Pedagogika fakulteti

 
 
 
 
 
2.2 Nutq nuqsonlarini bartaraf etishda xalq og’zaki ijodidan foydalanish. 
Hayot shunday hamma narsa zamon, davr bilan bog‘liq bo`ladi. Xalq og‘zaki ijodimi, 
yozuvchilar tomonidan yaratilgan badiiy asarlarmi bari bir zamonga, davrga xizmat 
qiladi. Xalq poetik asarlarni o`qib, o`z hayot yo`lini to`g‘ri, noto`g‘ri ekanligini bilib, 
suyanib, xulosa chiqarib yashaydi, yutuqlardan quvonadi, kamchiliklardan azob 
chekadi. Bu hol ko`proq yosh avlodda ko`rinadi. O`rta Osiyo xalqlarining eng qadimgi 
namunalari bazi tarixiy yodgorliklar, ilmiy asar va yodnomalardagina saqlanib qolgan. 
Eng qadimgi folpklyor asarlari miflar, jangnoma tipidagi afsonalar qaxramonlik va 
paxlavonlik eposlari, qo`shiq va maqolalardan tashkil topgan.
Kishi dunyoga mukammal inson bo`lib kelmaydi. U tug‘iliboq ertak yoki 
dostonlardagi qahramonlardek aqlli, dono, bilimdon bo`lib qolmaydi. Inson tevarak 
atrofdagi narsa va hodisalarga, odamlar orasida, tabiatning go`zal qo`ynida, hayvonot 
dunyosi, parranda-yu hashoratlar, turli-tuman voqea-hodisalar qurshovida, ular bilan 
muloqotda bo`ladi, o`sib ulg‘ayadi va kamol topadi. Yaxshilardan ibrat oladi, 
yomonlardan nafratlanadi. Shuning uchun inson yaxshilik, ezgulik sari intiladi. Bu 
intilishlarni bola ilk va kichik yoshligidan boshlab o`ziga o`zlashtirishga intiladi. 
Maktabgacha kichik yoshdagi bolalar ko`ngil ochishni, ermakni hohlaydilar. 
Chunki bu narsalar ular xayoti davomida tabiiy vosita bo`lib xizmat qiladi. 
Maktabgacha kichik yoshdagi bolalar hamma narsani o`yin va so`zlar orqali 
o`zlashtiradilar. Tarbiyachi bolalar bilan muloqot qilganida ularga o`z ona tillarining har 

---

tomonini ya‘ni nozik taraflarini ham o`rgatib boradi. Chunki so`z orqali bola hayoti 
borasida muloqot qiladi, fikrlash doirasi kengayadi va tili ravon, aniq so`zlashga 
moslashib boradi. Maktabgacha kichik yoshdagi bolalar so`z, ibora va gaplarni qiziqib 
o`rganadilar hamda osongina eslab qoladilar. Bu yoshdagi bolalarning xotirasi endi 
shakllanib borayotgan paytda bunday mashg‘ulotlar ularning xayotiga yo`l ochib beradi. 
Kichik yoshdagi bolalarga tarbiyachi so`zlarni o`rgatayotganida o`yinlar orqali murojaat 
qilish ayni muddao hisoblanadi. O`yin orqali bola o`zining lug‘at boyligini kengaytirib 
to`playdi. Lekin kichik yoshdagi hamma bolalar ham o`rganayotgan so`zlarning 
ma‘nosini to`g‘ri tushunmaydilar. Ularni tushuntirish ota-onalar bilan tarbiyachining 
vazifasiga kiradi. 
Maktabgacha kichik yoshdagi bolalar uchun sodda va qiziqarli o`yinlar, tez 
aytishlar, ertaklar aytib berish yoki suratlarga qarab ertak o`ylab topish, she‘r va 
ashulalarni yod olish ham katta samara beradi. Tarbiyachi o`z mashg‘ulotlarini shunday 
o`tish kerak-ki, bolaning o`z tasavvur olamlarida bu narsalarni xayolan hosil qilishlari 
kerak. Kichik yoshdagi bolalar uchun chiqarilgan ertak kitoblar turli-tuman rangli va 
qiziqarli suratlarga boy bo`lishi darkor. Bunday kitoblarni ko`rgan har qanday bolaning 
adabiyotga qiziqishi ortadi hamda talab ham kuchayadi. Bolalar uchun yaratilgan 
kitoblarda atrofimizdagi bizni o`rab turgan yashil va jumboqli tabiatni asrab-
avaylashga, hayovonot dunyosini bilishga va sevishga, murg‘ak qalblarini mehrga 
to`ldiradi, onglarini rivojlantiradi. Shular asosida bolaning lug‘at boyligi ortadi va 
nutqini o`stiradi. 
Qiziqarli ertak va hikoyalar bolaga yaxshi ta‘sir qiladi va yaxshi-yomonni 
farqlashga o`rgatadi. Yod olingan kichik xajmdagi she‘r va qo`shiqlar bolaning nutqini 
ravon, aniq va sodda qilib ifoda etishni shakllantiradi. Tarbiyai bolalarda tabiatga mehr 
uyg‘otishda daraxtlar qushlar yoki boshqa narsalar haqidagi kichik xajmdagi she‘rlarni 
yod oldirishi va ularning mazmunini tushuntirishlari maqsadga muvofiqdir. Qushlarning 
insonlarga foyda keltirishi shu kichik she‘r orqali ifodalanganini aytish zarur. She‘rni 
yoki qo`shiqni aytishdan oldin ular haqidagi rangli rasmlarni ko`rsatib o`tish va 
suhbatlashish shart. Shundagina bolaning tasavvuri, hayolot olami kengayib boradi. 
Maktabgacha kichik yoshdagi bolalarning og‘zaki nutqini rivojlantirish yoki 
o`stirishda ertak, afsona, dostonlarning roli katta. Bunday asarlarda so`zlar aniq, 

---

sermazmun, to`g‘ri, jumlasi sodda va bola xotirasiga qabu qila olishiga mo`ljallangan 
qilib yoziladi. Tarbiyachi nutq o`stirish mashg‘ulotlarida shunday adabiyotlardan 
foydalanishlari darkor. Hozirgi chop etilayotgan deyarli barcha kitoblar bolaning 
qanday yoshda ekanligini hisobga olgan holda tuzilgan hamda ertakning mazmunini 
tushunishga yordam berish bilan birga nutq madaniyatining tarkib topishida ham o`z 
ta‘sirini ko`rsatadi. 
Maktabgacha kichik yoshdagi bolalarning nutqini o`stirish yuzasidan xalq 
tomonidan yaratilgan maqollar, topishmoqlar, tez aytishlarni tarbiyachi o`z mashg‘uloti 
orqali bolaga etkazadi. Tarbiyachining o`zi ham qanday mashg‘ulot o`tishidan qat‘iy 
nazar aniq, ravon, ifodali, sodda va bola tushunadigan ohangda so`zlashi darkor. 
O`yinlar orqali bolaning xotirasida yaxshi ta‘ssurot qoldirish mumkin. Bunday 
mashg‘ulotlarni o`tishda tarbiyachining bilim va mahoratiga ham bog‘liq. O`yinni ham 
boshidan oxirigacha tarbiyachi so`zlarini to`g‘ri va ravon qilib so`zlaydi. Bola o`zining 
tilida emas balki kattalarga taqlid qilgan holda muloqot qilishga harakat qiladi. Og‘zaki 
nutqi rivojlangan bolakay o`z fikrini ham to`g‘ri ifodalay oladi. Nutqining boy, 
sermazmun bo`lishidagi asosiy shartlaridan biri aytilgan so`zning to`g‘ri talaffuz 
qilishidir. Agar bolakay so`zlardagi ba‘zi xarflarni ayta olmasa bunday bola bilan 
maxsus mutaxassis (logoped, defektolog) shug‘ullanishi zarur. Masalan sh, r, j, yo, ch, 
z, g‘, s, q harflarni to`g‘ri talaffuz eta olmaslik. Tarbiyai bunday hollarga befarq 
qaramasligi kerak. Aksincha tarbiyachi mashg‘ulot davomida og‘zaki nutqida 
kamchiligi uchraydigan bolalarning xatosini bartaraf etish va ota-onasi bilan birga 
yaqindan yondashib ishlashi zarur. 
Tarbiyachi mashg‘ulotdan tashqari muomala qilganida ham o`z so`zlariga katta 
e‘tibor qaratgan holda gaplashishi kerak. Mashg‘ulotlardan tashqari sayr vaqtida, 
didaktik o`yinlar o`ynayotgan paytda bola bilan yakka tartibda ishlashga to`g‘ri keladi. 
So`zlarni bo`g‘inlarga bo`lib yoki tovushning baland-pastligiga, agar parranda yoki 
hayvonlarning nomlarini aytishga qiynalsa ularning ovozlariga taqlid qilish, takror-
takror mashq bajartirishga e‘tibor qaratib ish olib boradi va yaxshi samara beradi. 
Tarbiyachi ertak yoki hikoya o`qiyotganida asarning badiiyligini ham inobatga 
olish darkor. Chunki O`zbekiston xalqi ko`p millatli xalq hisoblanadi va turli xalq 
vakillarining bolalari maktabgacha ta‘lim muassasalarida (maktab, kollej, lisey va 

---

oliygohlarda) tarbiyalanadilar, bilim oladilar. Boshqa millat bolalarining ham davlat tili 
bo`lgan o`zbek tilini egallashlariga harakat qilishi, tilimizga muxabbat uyg‘otishi zarur. 
Nutqni rivojlantirish uchun tarbiyachi tez aytishlarni turli xil ovoz 
balandliklarida, turli sur‘atlarda talaffuzqilishni talab etiladi, so`roq gaplarni so`roq 
ohangida, jarangdor so`zlarini (undov) jarangli ohangda aytishi kerak. Tarbiyachi 
mashg‘ulotida jarangli va jarangsiz so`zlarning farqini tushutirishi, qaysi, qaerda, 
qanday ishlatilishi haqida ham aytadi. Bolalar ham o`z ovozlarini o`zgartirib yoki 
o`xshatib talaffuz qiladilar. O`yin va mashg‘ulotda bolalar tovushlarini qanday 
chiqarayotganiga e‘tibor qaratishi zarur. O`yin (milliy o`yinlarga ahamiyat berish) 
jarayonida bolalarning shaxsi takomillashib kishilar bilan muomala, o`quv va mehnat 
jarayonida tayyorlanish kabi turli xil ruhiyholatlarni shakllantiradi. Maktabgacha ta‘lim 
muassasalarida tarbiyalanayotganlar orasidagi ko`pgina bolalar oddiy o`yinlar mayl 
bo`ladilar. Buning sababi: birinchidan, o`yin o`tkazish usul va metodlarining yaxshi 
ishlanmaganligi bo`lsa, ikkinchidan, o`yin bolalar xayoti bilan etarlicha bog‘lanmagan. 
Asosan o`yin jarayonining birinchi bosqichida o`yin bilan tanishtiriladi, ikkinchi 
bosqichida esa tanlab, saralab, ajaratib oluvchi o`yin bo`ladi. Tarbiyachi o`yinni bu 
xilda olib borishi bolalarning har tomonlama etuk rivojlanishiga yordam beradi. Har bir 
o`yin bola xayotiga yaqin bo`lsa, ularning xayotdan lavxalar ifodalashga qaratilgan 
bo`lsa, o`yinchoqlar esa ular xayotida uchrab turadigan narsa, byyumlarni ko`rsatsa va 
o`yinchoqlar bilan o`ynash natijasida bolala qiziqishi ortadai. Aks holda o`yindan 
kuzatilgan maqsadga erishish qiyin. Bunda tarbiyachi bolaga yangi predmetning nomi 
va mohiyatini tushuntirishi lozim. Shu o`yin yoki o`yinchoqni o`ynash usullari bilan 
bolani tanishtirish zarur hisoblanadi. Tarbiyachi o`yin mashg‘ulotlarini o`tkazishda 
dasturda (―Uchinchi ming yillikning bolasi‖ tayanch dasturi) berilganidek o`rgatib, 
mustahkamlab borishi shart. O`yinni rollarga bo`lib bajarish, bir-birlari bilan dialog 
asosida suhbatlashib, o`yinchoqlari bilan muloqotda bo`lib, o`zlariga yaqin bo`lgan 
odamlarning ismlarini aytib, buyumlarning qanday ishlatilishi haqida gapirib bajarishsa, 
og‘zaki nutqlari rivojlanib lug‘at boyliklarini ko`paytiradilar. Bolalar so`zlarini bir-
biriga moslashtirib tuzadilar, o`z o`rnida qanday qo`llashni o`rganadilar. Bunda fikrlash 
his qilish idrok ham birga rivojlanib boradi. 

---

Tarbiyai bolalarni surtalarga qarab so`z birikmalari va gap tuzishga o`rgatishi 
muhim ahamiyatga ega. Tarbiyachi bunga ham ma‘suldir hamda oldimizga qo`yilgan 
maqsadga shundagina erishishimiz mumkin. Tarbiyachi oldingi nutq o`stirish 
mashg‘ulotlari bo`yicha berilgan materiallarni yangi o`tiladigan mashg‘ulotlar boshida 
takrorlab olishi kerak. Bolalarda shundagina olgan bilimlarini mustahkamlab olib, 
ko`nikma hosil qiladilar. 
Maktabgacha kichik yoshdagi bolalar nutqini o`stirishda so`zlarni to`g‘ri 
talaffuz etish, yangi so`zlar bilan bolaning lug‘atini boyitib, kengaytirishga alohida 
e‘tibor beradilar. Bu bolalarni so`z birikmalari va gap tuzishda muhim ahamiyatga ega. 
Chunki bolalar u yoki bu narsa, voqea-hodisalar haqidagi o`z fikrlarini gap orqali 
bildiradilar. Tarbiyachi mashg‘ulot davomida bolalarda o`tilganlar yuzasidan hosil 
bo`lgan savllarga javob beradilar, fikr almashadilar, tushunmagan joylariga tushuntirish 
kiritib izoh beradilar. Shundagina bolaning nutqidagi kamchiliklarning oldi olinadi. 
Bolalar har kuni o`z xayotlarida turli hodisa va voqea, narsalarga duch keladilar. 
Tarbiyachi yoki ota-ona bu haqida farzandlariga to`g‘ri tushuncha va maslahatlar 
berishi, ularning nomlarini, nima uchun kerakligi yoki nmaga ishlatilishi haqida albatta 
to`liq tushuncha berishi shart. Bu bolaning og‘zaki nutqidagi kamchiliklarni 
chiqarmaslikka, xatolarini tuzatishga imkon beradi, bolalar yangi bilim va tasavvurlarga 
ega bo`ladilar, hodisalar va buyumlarning nomlari, sifat va xususiyatlarni o`rganadilar. 
Maktabgacha kichik yoshdagi bolalar lug‘atini boyitish, nutqining ravon, silliq 
va ta‘sirchanligini ta‘minlashda bolalar adabiyoti ustida ishlash juda yaxshi natija 
beradi. Tarbiyachi biror bir hikoya yoki ertakni o`qishda uning mazmunini, bolaning 
yoshiga mosligini, so`zlarning soddaligiga va bolaning ongiga qanday ta‘sir qilishini 
inobatga olmog‘i shart. Bunda o`qitilayotgan ertakdagi ayrim so`z va iboralar bilan 
ishlash, bir tmondan, ertakning mazmunini oson hamda to`liq o`zlashtirishga yordam 
bersa, ikkinchi tomondan bolalar lug‘atini boyitish, undagi hodisalarni anglash 
ko`nikmalarini tarbiyalaydi, so`z va gaplarni o`zida o`zlashtirishga imkon yaratadi.
Inson olamga kelishi bilanoq onaning allasi, qo`shig‘i, hatto, o`zini-o`zi ovutish 
uchun aytgan ertagini ham tushunadi. Bu fikrimiz ming bor sinab ko`rilgan. Yana 
qo`shimcha qilib ruhshunos olima Oygul Yo`ldoshevaning «Toshkent oqshomi» 

---

gazetasi sahifasida bir qator yosh onalarga bergan javoblari ham fikrimizga to`la-to`kis 
asos bo`ladi: