Preprint · January 2019 doi: 10. 13140/RG

Tuproq mexanik tarkibi va ona jinsiga ko‘ra pasaytiruvchi koeffitsiyentlar. 
№ 
Tuproq hosil qiluvchi jinslar 
Tuproqni mexanik tarkibi 
Gili Og‘ir 
O‘rta 
qumoq 
Engil 
qumoq 
Qumoq 
1 Lyosslar va lyossimon jinslar 
1,0 
1,0 
0,9 
0,8 
- 
2 
Chaqiq 
toshli, 
qumoqli, 
prolyuvial va elyuvial jinslar 
0,8 
0,8 
0,85 
0,7 
0,60 
Keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, lyoss va lyossimon jinslar ustida 
hosil bo‘lgan tuproqlar nisbatan yuqori baholanadi, ya’ni ularni baholashda 
qo‘llaniladigan koeffitsiyentlar bu ko‘rsatkichga ko‘ra 0,8-1,0 atrofida bo‘ladi. 
Ma’lumki, lalmikor yerlar tog‘oldi tekisliklari, adirlarda joylashgan. Demak, 
tuproqlar har xil qiya tekisliklarda, balandliklarda hosil bo‘lgan. Shu bois bu 
maydonda eroziya jarayoni yaxshi namoyon bo‘ladi. 
Pankov M., Gussak B. larning fikriga ko‘ra lalmikor yerlarda eroziyaning 
rivojlanish sabablaridan biri bu tuproqni suv tomonidan yuvilishga bo‘lgan 
qarshiligining pastligidir. Bu fikrni to‘la to‘kis, ya’ni butunlay to‘g‘ri deb qabul qilish 
qiyin, sabab tuproqni suv tomonidan yuvishga bo‘lgan qarshiligi mantiq jihatdan 
o‘zgarmas kattalik bo‘lib, u tuproq xossalaridan kelib chiqadi. 
Yuvilish va yuvilmaslik masalalariga kelsak, bunda suv miqdori, tezligi, 
yerning qiyalik darajasi, tuproqning o‘simlik bilan qoplanganligi va boshqalar 
tuproqdan tashqaridagi omillar hisoblanadi. Bu omillar va shu kabilar ta’sirida 
tuproqlar turli darajada yuviladi. Bu jarayonda yuzadan oqadigan oqim ta’sirida 
haydaladigan yer maydonidan tashqariga eng avvalo il zarralari, gumus, oziqa 
elementlari va boshqalar katta miqdorda olib chiqib ketiladi, natijada tuproq 

---

48 
unumdorligi pasayadi. Shuning uchun lalmikor yerlarni baholashda albatta 
tuproqlarni eroziyaga uchraganlik darajasi e’tiborga olinishi kerak. 
Tuproqlarni eroziyalanganlik darajasi gumus qatlami qalinligi (A+B) yoki 
maksimal miqdordagi qatlam chuqurligiga qarab dala sharoitida aniqlanadi. Uni 
diagnostik belgilarini quyidagicha tavsiflash mumkin. 
26-jadval.