7. Nutq madaniyati, uning mazmun va mohiyati. Kasbiy faoliyat xodimlari nutqiga qo’yiladigan axloqiy talablar Nutq odamlar o’rtasidagi og’zaki muloqot shaklidir. Bu, bir tomondan, fikrlarni
shakllantirish va shakllantirishni, ikkinchi tomondan, idrok etish va tushunishni o’z ichiga oladi.
Madaniyat ko’p ma’noga ega atama bo’lib, u ko’plab fanlarning o’rganish predmeti
hisoblanadi. Muloqot va nutqqa ma’no jihatdan yaqin bo’lgan ma’no ham mavjud. Bu og’zaki
signallardan foydalanish bilan bog’liq bo’lgan madaniyatning bir qismi bo’lib, ular tilni, uning
etnikligini, og’zaki va yozma shakllarga ega bo’lgan funktsional va ijtimoiy navlarini anglatadi.
Nutq - bu insonning hayoti, shuning uchun u yozma va og’zaki nutqda to’g’ri va chiroyli
gapira olishi kerak.
Demak, nutq madaniyati va nutq madaniyati til me’yorlarini egallash, uning ifoda
vositalaridan turli sharoitlarda foydalana bilishdir.
Nutq madaniyati so`zlovchilarning millatidan qat`i nazar, bosqichma-bosqich rivojlanib
bordi. Vaqt o’tishi bilan til bo’yicha mavjud bilimlarni tizimlashtirish zarurati paydo bo’ldi.
Shunday qilib, tilshunoslikning nutq madaniyati deb ataladigan bo’limi paydo bo’ldi. Ushbu
bo’limda tilni normallashtirish muammolari, uni takomillashtirish maqsadida o’rganiladi.
Nutq madaniyatining turi ona tilida so’zlashuvchilarning tilni bilish darajasiga qarab
o’ziga xos xususiyatdir. Til vositalaridan foydalanish qobiliyati ham muhimdir. Bu erda nutq
aloqasi, nutq madaniyati qanchalik rivojlanganligi muhim rol o’ynaydi. Keling, savolni batafsil
ko’rib chiqaylik.
Yuqorida aytilganlarga asoslanib, nutq madaniyatining asosiy me’yorlarini ajratib ko’rsatish kerak:
Normativ. Adabiy tilni xalq tilidagi iboralar va dialektizmlarning kirib kelishidan
himoya qiladi va uni buzilmasdan va umume’tirof etilgan me’yorlarga muvofiq saqlaydi.
Kommunikativ. Bu vaziyatga mos ravishda tilning funktsiyalaridan foydalanish
qobiliyatini nazarda tutadi. Masalan, ilmiy nutqda aniqlik va so’zlashuv nutqida noaniq
iboralarga toqat qilish.
Axloqiy. Bu nutq odob-axloq qoidalariga, ya’ni muloqotda xulq-atvor me’yorlariga
rioya qilishni anglatadi. Salomlar, murojaatlar, iltimoslar, savollar ishlatiladi.
Estetik. Bu fikrni majoziy ifodalash va nutqni epithets, taqqoslash va boshqa usullar
bilan bezash texnikasi va usullaridan foydalanishni nazarda tutadi.
Notiq
bu
san’atkordir,
shu
sababli
u
o’z
kasbiga
san’atkor
sifatida
yondashadi. Shunday bo’lsa-da notiqlik san’ati bilan shug’ullanuvchi ko’pchilik nazariyotchilar
hamda mashhur notiqlar nutq madaniyatining quyidagi xususiyatlarini e’tirof etadilar.
Ularning fikricha, nutq madaniyati: