Pedagogika tariyxı pán sıpatında. Eń áyyemgi dáwirlerden b e. VII ásirge shekemgi tálim-tárbiya hám pedagogikalıq pikirler. VII ásirden XIV ásirdiń birinshi yarımına shekem Orta Aziyada tárbiya, mektep hám pedagogikalıq pikirler

14. A.Avloniyǵa «Miynet qaharmanı» ataǵı qaysı jılı berilgen?

A. 1924 jılı; B. 1925 jılı; C. 1923 jılı; D. 1927 jılı

15. Seyfulǵabit Majitov qashan tuwılǵan?

A. 1865 jılı; B. 1867 jılı; C. 1870 jılı; D. 1869 jılı

16. M. Behbudiy qashan hám qay jerde tuwılǵan?

A. 1874 jılı Buxarada; B. 1874 jılı Samarqandta; C. 1879 jılı Tashkentte; D. 1875 jılı Qashǵarda

17. Ismailbek Gaspiraliniń Túrkistanǵa kelgen jılın kórsetiń?

A. 1890 jılı; B. 1893 jılı; C. 1895 jılı; D. 1891 jılı

18. M.Behbudiy bilimlendiriw komissarı etip qashan tayınlandı?

A. 1917 jılı; B. 1918 jılı; C. 1920 jılı; D. 1930 jılı

19. M.Behbudiydiń tárbiyalıq xarakterge iye bolǵan «Padarkush» saxna shıǵarması jazılǵan jıl?

A. 1910 jılı; B. 1912 jılı; C. 1914 jılı; D. 1917 jılı

7.1. 1924-1991-jıllarda xalıq bilimlendiriw sisteması hám pedagogika pániniń rawajlanıwı.
1924-jılı ámelge asırılǵan milliy mámleketlik shegaralanıw nátiyjesinde úlkemiz kartası qayta dúzildi. Burınǵı Sovet hákimiyatı jıllarında kommunistlik partiya basshılıǵında respublikada ádalatcız milliy siyasat ámelge asırıldı.

Revolyuciyadan sońǵı dáslepki kúnlerden baslap mámlekette bir tárepleme mádeniy revolyuciyanıń ámelge asırılıwına ayrıqsha itibar berildi. Mekteplerdegi oqıw-tárbiya jumıslarınıń mazmunı ózgerdi.

Dinge itibar berilmedi. Tarix sabaqlarında waqıyalar buzıp kórsetildi. Ádebiyat sabaqlarında bolsa kóbirek rus jazıwshılarınıń shıǵarmaları menen tanıstırıwǵa itibar qaratıldı.

Pedagogika pánin qáliplestiriwde rus pedagoglarınıń shıǵarmalarınan ónimli paydalanıp shıǵarmalar dóretiwge kúsh salındı. Nátiyjede ózbek pedagogikası qiyalıy pánge aylanıp ketti.

«Ózbekstan (Qaraqalpaqstan) tarixi» negizinde «SSSR tarixi» sabaqlıǵınıń qosımshası sıpatında ǵana paydalanıldı. Degen menen, xalıq bilimlendiriwin rawajlandiriw hám hárbir millettiń óz ana tilinde, birlesken miynet politexnikalıq mekteplerinde oqıp bilim alıw, bunıń ushın sol mekteplerdi ashiw hámde tálimdi jámiyetlik-paydali miynet penen baylanistiriw, oqıtıwshi kadrlardi tayarlaw, mektep sabaqlıqları, oqiw qollanbaların jaratiw barisindaǵı isler háwij aldı. Tálim-tárbiya processin jaqsilawǵa tiykar jaratpaqshi bolindi.

Jámiyetlik pánlerdi oqıtıwda da ayriqsha ózgerisler juz berdi. Siyasiy ekonomika, revolyucion háreketler hám socializm tariyxin úyreniwge keń jol ashildi.

Respublikani ekonomikalıq, jámiyetlik hám mádeniy tárepten kóteriw ushin balalar hám óspirimlerge uliwma bilim beriwdi tezirek ámelge asiriw maqsetinde 1930-jıl 14 avgustta SSSR oraylıq atqariw komiteti hám xalıq komissarlar Soveti tárepinen «Uliwma májburiy baslanǵısh tálim haqqinda» qarar qabil etildi.

Qararda: 1) 8-10 jasqa shekem bolǵan balalar 2 basqishli mekteptiń tolıq kursin ótiwi ámelge asirilsin.

2) 11 jastan 15 jasqa shekem bolǵan balalardi májburiy oqıtıw ámelge asirilsin.

3) sanaat qalalarında, fabrika-zavod jaylasqan rayonlarda balalardiń 7 jillıq mektep kóleminde uliwma májburiy bilim aliwına mumkinshilikler jaratilsın dep kórsetildi.

Oktyabr` revolyuciyasi pedagogika pánine jańa ideyalardi jaratiwǵa alip keldi. Bul dáwirde pedagogika páni sinap kórilmegen dárejede, júdá qiyin joldan bardi. Sovet dúzimi hám socialistlik jámiyet dushpanlarǵa qarsi gúres alip bariwǵa shaqırdı: tárbiyaniń mazmuni sol dáwir talabinan kelip shiqqan halda marksistlik metodologiya tiykarinda túsindirildi hám sol tiykarda pedagogikaniń jańa koncepciyasi islep shiǵıldi. Bul koncepciyada tárbiya balalardiń turmisin, olardiń hár qiyli iskerligin jolǵa qoyiw, jas áwladti ekonomikalıq qatnasiqlar sistemasina qatnasitiriwdan ibarat boldi.

XV1- XVII hám XVIII partiya s`ezdleriniń hámde VKP(b) Oraylıq Komiteti hám Sovet húkimetiniń 30-jillardaǵı mektep haqqindaǵı qararları mekteplerde tálim-tárbiya isin jaqsilawǵa qaratildi. Pedagogika teoriyasin jana ideologiya tiykarinda úyreniwge ayrıqsha itibar berildi. Nátiyjede pedagogika pániniń jankúyerleri mekteplerdiń aldińǵı tájiriybelerin úyrenip, onı uliwmalastiriw processinde qatar sabaqlıqlar hám oqiw qollanbaların jaratti.

Máselen, 1932-jilda A.Afrikanov hám P. Gruzov avtorlıǵında «Pedagogika» sabaqlıǵı, 1934 jilda M.M. Pistraktiń pedagogika oqiw orinları ushin jazǵan sabaqlıqları h.t.b.dı aytip ótiw múmkin. Bul sabaqlıqlarda mektep jasindaǵı balalarǵa tálim hám tárbiya beriw máselelerine úlken áhmiyet berilip, olardi Sovet watan súyiwshiligi hám internacionalizmi ruwhinda tárbiyalawǵa, sanali tártip, doslıq, balalar jámáátin qáliplestiriwge, komsomol hám pioner shólkemleriniń is mazmunin jámiyet talabina sáykeslestiriwge baǵdarlanıwdı baslı maqset etip aldi. Tálim teoriyasiniń belgili máselelerin keńeytiw maqsetinde tálimde teoriyaniń ámeliyat penen baylanista alip bariliwin támiynlewge, oqıwshılardıń jas ózgesheliklerin esapqa aliw, tálimge qoyilatuǵın didaktikalıq talaplarǵa itibar kúsheytildi.

Oktyabr` awdarispaǵı ózbek hám qaraqalpaq xalqiniń táǵdirinde jańa awir dáwirdiń baslaniwi boldi. Haqiyqatinda da, bul jańalıq dáslebinde xalıq arasinda sawatcizlıqti saplastiriw, ekonomikani kóteriw, mádeniy sharayatti jaqsilaw siyaqliday bolıp kórindi.

Bul dúzim ózin hár bir millettiń tariyxiy ótmish belgilerin, turmis sharayatların, oniń mádeniy rawajlaniw dárejesin sol rawajlaniwdiń talapları hám keleshek rawajlaniw dárejesin esapqa almaqshiday bolip kórindi. Soniń ushin da, Ózbekstanda tek ǵana mektepler emes, bálki joqari hám orta arnawli pedagogikalıq mekteplerdiń qurilisi sol maqsetten kelip shiqqan halda ámelge asirildi. Nátiyjede, rus hám basqa tuwisqan xalıqlardiń járdemi menen Ózbekstanda jańa ideologiya tiykarinda tárbiyalanǵan joqari maman, oqıtıwshilar otryadi shólkemlesti.

Ózbekstan Kompartiyasiniń V s`ezdinan keyin VKP(b) XY1s`ezdinan soń, «Uliwmalıq májburiy baslanǵısh tálim haqqinda» qabil qillinǵan qarar tiykarinda mektep isi tez rawajlanip bardi. 1935 jil yanvar`da bolip ótken Ózbekistan SSRi V s`ezdinde Respublikada jeti jillıq tálimdi ámelge asiriw hám orta maǵliwmat beriwdiń aniq dásturi belgilep qoyildi.

Birinshi hám ekinshi bes jillıqlar dáwirinde mektep qurilisiniń kúsheyiwi, uliwma májburiy tálimniń ámelge asiriliwi hám orta tálimniń jáne de keńeye baslawi sebepli xalıq aǵartiwshilıq islerine ajiratilatuǵın qarjilar bir qansha kóbeydi.

1938 jil 20 avgustta aldińǵı oqıtıwshilardiń sleti ótkerildi. Sletta oqıtıwshilardiń ideyalıq-siyasiy tárbiyasın jaqsilaw, ózbek mekteplerinde rus tilin tereń úyretiw haqqinda máseleler kórildi.

Bilimlendiriw tarawın «klasslıq dushpan»lardan tazalaw maqsetinde arnawlı qararlarda qabıllandı. Máselen, VKP (b) OK Orta Aziya byurosı 1933 jıl 27 martta muǵallim kadrlar qatarın tazalaw haqqında qarar qabıllaydı hám onıń nátiyjesinde bar bolǵan, jumıs islep atırǵan 700 muǵallimnen tek ǵana 120 sı mekteplerde islewge ılayıq dep tabıladı. Bunday «tazalaw»daǵı maqset bilim dárejesi pás bolǵan adamlar arasınan shıqqan adamlardı tańlap alıp, olardı muǵallim retinde paydalanıw, sawatlılardı jaqınlatpaw edi.

Jánede, burınǵı SSSR OK hám XKKniń 1929 jıl 7 avgust qararına tiykarlanıp arab álipbesi ornına latın álipbesi qabıllandı. Arab jazıwınıń latınlastırılıwı dinge qarsı islengen háreketlerdiń biri edi. Nátiyjede Shıǵıs xalqları tariyxı hám mádeniyatın ózinde jámlegen arab jazıwındaǵı qımbatlı dereklerden Ózbekstan xalqı ayrıldı. Sol waqıttaǵı filolog alım Ǵazı Alım Yunusov hám basqalar bunı bilimsizlik dep bahaladı.

1940 jıldıń may ayında Ózbekstanda «Ózbek jazıwın latınlastırılǵan alfavitten rus grafikası tiykarındaǵı jańa ózbek alfavitine ótkeriw» haqqında Qarar qabıllandı. Usınday siyasatlar sebepli ózbek xalqı óz tariyxı, milliy úrp-ádet dástúrleri, qádriyatların biliw hám úyreniw imkániyatlarınan ayrıldı. Millettiń taǵdiri, bilimlendiriwdi rawajlandırıwdı maqset etken Abdurauf Fitrat, Munavvar Qarı Abdurashidxanov, Elbek, Atajan Hoshimov, Shokir Sulaymon, Cholpan, Abdulla Qadiriy óltirildi. Usman Nasır, Batu, qaraqalpaqstan úlkesinen Allayar Dosnazarov, Qasım Áwezov, Izbasar Fazılov, Oraz Ermanov, Sefulǵabit Májitov, Ibrayım Bekimbetov hám basqalar usı siyasatqa tiykarlanǵan repressiyanıń qurbanları boldı.

1940-jılı Tashkentte respublika oqıtıwshılarınıń 1-s`ezdi bolıp ótti. S`ezdge respublikamız oqıtıwshıları atınan 1348 delegat qatnastı. S`ezde respublika mekteplerinde tálim hám tárbiya islerin jáne de jaqsılaw máselesi hár tárepleme talqılandı. S`ezd delegatlar aldına oqıw-tárbiya isleri menen baylanıslı bolǵan bir qatar áhmiyetli máseleler qoyıldı.

Ózbekstan KP (b) Oraylıq Komiteti hám respublika Sovnarkomınıń 1939-jıl 10-iyuldaǵı májburiy orta tálimdi ámelge asırıw hám xalıq bilimlendiriwin rawajlandırıw barısında shıǵarǵan qararı s`ezd isiniń tiykarǵı mazmunın quradı. Hár jılı oqıtıwshılardıń avgust konferenciyası ótkerilip turildı.

Mekteplerde oqıw- tárbiya islerin jáne de jaqsılawda «Pedagogikalıq keńeslerdiń» áhmiyeti úlken edi. Sol maqsette tómendegi buyrıq shıǵarıldı.

1) Hár bir klassta oqıw-tárbiya isleriniń barısı hám tártiptiń qay awhalda ekenligi haqqında klass basshılarınıń esabatı.

2) Tárbiyalıq islerdi sherek aqırında talıqlap barıw, jıl dawamında sınaw imtixanına tayarlanıp, imtixan juwmaqları tiykarında mektepti tamamlaǵanı haqqında guwahnamalar beriw x.t.b.

Uzaq tariyxqa iye bolǵan ózbek xalqı jámiyetlik-siyasiy, diniy tosqınlıqlarǵa qaramay, Oraylıq Aziyadaǵı basqa xalıqlar kibi aldıńǵı pikir iyelerin, ullı alımlardı jetkerip shıǵardı.

Ulıwma Oraylıq Aziyada Oktyabr` revolyuciyasına shekem bir neshe túrdegi mektepler bar edi. Olar:

1. Musilman diniy mektepleri:

a) eski mektep, b) qarıxana, v) medrese.

2. Rus mektepleri:

a) ulıwma bilim beriwshi mektepleri, b) kásip mektepleri, v) rus- tuzem mektepleri, g) rus tilin úyretiwshi mektepler.

3. Jańa usıl mektepleri.

Urıs jılları barlıq tarawlar kibi xalıq bilimlendiriw tarawında da ózine say qıyınshılıqlar boldı. Bul jaǵday bilimlendiriw tarawında tájiriybeli oqıtıwshılardıń armıya qatarına shaqırılıwı, ayırım mektep orınlarınıń gospitallerge aylandırılıwı x.t.b. sebeplerden ibarat boldı.

Urıs dáwirinde mektep-internatlardıń tarmaǵı keńeytirildi. Mámleket urıs jaǵdayında bolıwına qaramastan jeti jıllıq hám tolıq orta mektepler sanı ósti. Ózbekstanda jeti jıllıq mektepler 224 ke, orta mektepler 375 ke kóbeydi.

Ekinshi jer júzlik urıs jıllarında, ayrıqsha xalıq tálimin jáne de rawajlandırıw jańa insandı kámal taptırıwda jaslardı insanpárwarlıq ideyaları, watanpárwarlıq ruwxında tárbiyalaw isi jeńistiń áhmiyetli usıllarınan bolıp qaldı.

Bilimlendiriw komissarlıǵı mekteplerde tárbiyalıq islerdi jánede jaqsılawǵa qaratılǵan bir qatar tárbiyalıq áhmiyetke iye ilajlar islep shıqtı.

«Mekteplerde tártip-intizamdı bekkemlew», «baslanǵısh tolıqsız orta hám orta mekteplerde pedagogikalıq keńeslerdiń jaǵdayı», «Ata-analar komiteti isin jolǵa qoyiw», «Awıl jasları ushın keshki mektepler» x.t.b. metodikalıq kórsetpeler jaratıldı.

1941-jılda Ózbekstanda jeti jıllıq mektepler sanı 100ge kóbeydi. Urıs jılları mektep aldında turǵan eń áhmiyetli wazıypalardan biri hár bir oqıwshıǵa kommunistilik ádep-ikramlılıq normaların sińdirip barıw menen birge olardı joqarı mamanlıq ruxında tárbiyalawdan ibarat boldı. Mektepler aldında turǵan tárbiyalıq máselelerdi orınlawda bir qatar tárbiyalıq isler ámelge asırılıwı áhmiyetli esaplandı. Ásirese:

1) Mektep jasındaǵı balalardı ulıwma tálimge tartıw isin dawam ettiriw.

2) Oqıw-tárbiya islerin qayta qurıw hám sıpatın jaqsılaw, pán tiykarların joqarı siyasıy-ideyalıq dárejede oqıtıw, oqıwshılarǵa zárúrli dene tárbiyasın beriw, jaslardı jámiyetlik- paydalı islerge qatnastırıw.

3) Xalıq arasında siyasıy aǵartıw islerin alıp barıw.

Urıstan keyingi jıllarda mekteplerdegi tálim mazmunı hám oqıtıw usılları túpten ózgerdi.

1946-48 jıllarda partiyanıń ideologiya máselelerine qaray bir qatar qararlar qabıl etildi.

1951-55 jıllarǵa belgilengen besinshi bes jıllıq rejede politexnika tálimine ulken orın berildi. Oqıwshılarǵa politexnikalıq bilim beriwdi tereńlestiriw maqsetinde 1954-55 jıllardan baslap RSFSR mekteptelerinde jańa oqıw dásturi járiyalandı hám bul dástur boyınsha 1-1V klasslarǵa miynet sabaqları kiritildi, V-V11 klasslarda ustaxanalarda hám oqıw tájiriybe maydanlarında ámeliy shınıǵıwlar, V111-X klasslarda mashinasazlıq, elektronikaǵa tiyisli praktikumlar ótkerildi. Oqıtıwshılardıń ilimiy hám arnawlı tayarlıǵına bolǵan talaptıń ósiwine baylanıslı 1952 jıldan baslap oqıtıwshılar institutları pedagogika institutlarına aylandırıldı.

SSSR Joqarı Keńesi «Xalıq tálimi haqqında nızamdi» tastıyıqladı hám 1974 jıl 1 yanvardan baslap ámelge asırıw haqqında qarar qabıl etti.

Baslanǵısh mekteplerde tórt jıllıq baslanǵıш tálimnen úsh jıllıq baslanǵısh tálimge ótiw ámelge asırıldı.

Tolıqsız jeti jıllıq orta mektep shólkemlestirilip, ulıwma májburiy segiz jıllıq mektepti tamamlaǵan oqıwshılar tómendegi oqıw orınlarında oqıwı múmkin edi. Olar: 1) Tolıq ulıwma tálim orta mektepleri (1X-X klasslar) 2) oqıw múddeti úsh-tórt jıllıq bolǵan texnikumlarda 3) professional hám ulıwma tálimdi birgelikte beretuǵın professional-texnika ilim orınları 4) isshi hám awıl jasları mektepleri.

Oqıwshılardıń jámiyetlik-paydalı miyneti máselesinde bir qatar ilim- izertlew jumısları alıp barıldı. Bir qatar pedagogika tariyxı hám teoriyasına tiyisli monografiya, qollanbalar jaratıldı. Ilimpazlardan N.K.Goncharov, I.A.Kayrov, I.T.Ogorodnikov, P.N. Shimbirev, Lunacharskiyler sabaqlıqlar jarattı.

Urıs jıllarında áskeriy-fizkul’tura sabaqlarınıń saatları kóbeydi. Ol 1-klasstan baslap ótile basladı.

Urıstıń dáslepki kúnlerinen baslap Ózbekstanǵa kóplep jas balalar hám úlkenler evakuaciyalandı. 1942 jılı evakuaciya qılınǵanlar sanı 716 mıńǵa jetti. 1943 jılı Ózbekstanda 154 balalar uyi bar edi. Ol 1945 jılǵa kelip 242 ge, ondaǵı tárbiyalanıwshılar sanı bolsa 31.500 ge jetti.

Respublika boyınsha 1940—1941 oqıw jılında 36267 muǵallimnen 30616 sı qaldı. Frontqa ketken muǵallimlerdiń ornın toltırıw ushın qısqa múddetli muǵallimlerdi tayarlaw kursları ashıldı. 1941 jıldan 1943 jılǵa shekem onı 16 mıń muǵallim pitkerip shıqtı.

Ózbekstan jergilikli Sovetleri, burınǵı SSSR XKS kórsetpesine muwapıq 1943 jıldıń 1 yanvarınan baslap 8—10-klass oqıwshıları oqıw ushın haqı tólewden azat etildi.

Klassta qalıwshılar sanı 1946 jılı 37% ti quradı. Ózbekstan tariyxın úyreniwge jámi 52 saat ajratılǵan bolsa, baslawısh mekteplerdegi russ tili sabaǵına 1600 saat ajratıldı.

1951—55 jılları politexnika tálimine úlken itibar qaratıldı. 1957—58 oqıw jılınan baslap ayrım, sonıń ishinde Qaraqalpaqstan pedinstitutında respublikamızdıń baslawısh mektepler ushın joqarı maǵlıwmatlı muǵallimler tayarlanıla basladı.Baslawısh mektepler 4 jıllıqtan 3 jıllıqqa túsirildi.

1959—1975-jıllarda respublikada internat-mektepler, arnawlı mektepler hám kúni uzaytırılǵan mektepler tarmaqları rawajlandırıldı.

70—80-jıllarda Ózbekstan mekteplerinde ahwal sıpat jaǵınan ózgerissiz qaldı. Lekin oqıwshılar sanı artıp bara berdi. Máselen, 1945—46-oqıw jılında jámi 4525 mektep bolıp, olarda 998 mıń oqıwshı oqıǵan bolsa, bul kórsetkish 1970—71-oqıw jılına kelip 7072 ge, oqıwshılar sanı bolsa 3 mln.164 mıńǵa jetti.

1970—1980-jıllarda xalq bilimlendiriwi ushın mámleket tárepinen ajratılǵan ǵárejet 11% ten 8% ke kemeyip ketti.