Pedagogika fakulteti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
II-BOB. Nutq nuqsonlarini bartaraf etish texnologiyasi. 

---

2.1. Bolalarda uchraydigan nutq kamchiliklarini bartaraf etishda didaktik 
o`yinlarni turkumlash va ulardan foydalanish bo`yicha tavsiyalar. 
Bolalar o`sib, ulg‘aygani sari ularning nutqi ham rivojlanib boradi. Bu davrda 
ba‘zan nutqning ma‘lum darajadagi buzilishlari kuzatilishi mumkin. Maktabgacha 
tarbiya yoshidagi boalalarda uchraydigan nutq kamchiliklaribartaraf etish yuzasidan 
xilma – xil yo`nalishda tadqiqot ishlari olib borilgan. Jumladan, Rossiyada R. Ye. 
Levina, L. F. Slirova, V. A.Kavshikov, Ukrainadi Ye. F. Sabotovich, O`zbekistonda L. 
R. Mo`minova, Ye. A. Boboeva tomonlaridan tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Biz 
o`z tadqiqotimizda Ushbu muammolar echimini echishga harakat qildik. Biz bolalar 
nutq faoliyatiga o`yinlarning qay darajada ta‘sir etishni turli xil o`yinlar orqali sinab 
ko`rishga harakat qildik. Nutq buzilishlari bola shaxsining 
shakllanishiga, 
bilish 
faoliyatining rivojlanishiga salbiy ta‘sir etadi. 
Ma‘lumki nuqsonli bolalar bilan muloqotga kirishish uchun, pedagogga pedagogik 
mahorat juda kuchli bo`lmog‘i lozim. Chunki ko`pgina nuqsonlo bolalar (o`zlaridagi 
nuqsonlari sababli) o`zgalar bilan muloqotga kirishishni istashmaydi, istashsa ham 
qiynalishadi. 
Insonlar bir birlari bilan muomilaga kirishar ekan, ularning asosiy ko`zlagan 
maqsadlaridan biri o`zaro bir biriga ta‘sir ko`zsatish, ya‘ni fikr- g‘oyalariga yaxshi 
ta‘surot qoldirishdir.Ammo ko`pgina nuqsonli bolalarning fikr doirasi kuchsizroq 
bo`lib, ega bo`lgan fikrlarini ham nutqida aniq bayon ettirishga (nuqsonlari sababli) 
qiynalishadi. 
Shuning uchun pedagog birinchi bo`lib nuqsonli bolalarga psixologik ta‘sir bu- 
turli vositalar yordamida bolalarning fikrlari, hissiyotlari va xatti harakatlariga ta‘sir 
ko`rsata olishi darkordir.
Ma‘lumki nutq – bu so`zlashuv o`zaro muomala jarayoni bo`lib, uning vositasi 
–so`zlar hisoblanadi. Manologik nutqda, diologik nutqda ham odam o`zidagi barcha 
so`zlar zaxirasidan foydalanilib, eng ta‘sirchan so`zlarni topib, sherigiga ta‘sir 
ko`rsatishni xohlaydi. Hutqida nuqsoni bor bola esa ko`pgina hollarda shu nuqsonini 
yashirishi natijasida muloqotda kirishishni istamaydi, kirishsa ham tor doiradagi 
insonlar (oila a‘zolari, bog‘cha opasi va bir necha yaqin do`stlari) bilan muloqotga 

---

kirishadi. Shu sabab ularning so`zlar zaxirasi kam, davragirlik xislatlari sust bo`ladi. 
Ertaliklarga ham o`zlariga berilgan sherni qiynalib aytishadi. 
Ba‘zi hollarga bunaqa bolalar nutqning paralingivistik ta‘sirning bazi bir 
omillari nutqni susaytiruvchi, past tovushida ifodalash, to`xtashlar, duduqlanish, yutal, 
til bilan amalgam oshiriladigan harakatlar, nidolardan foydalanadi.
Muloqot jarayonidagi harakterli narsa shundaki, suhbatdoshlar bir birlariga 
ta‘sir ko`rsatmoqchi bo`lishganda, dastavval nima deyish, qanday so`zlar vositasida 
ta‘sir etishini o`ylar ekan. Muloqotning qanday kechishi va kimning ko`proq ta‘sirga 
ega bo`lishi sheriklarning rollariga ham bog‘liq. Ta‘sirning tashabbuskori- bu shunday 
sherikki, unda ataylab ta‘sir ko`rsatish maqsadi bo`ladi va u bu maqsadni amalga
oshirish uchun barcha yuqoridagi ta‘kidlangan vositalardan foydalanadi. 
Shunday ekan, suhbat jarayonida bola o`zini tashabbuskor etib his qilishi, 
ya‘ni bola suxbatda o`zini asosiy rolda ekanligini sezishi kerak, buning uchun pedagog 
diologni shu maqsadda tuzishi lozim.eng avvalo bola bilan ishonchli munosabat 
o`rnarishi kerak.Suxbat jarayonida bola uni yaxshi ko`rishlarini va u to`g‘risida 
g‘amxo`rlik qilishlarini his eta olishi juda muhimdir.
Pedagogning muloqot jarayonida o`yin, nutqiy mashqlar, barmoqlar teatri, qisqa 
saxna ko`rinishlarini o`ynash, rasmli topishmoqlar, ta‘limiy o`yinlar, barmoqlar 
gimnastikasi va qofiyali so`zlar o`yinidan foydalanishi muloqotning ijobiy o`tishiga 
yordam beradi.
Bola tomonidan berilgan bilimlarning o`zlashtirilishi uning hotirasiga ham 
bog‘liqdir. Ma‘lumki insonning eslab qolishi quyidagichadi 
: 
10% O`qish orqali 
20% Eshitish orqali 
30%
Ko`rish orqali 
50%
Eshitish va ko`rish 
80%
Gapirish orqali 

---

90% 
Gapirish va bajarish
Shularni inobatga olgan holda she‘rni yod olish tezligini oshirish uchun uni turli 
harakatlar bilan birgalikda olib borish yaxshi natija beradi. 
Tog‘orani olamiz 
oldimizga qo`yamiz. 
Ichiga suv solamiz, 
so`ngra ishni boshlaymiz. 
Bir, ikki, uch, to`rt (Ishqalash harakati bajariladi) 
bir, ikki, uch, to`rt (G‘ijimlash, chayish harakati) 
Bir, ikki, uch, to`rt (chayish harakati) 
bir, ikki, uch, to`rt (Siqish harakati)
Bir, ikki, uch, to`rt (Qoqish harakati) 
bir, ikki, uch, to`rt (ilish, qistirish harakati); 
Choynakchada qopqoqcha (choynik deganda qo`llar shar shaklida