Pedagogika va psixologiya fakulteti “umumiy pedagogika”

1.2-§ O‘quvchilarda mustaqil va tanqidiy fikrlashni shakllantirishning o’ziga xosliklari
Tanqidiy fikrlash o’quvchilarning fikrlash qobiliyatini shakllantirish uchun ta'lim tizimini mustahkamlash muhimligini tan oladi. Bolalarning tanqidiy fikrlash qobiliyati, bir tomondan faktlarga asoslangan bilimlardan foydalangan holda mulohaza yuritish va ochiq va izlanuvchan tafakkurni qabul qilish demakdir. Shu o’rinda Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning quyidagi gaplari yodimizga tushadi: “Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo„lishi kerak”.
O’sib kelayotgan o„quvchiyoshlarimizda ham davlatimiz rahbari aytganlaridek, tanqidiy tahlilni yoshligidan o’rgatib boradigan bo„lsak, biz o’ylaymizki, ushbu o’quvchi-yoshlar kelajakda yurtimizning yetuk kadrlari bo’lib yetishadi. Biroq, bunga erishish uchun maktablarda tanqidiy fikrlashni yaxshilashlari uchun o'quv dasturlari ko’proq amalish mashg’ulotlarga tayangan holda integratsiya qilinishi kerak. O'qituvchilar, psixologlar va faylasuflar bu borada bir fikrda bo'lishsa ham tanqidiy fikrlashning ahamiyati, kontseptsiyasi nimani anglatishi haqida hali ham kelishuv mavjud emas va o'qituvchilarni amaliyotda qo'llash uchun qanday tayyorlanishi kerakligi haqida bahs muzokazalar olib borilmoqda. Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi boshlang’ich sinf o'qituvchilari ushbu kontseptsiyani qanday qabul qilishlarini va ular o'zlarining maktablarida qanday professional fon tariqasida tanqidiy fikrlash tajribasini olib kelishlarini o'rganish edi.
Bryusseldagi (Belgiya) uchta Yevropa maktabida jami yigirma bir o'qituvchi yarim tizimli suhbatlar orqali so'roq qilindi. Ushbu tadqiqot natijalari shuni ko'rsatadiki, o'qituvchilar tanqidiy fikrlash tushunchasini yaxshi tushunadilar. Ular tanqidiy fikrlashni turli strategiyalar orqali faktlarni tahlil qilish, boshqa faraziy vaziyatlarni idrok etish va aniq faktlar bo’yicha shaxsiy fikrlarni shakllantirish va takomillashtirish qobiliyati deb hisoblaydilar.
O'qituvchilarning fikriga ko'ra, bular tanqidiy fikrlovchining asosiy xususiyatlari: turli xil madaniy muammolarga nisbatan fikr yuritish, hamkorlik qilish, tahliliy va ochiq fikrlash haqida o’z ifodasini topadi. O'qituvchilarning maktabdagi ta'limi, natijalar, bir tomondan, fikrlash xaritasini tuzish, guruh muhokamasi va sinfda tanqidiy fikrlashni faol o'rganish va rivojlantirish uchun hisobga olinadigan tegishli amaliyot ekanligini ko'rsatadi. Boshqa tomondan, ular o'zlarining tajribalari hali ham cheklanganligini takidlaydilar. Ularning kasbiy tajribasiga kelsak, ular o'qituvchilarni tayyorlash jarayonida loyihaga asoslangan ta'lim va bolalar uchun falsafa orqali tanqidiy fikrlashni rag’batlantirishni uchratganliklarini ko'rsatadilar.
Shu bilan birga, ular bu sohada hali ham tengdoshlarni o’rganish va o’qituvchilar malakasini oshirish jarayonida ilg’or tajriba almashish orqali qo’shimcha yordam ko’rsatish zarurligini takidlaydilar. Tanqidiy fikrlash va o’rganish g’oya va tajribalarning turli – tumanligini pedagoglar tushungan va qadrlagan vaqtdagina amalga oshadi.
Tanqidiy fikrlash “yakkayu yagona to’g’ri javobni qabul qiladigan mentalitet jarayonida yuz bermaydi. Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish oson ish emas. Bu muayyan yosh davrida tugallangan va esdan chiqarilgan vazifa ham emas. Shu bilan birga tanqidiy fikrlashga olib boradigan tugallangan yo’l ham yo’q. Lekin tanqidiy fikrlovchilarning shakllanishiga yordam beruvchi muayyan o’quv sharoitlari to’plami mavjud.
Buning uchun:
- tanqidiy fikrlash tajribasini egallashi uchun vaqt va imkoniyat berish;
- o’quvchiyoshlarlarga fikr yuritish uchun imkoniyat berish;
- turli – tuman g’oya va fikrlarni qabul qilish;
- o’quvchi-yoshlarlarning o’quv jarayonidagi faolligini taminlash;
- o’quvchi-yoshlarlarni kulgiga qolmaslikka ishontirish kerak;
- har bir o’quvchi- yoshlarning tanqidiy fikr yuritishga qodir ekanligiga o„zlarida ishonch hissini uyg’otish;
- tanqidiy fikrlashning yuzaga kelishini qadrlash lozim. Shu munosabat bilan o’quvchi-yoshlar:
- o’ziga ishonchni orttirish va o’z fikri hamda g’oyalarining qadrini tushunish; - o’quv jarayonida faol ishtirok etish;
- turlicha fikrlarni etibor bilan tinglash;
- o’z hukmlarini shakllantirishga hamda undan qaytishga tayyor turishi lozim.