PivoTexnologiya indd

Donni quruq holda saqlash donni suvsizlantirishga asoslangan bo‘lib, bun­da donning rivojlanishiga to‘liq to‘sqinlik qilinadi. Nafas olish jarayoni to‘x- taydi, mikroorganizmlar, don kanasi va hasharotlar rivojlanmaydi. Bu usul donni uzoq muddat saqlash va urug‘lik donlarni (bir necha yil) saqlashda qo‘llaniladi.

Donni sovitilgan holda saqlash sovuq haroratdan foydalanishga asoslangan bo‘lib, ikki bosqichda o‘tadi. Birinchi bosqichda saqlanayotgan don hamma qatlamining harorati 10°C dan past bo‘ladi. Ikkinchi bosqichda, ya’ni konser- vativ holatda harorat 0°C dan past bo‘ladi.

Donni joyidan qo‘zg‘atmasdan sovuq havo bilan shamollatib sovitiladi. Donning harorati va namligini kamaytirish uchun tez-tez shamollatib turiladi. Natijada don va havo o‘rtasida issiqlik va namlik almashinish jarayoni sodir bo‘ladi.

Donni sovitish maqsadida shamollatish uchun donning holati va ob-havo sharoitini bilish kerak. Buning uchun don va havoning namligi hamda haro- rati aniqlanadi, shunga asoslanib donni shamollatish kerak-kerakmasligi bel- gilanadi.

Donning muvozanatdagi namligidan haqiqiy namligi katta bo‘lganda atmosfera havosi bilan faol shamollatiladi. Agar donni shamollatish zaruriyati bo‘lsa, avval psixrometr ko‘rsatkichi bo‘yicha havoning nisbiy namligi aniq­lanadi, so‘ng havoning nisbiy namligi va haroratini inobatga olib donning muvozanat namligi hisoblab topiladi. Muvozanat namlik haqiqiy namlik bilan taqqoslanib, so‘ng donni shamollatish kerak yoki kerakmasligi to‘g‘risida qaror qabul qilinadi.

Donni faol shamollatish uchun statsionar, ko‘chma va ko‘chma-quvurli qurilmalardan foydalaniladi. Bu qurilmalarda gorizontal va qiya tagli don saqlagichlar hamda elevator siloslaridagi don shamollatiladi.

2. 
   33
   

3. 
   DON ZARARKUNANDALARI VA ULARGA
   

QARSHI KURASH

Donni saqlash jarayonida don kanasi, hasharotlar (uzunburun, don kuyasi va boshq.), kemiruvchilar, mikroorganizmlar, qushlar (musicha, qarg‘a, chumchuq va boshq.) donga zarar keltirib, uning sifati buzilishiga va yo‘qotish miqdorining ortishiga sabab bo‘ladi. Turli davlatlarda zararkunandalar tufayli arpa va bug‘doyni yo‘qotish miqdori 1,5-7,3% gacha, makkajo‘xori 2-23% gacha, javdari bug‘doy 2-49% gacha, jo‘xori (sorgo) 19-50% gacha, dukkakli donlar 14-64% gacha kamayishi mumkin. Don saqlagichlarda uchraydigan eng ko‘p tarqalgan zararkunandalar don kanasi va uzun burun hisoblanadi.

Don kanasi o‘rgimchaksimonlar sinfiga mansub bo‘lib, ularning uzunligi 1 mm gacha bo‘ladi. Ularni oddiy ko‘z bilan ko‘rib ajratib bo‘lmaydi. Ularni lupa orqali ko‘rish mumkin. Donli mahsulotlarda ularning 30 dan ortiq turini uchratish mumkin.

Harorat yuqori bo‘lganda namligi yuqori bo‘lgan donda don kanasi paydo bo‘ladi. Don kanasining rivojlanishi uchun optimal harorat 18-22°C hisob­lanadi. Harorat 15°C bo‘lsa, birinchi kunning o‘zida don kanasi o‘ladi. U, asosan, donning murtak qismiga zarar yetkazadi.

Uzunburunlar ko‘p hollarda don saqlagichlarda paydo bo‘ladi. Ularning uzunligi tumshug‘i bilan birga 3-5 mm, rangi to‘q jigarrang. Ular tuxum qo‘yish uchun tumshug‘i bilan donda kichkina teshik ochadi (odatda, murtak tomondan) va don endospermiga tuxum qo‘yib, so‘lagi bilan teshikni berkitib qo‘yadi. Paydo bo‘layotgan lichinkalar endospermni qisman kemiradi va o‘z qobig‘ini 4 marta almashtirib g‘umbakga aylanadi. So‘ng uzunburun ko‘rinishiga keladi. Ma’lum vaqtdan so‘ng gul qobiqni teshib chiqadi va bo‘shab qolgan donni tark etadi.

Don kuyasi juda iflos don saqlagichlarda, transportyorlarda ko‘payadi. Ular donning gul qobig‘iga tuxum qo‘yadi. Ayrim hollarda don ichiga ham qo‘yishi mumkin.

O‘rmalab yuruvchilar (gusenitsalar) o‘zidan ajralib chiqayotgan moddalar yordamida g‘umbak shakliga kirib donlarning bir-biriga yopishib qolishiga sabab bo‘ladi.

Donlarni zararkunandalardan saqlashning profilaktika va qirib tashlovchi dezinfeksiyalash choralari mavjud.

Profilaktika choralari don saqlanadigan binolarning chiqindilarini yo‘qotib mexanik tozalashni, dezinfeksiyalash don kuyasi va zararkunandalarni qirib tashlashni nazarda tutadi.

Zararkunandalarga kimyoviy yo‘l bilan qirg‘in keltirish. Saqlanayotgan donni himoya qilish uchun insektitsidlar tavsiya qilinadi. Elevatordagi don- larni zararkunandalardan himoya qilish uchun metil bromid ishlatiladi. Gaz bilan ishlov berishning umumiy muddati 24 soat, degazatsiya jarayoni 3 soat davom etadi. Boshqa davlatlarda metil bromid bilan birga fosfin, tetraxlor- metan, metilformiat, xlorpikrin, etilen oksidi ishlatiladi. Agar don kislorod kirmaydigan germetik berk sharoitda saqlansa, kislorodning yutilishi va uglerod (IV)-oksidining ajralib chiqishi hisobiga atmosferaning tarkibi o‘zga- radi. Bu o‘zgarish don zararkunandalariga qirg‘in keltirish darajasigacha yetadi. Ko‘p hollarda havo kislorodini uglerod (IV)-oksidi va azot yordamida siqib chiqarish yo‘li bilan atmosfera tarkibi sun’iy ravishda o‘zgartiriladi.

Don saqlagichlarning tuzilishi ularni ishonchli germetikligi, donga azot yoki uglerod (IV)-oksidi bilan ishlov berilganda (fumigatsiya) samarali bo‘lishi va dezinfeksiyadan keyin zararkunandalar don saqlagichlarga qayta kirmasligini ta’minlashi kerak.

2. 
   ARPA SOLODINI ISHLAB CHIQARISH
   

1. 
   DONNI BO‘KTIRISH, BO‘KTIRISH JARAYONIDA KECHADIGAN JARAYONLAR
   

Donni bo‘ktirish - donning unib chiqishi, rivojlanishi va unga bog‘liq bo‘lgan fiziologik, fizik va fermentativ o‘zgarishlar jarayonlarini faollash- tirishdir.

Don shunday bo‘ktirilishi kerakki, bunda namlik donning asosiy endosperm va murtak qismiga kerakli miqdorda yetib borisin. Shuning uchun arpani dastlab suv bilan yuvish va dezinfeksiyalashni nazarda tutib, birinchi navbatda bo‘ktirish rejimini to‘g‘ri tanlash kerak. Tozalangan va navlarga ajratilgan donda chang bosgan donlar, har xil xas-cho‘plar va mikroorganizmlar bo‘lishi mumkin. Shuning uchun don bo‘ktirishdan avval yuviladi.

Omborxonalardagi arpa noriya (1) orqali avtomatik taroziga (2) va bun- kerga (3) uzatiladi (6-rasm). Arpa bo‘ktirishdan avval yuvuvchi va dezin- feksiyalovchi maxsus apparatga (4) yuboriladi. Yuvish jarayonida suv yuziga qalqib chiqqan xas-cho‘plar bunkerda (5) yig‘iladi va suv ajratgichdan (6) o‘tib quritish uskunasiga (7) yuboriladi. Qurigan xas-cho‘plar bunkerda (11) yig‘iladi va chorva mollariga berish uchun realizatsiya qilinadi. Donni yuvish vaqtida ishlatiladigan yuvuvchi va dezinfeksiyalovchi eritmalar bakda (9) tayyorlanadi. Tayyorlangan eritma nasos (10) yordamida yuvuvchi va dezinfeksiyalovchi apparatga (4) uzatiladi. Yuvilgan va dezinfeksiyalangan arpa nasos (10) bilan bo‘ktirish apparatiga (8) beriladi.

Bo‘ktirish jarayonining nazariy asoslari. Donni bo‘ktirishdan maqsad uning namligini oshirish, maksimal miqdorda kislorod bilan ta’minlab, donning o‘sishini susaytiruvchi boshqa moddalarni va uglerod (IV)-oksidini chiqarib tashlash. Bo‘ktirish jarayonida quyidagi amallar bajariladi: donni yuvish, yetilmagan donlarni ajratib olish, donni dezinfeksiyalash va hosil bo‘lgan uglerod (IV)-oksidini chiqarib yuborish va aeratsiyalash yordamida donning hayot faoliyatini faollashtirish.

apparat; 5 - yengil chiqindilar (xas-cho‘p) bunkeri; 6 - suv ajratgich; 7 - yengil chiqindi uchun quritgich; 8 - donni bo‘ktirish apparati; 9 - dezinfeksiyalovchi eritma tayyorlash baki; 10 - nasos; 11 - qurigan yengil chiqindilar bunkeri.

Bo‘ktirish, tozalash va navlarga ajratish jarayonida don tarkibida qolib ketgan donli chiqindilar, begona o‘tlar urug‘laridan tozalanib, dezinfeksiya qilinadi va undirish uchun optimal sharoit yaratiladi.

Qabul qilingan donning namligi 14% bo‘lsa, don tarkibida bog‘langan namlik bo‘ladi, bu namlik donning rivojlanishi uchun yetarlidir. Donning namligi oshgan sari (15%) don tarkibida erkin namlik paydo bo‘ladi. Bu namlik don tarkibidagi ozuqa moddalarning eruvchanligi va ularning murtak bilan aralashib ketishini ta’minlaydi. Bundan tashqari, don endospermiga fermentlarning o‘tishi uchun sharoit yaratib beradi. Bu fermentlar esa dondagi rezerv moddalarni eruvchan holatga olib keladi. Don tarkibida erkin namlik paydo bo‘lishi bilan biokimyoviy jarayon tezlashadi, ya’ni don kurtagining hayot faoliyati boshlanadi. Fermentlar faolligi oshadi va nafas olish jarayoni tezlashadi. Donni sun’iy ravishda suv bilan to‘yintirilganda, ya’ni bo‘ktirilganda donda erkin namlik paydo bo‘ladi. Bo‘ktirish davrida suv donning ichki qismiga kurtak tarafdan donning uchki qismidagi teshiklar orqali yutiladi.

Arpaning qattiq qobiq qavati hujayralardan tashkil topgan. Bu hujayralar suv o‘tkazmaydigan moddalar bilan to‘yingan. Bo‘ktirish jarayonida bu mod­dalar asta-sekin erib, arpaning qattiq qobiq qavati suv o‘tkaza boshlaydi. Donning boshqa qismlariga nisbatan kurtak qismi suvni tezroq yutadi. Chunki donning kurtak qismi atrofida havoli bo‘shliq qavat, kapillar kanallar bo‘ladi.

Shuning uchun donning kurtak qismi atrofida suv ko‘p miqdorda bo‘ladi. Namlikning oshishi donning nafas olish jarayonini sezilarli darajada oshiradi. Don nafas olish energiyasining bir tekisda o‘tishi kislorodning uzluksiz ra- vishda yutilishiga bog‘liq. 1 kg don 1 soat davomida 63 mg kislorodni yutib, 86 mg uglerod (IV)-oksidini chiqaradi. 1 kg donga 1,7 l suv sarf bo‘lganda va 1 l suvda 9-10 mg kislorod eriganda, shu hajmdagi suvda kislorodning miqdori 15-17 mg bo‘ladi. Shu miqdordagi kislorod 1 kg donning 15 daqiqa davomida nafas olishiga yetadi. Suv tarkibidagi kislorod sarflanib bo‘lgandan so‘ng, don anaerob nafas ola boshlaydi. Ya’ni, etil spirti, uglerod (IV)-oksidi va boshqa mahsulotlarning hosil bo‘lishi hisobiga don tarkibidagi zaxira uglevodlar anaerob yemiriladi. Don tarkibida spirt kam miqdorda bo‘lsa ham kurtakning rivojlanishini sustlashtiradi. Agar spirtning 0,1% li eritmasi rivojlanishni sezilarli darajada sustlashtirsa, 0,8% li eritmasi kurtakning o‘sishini umuman to‘xtatib qo‘yadi.

Aerob va anaerob holatda yig‘ilayotgan uglerod (IV)-oksidi donning rivojlanishiga salbiy ta’sir etadi. Uglerod (IV)-oksidining eruvchanligi suv kislorodiga nisbatan 41 marta yuqori bo‘lganligi uchun hujayralar orasidagi bo‘shliqda kislorodga nisbatan ko‘proq uglerod (IV)-oksidi ushlanib qoladi. Bo‘ktirish jarayonida don normal nafas olishi uchun don sun’iy ravishda aeratsiyalanishi lozim.

Donning bo‘kish tezligiga ta’sir etuvchi muhim omillardan biri suvning haroratidir. Suvning harorati qancha yuqori bo‘lsa, suv donga shuncha tez yutiladi. Harorati 10°C suvda bo‘ktirilgan donning bo‘kish vaqti 20°C haro- ratdagiga nisbatan 2 marta kam.

Bo‘ktirish uchun olingan suvning harorati oshgan sari donning nafas olishi tezlasha boradi, shu bilan birga don sirtida mikroorganizmlarning ko‘payishi kuzatiladi. Shu sababli kislorod sarfi keskin oshib ketadi. Bo‘ktirish uchun olingan suvning optimal harorati 12-14°C hisoblanadi. Harorat bundan past bo‘lsa (10°C) kurtakning rivojlanishi sustlashadi, harorat yuqori bo‘lsa mikro- organizmlarning rivojlanishi ortib ketadi.

Donning bo‘kish tezligiga uning o‘lchamlari ham ta’sir etadi. Yirik donlarni ko‘proq vaqt bo‘ktirish kerak. Masalan, teshiklarining diametri 2,8 mm li elakdan o‘tgan don bilan diametri 2,2 mm li elakdan o‘tgan don bir xil bo‘kmaydi, birinchi elakdan o‘tgan don ikkinchisiga nisbatan 25 soatdan keyin shu darajada bo‘kadi. Bunga sabab yirik donda suvning shimilish yo‘li mayda donga nisbatan uzunroq bo‘ladi. Faqat o‘lchamlari bo‘yicha bir xil bo‘lgan don bir xil namlikda bo‘lib, o‘stirish vaqtida bir tekisda o‘sadi. Shu sababli don o‘lchamlari bo‘yicha fraksiyalarga ajratiladi.

Har xil donli mahsulotlarning bo‘kish vaqti har xil bo‘ladi. Masalan, harorati 12-13°C bo‘lgan suvda tariq 3 kun, arpa 2 kun, suli 1,5 kun va javdari bug‘doy 1 kunda bo‘kadi.

Don namligi 40% ga yetgach, suvning yutilishi sezilarli kamayadi. Arpani bo‘ktirish vaqti 24, 48, 72, 96 soat bo‘lganda uning namligi shunga muvofiq holda 39, 43, 45, 47% bo‘ladi. Bo‘ktirish jarayonida donning hajmi 45% ga oshadi. 100 l don bo‘kkandan so‘ng hajmi 145 l ni egallaydi, 100 kg don bo‘kkandan so‘ng uning og‘irligi 145 kg ga yaqin bo‘ladi.

Bo‘ktirish jarayonining boshlang‘ich bosqichida donni yaxshilab yuvish va dezinfeksiyalash kerak, aks holda don sirtidagi mikroorganizmlar rivojlanib ko‘payishi mumkin. Dezinfeksiyalovchi vosita sifatida xlor eritmasi, ohakli suv, formalin, kaliy permanganat, vodorod peroksid va boshqa eritmalar ish- latiladi.

Bo‘ktirish uchun olingan suvning mineral tarkibi ham bo‘kish tezligiga ta’sir etadi. Yumshoq suvda bo‘kish jarayoni tez o‘tadi. Suvning qattiqligi ortib borgan sari bo‘kish jarayonining davomiyligi ortib boradi. Shu sababli bo‘ktirish uchun olingan suvning qattiqligi 7 mg • (ekv/l)gacha bo‘lishi maq- sadga muvofiq hisoblanadi.

Olingan suvning haroratiga qarab bo‘ktirishni sovuq, normal, iliq va issiq bo‘ktirish deb ajratish mumkin. Suvning harorati 10°C bo‘lsa - sovuq bo‘k- tirish, 10-15°C bo‘lsa - normal bo‘ktirish, 20-40°C bo‘lsa - iliq bo‘ktirish, 50-55°C bo‘lsa issiq bo‘ktirish hisoblanadi. Amalda normal bo‘ktirish eng ko‘p tarqalgan.

Qish kunlari iliq bo‘ktirish qo‘llaniladi. Issiq bo‘ktirish iliq yoki normal bo‘ktirish bilan birgalikda olib boriladi. Ya’ni, 50-55°C haroratli suv qisqa vaqt davomida (10-15 daq.) beriladi. Bu don tozaligini ta’minlaydi va donning unib chiqish davomiyligini qisqartiradi. Issiq suvning bundan ortiq vaqt berilishi donning unib chiqishiga salbiy ta’sir etadi.

Bo‘ktirishning zamonaviy usullariga havo-suvli bo‘ktirish, uzviy oqim- da havo va suv bilan bo‘ktirish, suv purkab bo‘ktirish, uzoq muddatli havo pauzali bo‘ktirish va o‘ta bo‘ktirish usullari kiradi.