Dərs vəSAİTİ Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin.. 2016-cı IL tarixli

İstehsalatda uçot mərhələlərinin qarşılıqlı 
əlaqəsi və ardıcıllığı. 
Sxem 1. 
 
Məsrəflərin sənədləşdirilməsi və 
qruplaşdırılması 
1 
Məsrəflərin 
kompleks 
maddələrə 
silinməsi 
3 
Müstəqim məsrəflərin 
silinməsi 
2 
Köməkçi istehsalın xərclərinin təyin edilməsi 
4 
Köməkçi istehsalat xidmətinin bölüşdürülməsi 
5 
Əsas istehsalatın müstəqim xərclərinin bölüşdürülməsi 
6 
Məsrəflərin kompleks 
maddələrə silinməsi 
3 
Çıxdaş 
edilmiş 
məmulatın 
maya dəyəri 
9 
İstehsal məsrəfləri 
hesabından silinmişdir 
8 
İstehsal 
tullantıları-
nın 
və əlavə 
məhsulun 
mədaxil 
edilməsi 
12 
13 
Ayın axırına bitməmiş 
istehsal qalığı istisna 
olmaqla 
Məsrəflərin onların əmələ gəlmə yerləri üzrə hesablanması 
(məsrəf bölmələri və məsrəflər üzrə) 
14 
Hər bir məhsulun, iş və xidmətlərin faktiki 
maya dəyərinin hesablanması 
15 
Məmulat, iş və xidmət vahidinin faktiki maya dəyərinin hesablanması 
16 
Müəssisənin əmtəəlik məhsulunun maya dəyərinin hesablanması 
17 
ist
eh
sa
l 
m
əsr
əfl
ər
in
in
u
ço
tu
may
a 
d
əy
ər
in
in
k
al
ku
ly
as
iy
ası
Əsas 
isteh-
salat 
2a 
Köməkçi 
istehsalat 
2b 
Köməkçi 
istehsalat 
3a 
Kö-
məkçi 
isteh-
salat 
3b 
Çıxdaşdan 
itkinin 
təyin 
edilməsi 
10 
Əsas istehsalat məsrəf-
lərinin təyin edilməsi 
7 
Bitməmiş 
istehsal 
çatışmazlığı 
11 

---

15 
1.5. Məhsulun maya dəyərinin kalkulaysiyasının normativ 
hüquqi bazası 
Respublikamızda mühasibat uçotunun hüquqi tənzimlən-
məsi sahəsində son dövrlər bir çox yeniliklər həyata keçirilmiş 
və nəticədə mühasibat uçotunun hüquqi tənzimlənməsi beynəl-
xalq standartlara uyğunlaşdırılmışdır. Ölkəmizdə bazar iqtisa-
diyyatının təməl prinsipləri tətbiq olunmağa başlandıqdan son-
ra mühasibat uçotunun xüsusəndə məsrəflərin, maya dəyərinə 
daxil edilən xərclərin tərkibi və eyni zamanda vergiyə cəlb olu-
nan mənfəətin hesablanmasında tanınan və tanınmayan xərclə-
rin müəyyənləşirilməsinin hüquqi əsasları müxtəlif təlimatlarda 
və vergi məcəlləsində öz əksini tapmışdır.
Respublikamızda vergi məcəlləsinin qəbul olunmasına-
dək məhsulun maya dəyərinə daxil edilən məsrəflərin tərkibi 
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 1996-cı il 16 
avqust tarixli 111 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş «Məhsulun 
(işin, xidmətin) maya dəyərinə daxil edilən xərclərin tərkibi 
haqqında Əsasnamə»yə əsasən tənzimlənirdi.
Əsasnaməyə əsasən məhsulun (işin, xidmətin) maya də-
yəri istehsal (xidmət) prosesində istifadə olunan təbii ehtiyatla-
rın, xammalın, materialın, yanacağın, enerjinin, əsas fondların, 
əmək ehtiyatlarının qiymətləndirilmiş dəyərini, həmçinin 
onların istehsalına və satışına sərf edilən digər xərcləri özündə 
əks etdirir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu əsanamə müəssisə üzrə 
istehsalat xərcləri vergiqoyma məqsədilə müvafiq normativ 
aktlarla təsdiq edilmiş limitlər, normalar və normativlər 
əsasında müəyyənləşdirilməsini ön plana çəkirdi. 
Ümumilikdə əsasnamədə maya dəyərinə daxil edilən 
məsrəflər vergiyə cəlb olunan mənfəətin qarşısının alınması 
məqsədilə tənzimlənirdi. Maya dəyərinə daxil edilən 
məsrəflərin hüquqi baxımdan tənzimlənməsini həyata keçirən 
bu qərara 2001-ci ilə kimi 3 əlavə və dəyişikliklər həyata 

---

16 
keçirilmiş və Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 
06.09.2001- ci il tarixli 115 saylı qərarı ilə Azərbaycan 
Respublikası Vergi Məcəlləsinin təsdiq edilməsi, qüvvəyə 
minməsi əlaqədar olaraq qüvvədən düşmüş hesab olunur.
Vergi məcəlləsi qüvvəyə mindikdən sonra məsrəflər 
maya dəyərinə daxil edilməsinı görə hüquqi baxımdan 
tənzimlənmir. Vergi məcəlləsi dəqiq olaraq mənfəətin 
hesablanmasında tanınan xərcləri və tanınmayan xərcləri eyni 
zamanda gəlirləri hüquqi baxımdan tənzimləməsini həyata 
keçirir. 
Daha 
dəqiq 
desək 
vergi 
məcəlləsi 
vergi 
bazasınındəqiqləşdirilməsi baxımından xərcləri və gəlirləri 
tənzimləyir. Bu təbii hal olaraq ölkə qanunvericiliyinin 
beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması sahəsində aparılan 
işlərin nəticəsidir.
Hazırda qüvvədə olan vergi məcəlləsi xərcləri maya 
dəyərinə daxil edilməsinə görə iki hissəyə ayırır; 
- Maya dəyərinə daxil edilən xərclər 
- Maya dəyərinə daxil edilməyən xərclər 
Yalnız bir maddədə (maddə 109) maya dəyərinə daxil 
edilməyən xərclər əks olunur. Bu xərclərə əsas vəsaitlərin 
alınmasına və quraşdırılması xərcləri, qeyri kommersiya 
fəaliyyəti ilə bağlı xərclər, əyləncə və yemək xərcləri, əmək 
haqqı kartlarının alınmasına çəkilən xərclər istisna olmaqla, 
fiziki şəxsin fərdi istehlakla və ya əmək haqqının alınması ilə 
bağlı olan xərcləri, faktiki ezamiyyə xərclərinin müvafiq icra 
hakimiyyəti orqanının müəyyənləşdirdiyi normadan artıq olan 
hissəsi aiddir. 
Digər bütün xərclər maya dəyərinə daxil edilir. Maya də-
yərinə daxil edilən xərclər özlər vegi məcəlləsində məhdudlaş-
dırıllan və məhudlaşdırılmayan xərclər kimi təsnifatlaşdırılır.
Bir sra xərclər məsələn əsas vəsaitlərin köhnəlməsi, 
ezamiyyə xərclərinin normativdən artıq hissəsi, təmir xərcləri 
və s. maya dəyərinə daxil edilməsinə yol verildiyi halda onların 

---

17 
maksimum həddi müəyyənləşdirilib. Məsələn maşın və 
avadanlıqlar üzrə köhnəlmə normaları həmin avadanlığın qalıq 
dəyərinin 25 faizindən artıq ola bilməz. Əmək haqqı xərcləri 
material xərcləri, social ayırmalar və bu kimi xərclər 
məhdudlaşdırılmır.
Beləliklə, maya dəyərinə daxil edilən xərclərin hüquqi 
tənzimənməsi heçdə müəssisələrdə maya dəyərinin düzgün 
hesablanmasına deyil vergiyə cəlb olunan mənfəətin düzgün 
hesablanmasına əsaslanır. Bu isə müasir şəraitdə təsərrüfat 
subyektlərində məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyasının 
hesablanmasına bazaar iqtisadiyyatının tələblərinə əsasən 
sərbəstliin verilməsi şərtləndirir. Bu baxımdan hər bir müəəsisə 
rəhbəri vergi məcəlləsinin tələbləini nəzərə almaqla idarəetmə 
uçotu səviyyəsində maya dəyərinin hesablanması, xərclərin 
təsnifatı, üstəlik xərclərin bölüşdürülməsi, bölgü bazası və bu 
kimi məsələləri əhatə edən elmi əsaslandırılmış uçot siyasətini 
hazırlanmasını təmin etməlidir.