Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Бухоро давлат университети

Rivojlantiruvchi: sirt qavatning umumiy xarakteristikasi haqidagi tasavvurni 
rivojlantirishni davom ettirish, sabab va natija aloqalarini topa bilish.
Tarbiyalovchi: darsda e`tiborli bo`lishlik, kuzatuvchanlik, taviatga bo`lgan ehtiyotkorlik 
munosabatlarni tarbiyalashni davom ettirish.
Ko`rgazmali vosita: kompyuter, ekran, proektor. 
Texnologiya: o`quv texnika vositalaridan foydalanib ma`ruza o`qish (kompyuter 
texnologiyasi) 
Dars bo`limlari:
I. Tashkiliy qism 
II. Asosiy qism 
III. Yakiniy qism 
Dars jarayonining mazmuni:
Reja. 
I. Tashkiliy qism 
Auditoriyani darsga tayyorlash (5+5 min) 
II. Asosiy qism (60 min) 
1. Asosiy tushunchalar. 
2. Sirt hodisalarning sinflarga bo`linishi. 
3. Sirt qavatning umumiy xarakteristikasi 
4. Suyuqlikning sirt tarangligi va to`liq sirt energiya 
5. Suyuqlikning sirt tarangligi hosil bo`lish animatsiyasini ko`rsatish. 
6. Qattiq jismlarning sirt tarangligi. 
III. Yakuniy qism (10 min) 
Uyga vazifa berish. Takrorlash uchun savollar. 
I. Tashkiliy qism
Auditoriyani darsga tayyorlash. 
II. Asosiy qism 
1. Asosiy tushunchalar 
Ma`lumki, kolloid sistemalarning barcha xossalarini geterogenlik va disperslikka 
bog`lash mumkin. Dispers sistemalarning geterogenlik yoki ko`p fazalik belgisi kolloid kimyoda 
fazalararo sirtlar, sirt qavatlar mavjudligini ta`minlovchi belgi sifatida namoyon bo`ladi.
Dispers sistemalarning disperslik darajasi (D) deganda, dispers zarrachaning o`lchami a 
ga teskari qiymat tushuniladi. Bu o`rinda yana uchinchi termin – solishtirma sirt S
sol
tushunchasi 
ham ishlatiladi. U quyidagicha ta`riflanadi: fazalararo sirt kattaligi S ning ayni faza hajmi V va 
nisbati shu fazaning solishtirma sirti deb ataladi: 
V
S
S
sol

Bu uch kattalikda a kichraysa, 1/a va S
sol
kattalashadi.

---

Disperslik darajasining kattalashishi sistemada sirt hodisalar rolining ahamiyatini 
oshiradi. Shunday qilib, kolloid sistemalarning miqdor belgisi disperslik darajasi bo`lib, uning 
sifat belgisi geterogenlikdir. Bu ikkala belgi surt hodisalar bilan chambarchas bog`liqdir. 
Fazalararo sirtning mavjudligi sirt taranglik borligidan darak beradi. Sirt taranglik ayni 
sistemaning geterogenlik darajasini xarakterlaydi. Fazalararo sirt kattaligining sirt taranglik 
koeffitsientiga ko`paytmasi ayni sirtning erkin energiyasi qiymatini ko`rsatadi: 
S
A



bu yerda: σ – sirtni 1 sm
2
kattalashtirish uchun sarflanadigan ish bo`lib, u sirt taranglik 
koeffitsienti deb ataladi.
2. Sirt hodisalarning sinflarga bo`linishi. 
Sirt hodisalarni sinflarga bo`lishda sirt qavat qanday ekanligiga e`tabor beriladi. O`zaro 
bir-biriga tegib turgan fazalar orasidagi chegara sirt qavatlar moddalarning agregat holatiga 
qarab quyidagi sinflarga bo`linadi: 
1. Gaz-suyuqlik; 2. Gaz-qattiq jism. 3. Suyuqlik-suyuqlik. 4. Suyuqlik-qattiq jism. 5. Qattiq jism 
– qattiq jism.
Sirt hodisalarni sinflarga ajratishda termodinamikaning 1- va 2-qonunlarining birlashgan 
tenglamasidan foydalanish ancha qulaylik tug`diradi. Darhaqiqat, bu tenglamani sirt qavat uchun 
quyidagi ko`rinishda ifodalash mumkin: 








dq
dn
dS
VdP
Sdt
G
i
i



`
bu yerda ΔG – isobar potensial (Gibbs energiyasining o`zgarishi), S – entropiya, V – hajm, σ – 
sirt taranglik, n
i
– komponent i ning mol sonlari, υ – elektr potensial, S` - sirt yuzasi, q – zaryad 
miqdori, μi – komponent i ning kimyoviy potensiali. 
Bu tenglama issiqlik, mexanik, sirt, kimyoviy va elektr energiyalar o`zgarishining 
algebraik yig`indisi ekanligini ko`rsatadi. Bu tenglamadan yana shuni ko`rish mumkin-ki, 1) sirt 
energiyasi Gibbs energiyasiga, 2) issiqlikka, 3) mexanik energiyaga, 4) kimyoviy energiyaga, 5) 
elektr energiyaga aylana oladi. Demak, sirtda besh tur hodisa sodir bo`lish imkoniyati mavjud. 
Bularning barchasida sirt energiya boshqa tur energiyaga aylanishi mumkin. Energiyaning bu 
aylanishlari – disperslik darajasi o`zgargan sari moddaning kimyoviy reaksiyalarga kirishish 
qobiliyatining adgeziya (yani turli xil shakldagi moddalarning molekulalari orasidagi o`zaro 
tortishuv kuchlarining namoyon bo`lishi) va kogeziya (ya`ni bunda bir tur fazaga oid modda 
molekulalari orasidagi o`zaro tortishish kuchlari) o`zgarishi bilan, kappilyarlik hodisalari bilan, 
adsirbsiya va elektr potensiallarning o`zgarishi bilan birgalikda sodir bo`ladi. 
Ikki faza orasida barqaror chegara sirt mavjudligining asosiy sharti – erkin sirt 
energiyasining musbat ishorali bo`lishidir. Agar bu energiyaning qiymati manfiy ishorali (yoki 
nol) bo`lsa, chegara sirt mavjud bo`lmaydi, bunda tasodifiy fluktatsiyalar tufayli bir faza ikkinchi 
fazaga tarqalib ketadi.
3. Sirt qavatning umumiy xarakteristikasi 
Suyuq va qattiq jismlardan iborat sistemalardagina fazalararo sirtlar mavjud bo`la oladi. 
Suyuq va qattiq gomogen fazalarning ichki tuzilishi o`zgarishi bilan sirt qavat shakli va xossalari 
o`zgaradi. 
Suyuqlik molekulalari doimo harakatda bo`lganligi tufayli unda bug` bosimi paydo 
bo`lib, sirtida bug`lanish, kondensatlanish kabi hodisalar to`xtovsiz sodir bo`lib turadi, binobarin 
suyuqlik sirt doimo yangilanib turadi. 
Molekulalararo kuchlar mavjud bo`lgani uchun suyuqlik ma`lum qalinlikdagi sirt hosil 
qilib turadi. Suyuqlik sirt qavatning ichki chegarasi sirtidan boshlab suyuqlikning hajmidagi 
tuzilishi boshlanadigan chuqurlikka qadar davom etadi. Sirt qavatining qalinligi bir necha 
molekula diametri kattaligiga teng.

---

Qattiq jism sirti dastlab qanday shaklda bo`lsa, uzoq vaqt o`sha shaklda qoladi. Suyuqlik 
– suyuqlik (2 ta suyuqlik) orasidagi sirt qavat 2 qismdan iborat: uning bir qismi 1 – suyuqlikda, 
ikkinchisi esa 2 – suyuqlikda bo`ladi.
4. Suyuqlikning sirt tarangligi va to`liq sirt energiya 
Suyuqlikning ichki qismidagi molekulani boshqa molekulalar hamma tomondan bir xilda 
tortib turadi va barcha kuchlar bir-birini muvozanatlaydi. Lekin suyuqlik sirtida turgan 
molekulalarni suyuqlik ichidagi qo`sh molekulalar kuchliroq tortadi, gaz fazadagi molekulalar 
o`sha molekulani juda o`z kuch bilan tortadi. Shu sababli suyuqlik sirtida turgan molekulalar 
mumkin qadar suyuqlik ichiga kirishga intiladi. Boshqacha aytganda, suyuqlik o`z sirtini 
kattalashtirish uchun ish sarf qilishi kerak. Aksincha, suyuqlik sirti kamayganida energiya ajralib 
chiqadi. Demak, suyuqlik sirt qavati ma`lum energiya zahirasiga ega. U suyuqlikning sirt 
energiyasi deyiladi. 
Suyuqlik sirtini 1 sm
2
ga kattalashtirish uchun sarf qilish kerak bo`lgan energiya miqdori 
shu suyuqlikning sirt taranglik koeffitsiyenti yoki to`g`ridan – to`g`ri sirt tarangligi deyiladi.
Sirt taranglikning kelib chiqish sababi suyuqlik molekulalari orasidagi bog`lanishdir. 
Ayni modda molekulalari orasidagi bog`lanish qancha kichik bo`lsa, ularning sirt tarangligi 
shuncha katta qiymatga ega bo`ladi. Bundan quyidagi xulosa kelib chiqadi: qutbli suyuqlikning 
suyuq-gaz chegarasidagi sirt tarangligi qutbsiz suyuqliklarning surt tarangligidan katta bo`ladi.
Suyuqliklar ichida simob eng katta sirt taranglikka ega, undan keyin suv va organik 
moddalar turadi, siqilgan gazlar eng kichik sirt taranglik namoyon qiladi. 
Suyuqliklarda 
sirt 
taranglikning 
temperatura 
koeffitsiyenti 
dT
d

t0 
kritik 
temperaturagacha deyarli o`zgarmas qiymatga ega bo`ladi. Kritik temperaturaga yetganda suyuq 
va gaz fazalar orasidagi farq yo`qolib sirt taranglik nolga teng bo`ladi. Suyuqlik – suyuqlik 
sistemada ham, kritik erish temperaturada (yani 2 la suyuqlik bir – birida cheksiz eruvchan bo`lib 
qolgan temperaturadan keyin) sirt taranglik nolga teng bo`lib qoladi. 
5. Suyuqlikning sirt tarangligi hosil bo`lish animatsiyasini ko`rsatish. 
6. Qattiq jismlarning sirt tarangligi. 
Qattiq jismlarda molekulalararo tortishish kuchlari suyuqlikdagi molekulalararo tortishish 
kuchlaridan ancha ortiq bo`lgani uchun qattiq jismlarning sirt tarangligi kattaroq qiymatlar bilan 
xarakterlanadi. U. U. Jukov ba`zi qattiq jism (kristallar) larning sirt taranglik qiymatlarini topib 
quyidagi jadvalga joyladi. 
Jadval
Ba`zi kristall moddalarning sirt tarangligi qiymatlari 
Modda 
Temperatura, 
o
C 
σ, erg/sm
2
СaF
2
30 
2500 
SrSO
4
30 
1400 
BaSO
4
25 
1250 
PbF
2
25 
900 
AgCrO
4
26 
575 
CaSO
4
.
2H
2
O 
30 
270 
PbJ
2
30 
130 
III. Yakuniy qism (10 min) 
Uyga vazifa berish. Takrorlash uchun savollar. 

---