Dərs vəSAİTİ Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin.. 2016-cı IL tarixli

14.2. Yanaşı məhsulların kalkulyasiyalaşdırılması
 

---

200 
Əlavə məhsulun alınması eyni texnoloji proses şəraitində 
kompleks xammalın emalı ilə əlaqədardır. Burada bir növ əsas 
məhsul alınmaqla yanaşı, çoxlu növdə əlavə məhsullar və 
müəssisənin özündə istifadə edilən və kənar satılan tullantılar 
da alınır. 
Əsas və yaxud əlavə məhsul ilə satılan tullantılar 
arasındakı fərq əsas etibarı ilə ondan ibarətdir ki, istehsalını 
başa çatdırmış məhsul və əmtəə yarımfabrikatları vahid 
standartların və yaxud texniki şərtlərin tələblərinə cavab verir, 
tullantılar isə belə keyfiyyətlərə malik olmur. Onların istifadə 
olunan hissəsi minimum faydalı maddəyə və yaxud maksimum 
zərərli qarışıqlara malikdir. 
Kompleks istehsala misal olaraq daş kömürün 
kokslaşdırılmasını, 
neft 
emalını, 
polimetal 
filizlərin 
əridilməsini, qarışıqların elektrolizini, meşə materiallarının 
mişarlanmasını, ət emalını və s. göstərmək olar. İlkin 
xammaldan yeni komponentlər əldə etməyə imkan verən 
texnologiyanın təkmilləşdirilməsi nəticəsində əlavə məhsul 
istehsalı daima artmaqda davam edir.
Kompleks xammalın emalının texnoloji prosesi çox 
müxtəlifdir. Elə istehsal sahələri vardır ki, yanaşı məhsullar
başa çatmış bir istehsal tsiklində alınır, məsələn, domna peçi. 
Son məhsulun maya dəyəri kompleks istehsal prosesi ilə 
əlaqədar olan xərclərdən və fərdi məhsulun hazırlanması üzrə 
məsrəflərdən ibarətdir. 
Kompleks istehsalatda məsrəflərin məhsul növləri üzrə 
uçotu və yaxud onların birbaşa (müstəqim) qaydada 
bölüşdürülməsi mümkün deyil. Maya dəyərinin kalkulyasiyası 
xərclərin cəmini məhsulun miqdarına bölməklə, mərhələ 
metodu ilə aparılır. Onun kompleks istehsalda tətbiqi 
xüsusiyyəti məsrəflərin əsas və yanaşı məhsullar və tullantılar 
arasında bölüşdürülməsi ilə bağlıdır. Məhsul müxtəlifliyinin 
sayından və onun hazırlanma texnologiyasının mərhələlərindən 

---

201 
asılı olaraq kalkulyasiya birmərhələli və çoxmərhələli ola 
bilər. 
Kompleks istehsalatda yanaşı məhsulun maya dəyərinin 
kalkulyasiyasının üç növündən istifadə edilir: 
1. Çıxarılma (istisna) metodu. Bu metodda yanaşı 
məhsulu və satılmış tullantıları şərti olaraq möhkəm satış 
qiyməti (topdan buraxılış və yaxud plan-hesablama qiyməti) ilə 
qiymətləndirilir və alınan nəticəni ümumi məcmu məsrəf 
məbləğindən çıxmaqla əsas məhsulun məsrəfləri tapılır. 
2. Əmsal metodu. Bu metodda məsrəfləri məhsul növləri 
arasında əmsallara mütənasib olaraq bölüşdürürlər. 
3. Kombinələşdirilmiş metod. Bu metodla yanaşı 
məhsulun maya dəyəri məsrəfləri möhkəm satış qiyməti ilə 
hesablanan hissəni çıxdıqdan sonra xərcin qalan hissəsini 
əmsal üsulu ilə bölüşdürürlər. 
Kompleks istehsalda məqsədli (əsas) məhsulun maya 
dəyərini hesablamaq üçün yanaşı məhsul ilə tullantıları düzgün 
qiymətləndirmək və eləcə də bölüşdürmə əmsalı üçün 
hesablama bazasını iqtisadi cəhətdən əsaslandırmaq lazımdır. 
Yanaşı məhsulun maya dəyərinin hesablanmasının qalıq 
dəyər metodundan o halda istifadə edilir ki, yanaşı məhsuldan 
bir əsas məhsulu ayırmaq mümkün olsun, qalan məhsul əlavə 
məhsul hesab edilir. Əsas və yanaşı məhsulun maya dəyərini 
hesablamaq üçün bu istehsal üzrə kompleks məsrəflərdən əlavə 
məhsulun dəyərini çıxmaq və alınan nəticəni əsas və yanaşı 
məhsulun miqdarına bölmək lazımdır. 
Bölüşdürmə metodundan o halda istifadə edilir ki, yanaşı 
istehsal məhsulunu əsas və əlavə məhsula bölmək mümkün 
olmur. Bu halda, istehsal məsrəflərini əmsallar əsasında 
bölüşdürmək lazımdır. 
Yanaşı məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyasının 
kombinələşdirilmiş metodunun qalıq dəyər metodu ilə 
bölüşdürmə metodu birləşdirilir (kombinələşdirilir). Məcmu 

---

202 
məsrəflərdən əlavə məhsulların dəyəri çıxılır, qalan məbləğ 
əmsal bölüşdürmə metodu ilə əsas məmulatların bir neçə növü 
arasında bölüşdürülür. 
Yanaşı 
istehsal 
məhsullarının 
maya 
dəyəri 
kalkulyasiyasından balansda əmtəəlik məhsul ehtiyatlarını 
qiymətləndirmək, 
məqsədli 
məhsulun 
rentabelliyini 
hesablamaq və onların buraxılış minimum nisbətinin müəyyən 
edilməsi üçün istifadə edilir. 
Məsələ 5.4 Əlavə istehsal məsrəflərinin cəmi 84000 
manat, 1000 kq əsas (məqsədli) məhsul, 200 kq “M” əlavə 
məhsul, 20 kq “N” əlavə məhsul alınmışdır. “M” əlavə 
məhsulu bir kiloqramı 20 manatdan bazarda satılmışdır, hər 
kiloqrama 6 manat xərc çəkilmişdir, “N” məhsulu ekoloji 
tələblərə əsasən məhv edilir. Onun utilləşdirilməsi və
daşınması xərci hər kiloqrama 100 manat olmuşdur. Əsas 
məhsulun və satılmış “M” əlavə məhsulun istehsal maya 
dəyərini hesablayın: 
1. Yanaşı məhsulun ümumi xərci 8400 manat 
2. “M” əlavə məhsulun dəyəri: 20x200-6x200=2800 
manat 
3. “N” əlavə məhsula çəkilən xərc 100x20=2000 manat 
4. Qalıq xərcləri (1-2+3)=83200 manat 
5. 1 kq əsas məhsulun istehsalat maya dəyəri 83200 : 
1000 = 83.20 manat 
6. “M” məhsulunun 1 kiloqramının istehsalat maya 
dəyəri 2800 : 200 = 14 manat