Problems of the history of medicine in azerbaijan



Yüklə 1,25 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/17
tarix24.01.2017
ölçüsü1,25 Mb.
#6259
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   17

89

мусигишцнаслыгдан камил билийя малик олмушдур вя мусиги алятляринин
щансы хястялийя мянфи, щансына мцсбят тясир етдийини билирмиш, щям-
чинин  эеоложи  сцхурларла,  гиймятли  металларла  вя  дашларла  мцалиъя
цсулларындан хябярдар имиш.
"Сящщят вя Мяряз" ясяриндя мцхтялиф елми фикирляр вардыр. Лакин
бурада анъаг биоложи вя тибби эюрцшлярин ачыгланмасыны гисмян эюс-
тярдим.
АЗЯРБАЙЪАН  ФОЛКЛОРУНДА  ХАЛГ 
ТЯБАБЯТИНИН  ИЗЛЯРИ
Гиймят Мящяррямли
Ялйазмалар Институту
Дцнйа тибб елминин тарихинин юйрянилмяси йер цзяриндя йашамыш
вя щал-щазырда мювъуд олан ирили-хырдалы халгларын етник тяркибинин, щя-
йат тярзинин, йашадыьы ъоьрафи мцщитин, еляъя дя онларын кечиб эялдийи
тарихи вя мядяни инкишаф йолунун дяриндян арашдырылмасы иля бирбаша
ялагядардыр. Щяр бир мядяни халгын тарихи кюкцнцн ясасыны онун тибби
дцнйаэюрцшцнцн  формалашмасы  тутур  ки,  бу  эцн  дцнйа  тибб  елми
газандыьы наилиййятляря эюря, мящз инди "тцркячаря", йахуд "ара мц-
алиъяси"  адландырылан  халг  тябабяти  цсулларына  борълудур.  Гядим  ин-
саны  йарандыьы  илк  дюврлярдян  башлайараг  юзцнцмцалиъя  цсулу  иля
саьламлыьынын  бярпасы  мясяляси  дцшцндцрмцшдцр.  Инсан  ян  чятин
мягамлардан чыхмаьын йолларыны ахтармышса да, тябии ки, шцурун ян
бясит  шякилдя  инкишаф  етдийи  еркян  дюврлярдя  о  буна  яксяр  щалларда
наил  ола  билмямишдир.  Инсан  аьлынын  дярк  едя  билмядийи  тябият  щади-
сяляри гядим инсанлары ващимяйя салыр, онлар горхудан тяшвишя дцшя-
ряк чох вахт дцнйаларыны дяйиширдиляр. 
Одур  ки,  илк  дюврлярдя  битки  вя  мейвялярля,  еляъя  дя  щейван-
ларын ятини чий-чий йемякля гидаланан инсанлар, заман кечдикъя баш
верян  бядбяхт  щадисялярдя  онларын  гидаланмасынын  да  башлыъа  рол
ойнадыьыны мцяййян етмяйя башладылар. Анъаг ибтидаи инсанлар тябии
фялакятляря  тядриъян  юйряшмяляриня  бахмайараг,  щяля  дя  онлары
90

горхуйа  салан  щадисяляри  -  мясялян,  илдырымын  чахмасыны,  чайларын
дашмасыны,  вулканларын  пцскцрмясини,  киминся  гяфилдян  дцнйасыны
дяйишмясини вя с. эюйлярдян илащи гцввялярин онлара щансыса ямял-
ляриня  эюря  эюндярдикляри  бяла,  йахуд  ъяза  цсулу  кими  гябул
едирдиляр. Тябии ки, инсан шцуру бу фялакятлярин гаршысыны щансы йолласа
алмагда аъиз иди, лакин бунунла беля, онларда инам йаранмышды ки,
яэяр арамсыз йаьышлар, сел дашгынлары инсанлары, онларын мал-гарасыны,
якин  йерлярини  мящв  едир,  йашайыш  йерлярини  йуйуб  апарырса,  демяк
онлар  бюйцк  иткилярин  гаршысынын  алынмасы  цчцн  кюнцллц  шякилдя  гур-
банлар  вермяли,  йяни  инсандан,  йахуд  щейвандан  гурбанлар  кяс-
мялидирляр.  Ялбяття,  узун  дюврлярин  тяърцбяси  инсанын  бу  примитив
дцшцнъя тярзиндя мцяййян дяйишикликлярля явязлянмяйя имкан йа-
ратды, беля ки, "илащи гцввялярин щирсинин сойудулмасы, гязябиндян ял
чякдирилмяси  цчцн"  гурбан  кими  инсан  явязиня  щейвандан  истифадя
едилмяси даща ялверишли чыхыш йолу иди. 
Беляликля, инсанлар епидемийа йолу иля кцтляви гырьынлара мяруз
галанда да эюзяэюрцнмяз, сирли гцввяляря ситайиш едяряк гурбанлар
кясяр, явязиндя саьалмаьына цмид галмайан хястяляря шяфа диля-
йярдиляр. Щятта, мцхтялиф  от, битки,  щейван мяншяли мялщямлярин кю-
мяйиля  дя  саьалмаз  дярдляря  чаря  гылмаьа  чалышар  вя  яксяр
щалларда  буна  наил  олардылар.  Шцбщясиз,  инди  бялкя  дя  мцяййян
гядяр  бясит  эюрцнян  бу  ъцр  мцалиъя  васитяляри  ади  инсан  тяхяй-
йцлцнцн  мящсулу  ола  билмязди.  Демяк,  бунунла  щяля  о  дюврлярдя
халгын,  топлумун  даща  чох  инандыьы,  етибар  етдийи  лоьманлар,  ин-
санлары  "тцркячаря"  цсулу  иля  дярддян,  бяладан  гуртаран  ара
щякимляри мяшьул олурдулар. Азярбайъанда тибб елминин тарихи кюкляри
минилликлярин  дяринликляриня  эедиб  чыхыр.  Халг  тябабяти  нцмуняляринин
адларына гядим Азярбайъан ядяби абидяси олан "Авеста"да да раст
эялинир ( 5, 20 ). 
"Азярбайъан  халг  йарадыъылыьы  вя  классик  ядябиййаты  йцксяк
бяшяри  идеаллар, тямиз, мцгяддяс, хейирхащ  щиссляр  хязинясидир. Бу
хязинядя  биз  щям  инсанын  щярарятли  вятянпярвярлик  дуйьуларынын,
азадлыг  йолунда  мцбаризяляринин,  щям  дя  тябиятин  сирлярини  ачмаг,
йерляри, эюйляри дярк етмяк ещтирасынын вя фялсяфи идракынын парлаг бя-
дии  ифадясини  эюрцрцк"  (2,  7).  Гейд  етмялийик  ки,  истянилян  ядяби
91

абидямиздя, еляъя дя, ян гядим фолклор нцмуняляримиз олан сайачы
сюзляр, щолаварлар, аталар сюзляри вя мясяллярдя, тапмаъа вя байа-
тыларда, яфсаня вя рявайятлярдя, халг дастанларымызда вя наьылларда
да  халгымызын  хястяликляря  гаршы,  цмумиликдя,  саьламлыгла,  саьлам
щяйат  тярзи  иля  баьлы  истяк  вя  арзулары,  щяля  десяк,  "дярман  ре-
септляри" юз яксини тапмышдыр. 
Щяр биримизя йахшы мялумдур ки, дцнйаэюрмцш аьбирчяк няня-
лярин, пирани бабаларын отлардан, мейвялярдян, мцхтялиф чичяклярдян,
гуш  вя  щейван  мяншяли  гатышыглардан  щазырладыглары  мяъунлар  мин
бир дярдин дярманы олмушдур. Йягин ки, "Мин дярд варса, минбир дя
дярманы вар" дейими дя тясадцфян йаранмамышдыр. "Хянъяр йарасы
саьалар,  сюз  йарасы  саьалмаз"  -  дейян  мцдрикляримиз  шяфгятля
сюйлянмиш щяр кялмяни ян бюйцк мялщям щесаб етмишляр. "Гядим
азярбайъанлы сюзцн, хцсусиля бядии сюзцн эцъцня бюйцк ящямиййят
веряряк ону тябият вя ъямиййятдяки шяря, гара гцввяляря гаршы мц-
баризя васитясиня чевирмишдир" (2, 11). 
Бу  мянада,  "Сюз  вар  -  эяляр  кечяр,  сюз  вар  -  дяляр  кечяр"
мясяли, "Еля сюз деди ки, йедди гатымдан кечди" дейими сюзцн инсан
психикасына, инсан саьламлыьына эюстярдийи бюйцк тясири  юзцндя якс
етдирмяк  бахымындан  олдугъа  мараглыдыр.  Эюркямли  алим  Г.  Фйо-
доровски  "Авеста"йа  истинад  едяряк,  "щякимин  цч  силащы  олмалыдыр:
сюз, отлар вя бычаг" - гянаятиня эялмякдя щаглы иди (5, 20). Чцнки ил-
лярин  сынаьындан  кечмиш  тибби  инамлара  вя  эюстяриъиляря  эюря,  ян
файдалы дярманлар беля бязян бир кялмя хош сюзцн, мещрибан мц-
насибятин, гаршылыглы цнсиййятин гадир олдуьу гцдрят гаршысында эцъ-
сцз эюрцнцр. Инсан бейни, шцуру мюъцзяли бир алям кими щеч дя юз
сиррини  тибб  елми,  арашдырыъылар  гаршысында  ачмаьа  тялясмир.  Ширин  дил
ня гядяр мялщямвериъидирся, аъы сюз, йериндя дейилмямиш биръя кял-
мя беля бязян инсан щяйатына сон гойа билир. 
Гяфил  дейилмиш  бяд  хябярдян  сарсылан  адамларын  цряк  хястя-
лийиня  тутулмасы,  инфаркт  кечирмяси,  щятта  ифлиъ  олмасы  щаллары  да  мя-
лумдур. Еляъя дя, синирляри щяддян артыг зяиф олан адамлар вар ки, он-
лара ян севиндириъи хябяр беля чох ещтийатла чатдырылмалыдыр. Чцнки бу
гябилдян олан инсанларын да "севиндийиндян цряйи партлайа биляр". 
Байатылар,  аталар  сюзляр  вя  мясяллярин  халг  тябабяти  иля  баьлы
92

нцмуняляриндя  бу  мясялялярля  ялагядар  истянилян  гядяр  мисаллара
раст эялинир:                      
Язизим, дярдя мярдим,
Дцшмясин дярдя мярдим.
Мяня дярман нейлясин,
Тифилкян дярд ямярдим.
Еляъя дя:
Гар-гамыша,
Шещ дцшяр гар-гамыша.
Йцз мин алгыш нейлясин
Бир фяляк гарьамыша. (1, 28-186)
Сайсыз-щесабсыз  бу  ъцр  байатылар  мювъуддур  ки,  инсанда
дярд-гям кими психи сарсынты щалларынын мцхтялиф хястяликлярин баш вер-
мясиня эятириб чыхардаьындан  бящс едир.
Халг  арасында  "цряйи  вярям  баьламаг",  "аьлы  башындан  чых-
маг", "отурдуьу йердя ойнаьа дцшмяк", "эюзцня гара су эялмяк",
"цряйи гырылыб дцшмяк", "ярийиб чюпя дюнмяк",  вя саир кими дейимляр
дя инсанларын кечирдикляри психоложи мягамларын эюстяриъиси кими мей-
дана чыхмышдыр. 
Мцхтялиф яшйа, щадися вя ъанлылар щаггында  ибтидаи тясяввцрляр
инсанларда  йаранан  инам  вя  етигадларын  ясасыны  тяшкил  едир.  Мя-
сялян, "даьдаьан, ъевиз, зоьал, чинар, янъир аьаъы мцгяддяс сайы-
лар - дейярляр, онлары кясян, йандыран саь ъан эюрмяз"(2, 2). "Де-
йярляр  ки,  ев  иланы  ев  адамыны  вурмаз,  о  евя  бярякят  эятиряр.  Ким
дырнаьыны  иланын  цстцня  сцртся,  дырнаьы  шотур  олмаз".  "Ильын,  сюйцд
сонсуз  сайылар.  Ильын  аьаъы  иля  щейваны  вурсан,  азарлар  -  дейирляр".
"Ушаьын  диши  чыханда  щядик  биширярляр.  Дейярляр,  диши  бяркисин".
"Ъевиз, янъир аьаъынын дибиндя йатан хястяляняр, йа да ону вурьун
вурар - дейярляр"( 2, 2-6).
Щямчинин,  дярдин,  бяланын  ютцб-кечмяси,  башдан  адланмасы
цчцн мцхтялиф инанълардан эцнц-бу эцн дя истифадя олунур: эюз дя-
йянляря, башаьрысы тутанлара чаря цчцн цзяррик йандырыб тцстцсц ве-
риляр,  башына  дуз  щярляйиб  оъаьа  атылар.  Байаты  вя  овсунларда  де-
йилдийи кими:
93

Цзяррийим чатдасын,
Йаман эюзляр партдасын.
Аьрым-бялам тюкцлсцн,
Дярд цстцмдян аддасын.                        
*****
Цзярликсян - щавасан, 
Щязар дярдя давасан.
Щяр йердя сян оласан,
Гада-бяла совасан.
Йахуд :
Даьдаьаны даьдан ал,
Щям гарадан, аьдан ал.
Эюз гайтарыр, эюз вурур,
Файдасыны саьдан ал.
Тапмаъаларымызда  да  халг  тябабятинин  изляриня  раст  эялинир.
Мясялян, кирпи ятинин дярман олмасыны халг юз билмяъясинидя бу ъцр
ифадя едир:
Йатанда йумру йатар,
Ятини дярмана гатар.
Ким истяся тутмаьа,
Тиканы ялиня батар.
Щейванларла баьлы бир чох дейимляр дя мювъуддур ки, инсанлары
щям зярярли, щям дя файдалы ъящятляри иля даим щейрятдя гоймушдур.
Халг арасында "Иланын аьына да лянят, гарасына да", "Илан вуран ала
чатыдан горхар" ифадяляри инсанын бу зящярли ъанлылардан горхуб-чя-
кинмясиля  ялагядар  мейдана  чыхса  да,  заман  кечдикъя  щямин
дейимляр бядниййятли адамларын писликлярини, онларын гяфилдян илан кими
саъмаларыны  эюстярмяк  цчцн  юз  мащиййятини  дяйишмясиля  сяъий-
йялянир. Чцнки инсанлар илан зящяринин, щятта онун дярисинин, йумур-
таларынын, ятинин дя инсан саьламлыьы цчцн файдалылыг хцсусиййятя ма-
лик олдуьуну ашкара чыхардыгдан сонра бу дцшмян мцнасибятдя бир
94

йумшаглыг щисс олунмагдадыр (4, 7-8). Щям дя дейирляр ки, илан она
тохунмайаны вурмаз.  
Еляъя  дя,  дастанларымызда  мцалиъяви  иксирляр,  мялщямлярля
баьлы  мцяййян мягамлар  диггятимизи  чякир.  "Китаби-Дядя  Горгуд"
дастанларында  йаралы  иэидин  саьалмасы  цчцн  ана  сцдц  иля  даь  чи-
чяйинин  гатышдырылараг  мялщям  гойулмасыны  мяслящят  билян  мцдрик
гоъанын  тяклиф  етдийи  мялщям  дя,  "Аь  атлы  оьлан"  халг  наьылымызда
хястяликдян гуртула билмяйян шащы саьалтмаг цчцн "ады башына, да-
ды  башына"  дейяряк,  щейванын  башынын  кясилмяси  вя  ятинин  шаща
йедирдилмяси  дя,  "Мяликмяммяд"  вя  диэяр  наьылларымызда  ъаванлыг
иксири кими алма вя нардан истифадя едилмяси дя фолклорумузда, шифащи
халг  ядябиййатымызда  юзцня  мющкям  йер  тутмуш  чохясрлик  халг
инанъларынын ифадяси кими юзцнц тясдиглямякдядир. 
ЯДЯБИЙЙАТ:
1. Байатылар, Бакы, 1985.
2. Халг ядябиййаты, Бакы, 1982.
3. Халгымызын дейимляри вя дуйумлары, Бакы, 1988.
4. Мяммядов С. Кирпи пийи, йарпыз ийи, мяръимяк, Бакы, 1994.
5.  Алекперов  Ф.  Сравнителный  анализ  лекарственных  растений
средневекового (XIII-XVIII вв.) и современного Азербайджана, Баку, 1992. 
АЗЯРБАЙЪАН ФОЛКЛОРУНДА ХАЛГ ТЯБАБЯТИ
НЦМУНЯЛЯРИ
Айнуря Гядирова  
Фолклор Институту
Тарих  бойу  улу  бабаларымыз,  няняляримиз  мцхтялиф  хястяликляри
арадан  галдырмаг  цчцн  халг  тябабятиндян  эениш  истифадя етмишляр.
Халг тябабяти ел арасында щям дя тцркячаря ады иля танынмышдыр. Тцр-
кячаря сюзцня етимоложи бахымдан диггят йетряркян эюрцрцк ки, бу
сюз илк нювбядя халгын, етносун адыны билдирир, улу бабамызын - гядим
тцркцн хястяляняркян юзцня чаря ахтармасы анламыны верир. Бундан
95

башга "Мащмуд Кашьаринин эюстярдийи кими "тцрк" сюзцнцн бир мя-
насы да "садя" демякдир. Демяли  тцркячаря - тцрк халгынын тябабяти,
йахуд садя тябабят мянасыны верир".
Ясрляр бойу яъдадалрымызын сынаьындан чыхмыш халг тябабяти нц-
мунясиня фолклорумузун бир чох жанрларында - дастанларда, гядим ря-
вайят вя наьылларда, яфсанялярдя, байатыларда, инанъларда, аталар сюзц
вя зярби-мясяллярдя раст эялирик. Илк юнъя байатылара нязяр салаг.
Кящризя бах, кящризя.
Кящриз ахмаз кящризя.
Тамарзыйам ят,йаьа
Ъаным дцшцб пящризя.
Язизиням, йемишан
Йеми ширин, йеми шам
Саьалмышам, дурмушам,
Йаша сяни йемишан.
Зоьал йейян адамын
Гара ганы дурулар.
Она инсанлар дейил,
Иланлар да вурулар.
Билирик ки, бу эцнцн юзцндя дя сойугдяймя вя грипин мцалиъя-
синдя зоьал мцряббясиндян истифадя елямяк йахшы нятиъя верир.
Аталар сюзляри вя мясялляр дя халг тябабятини юзцндя якс етдир-
мяк бахымындан диггяти чякир.
"Аз йейянин азары да аз олар."
"Мин дярд варса, мин бир дя дярманы вар."
"Пийин чохду зоьал йе, арыгсанса гоьал йе."
Бу ъцр тцркячаряляр та гядим заманлардан инаълара ясаслан-
мышдыр. Халг тябабятиндя инанъларын изи бу эцн дя галмагдадыр.
96

"Гызылъайа йолухан ушаьын яйниня гырмызы эейдирярляр."
"Сарылыг тутан адама гяфил шилля вуранда хястялийи кечяр."
"Дишин  аьрыйанда  бадабадыны  йандырыб  тцстцсцнц  дишиня
версян,  аьрысы  кясиляр"  вя  йа  "аьрыйан  дишин  цстцня  михяк  гойсан
аьры кясяр."
Йахуд  йаман  эюзц  гайтармаг  цчцн  цзярлийи  йандырыб  тцстц-
сцнц эюз дяйян ушаьын башына цч дяфя фырладыб ашаьыдакы байатыны
дейирляр:
Цзярликсян, щавасан,
Мин бир дярдя давасан.
Балама эюзц дяйянин
Эюзлярини овасан.
Халг тябабятинин изляриня тапмаъаларда да раст эялинир. Мисал
цчцн:
Ахтар, ара,
Телини дара.
О щансы биткиди
Дярманды далаьа
(дары)
Рянэи сардыр,
Сарылыьа дярмандыр
(зиринъ)
Зиринъ мядя, гараъийяр вя цряйи гцввятляндирир. Мейвяси вя йа
ширяси ган тязйигини ашаьы салыр.
Азярбайъан  халг  яфсаняляриндя  дя  халг  тябабяти  мювзусу
юзцнц эюстярир. "Кечи сцдц вя илан зящяри", "Гарпыз", вя диэяр яфса-
няляр бу бахымдан мараглыдыр.
"Кечи сцдц вя илан зящяри" яфсанясиндя рявайят олунур ки, аьыр
хястялийя дцча олмуш бир кишинин яли щяр йердян цзцлцр, ян танынмыш
97

лоьманлар беля онун дярдиня чаря тапа билмирляр. Ялаъсыз галан киши
евдян эедир, уъгар харабалыгда мяскунлашыр. Бир эцн щямин хара-
балыгда бир кечи пейда олур, щараданса бир гадын эялиб кечинин сц-
дцнц бир габа саьыр, эедир. Габ йердя галыр. Йахынлыгдакы илан эялир
сцдц ичир вя габын ичиня гусур. Бядянинин аьрылары даща да шиддят-
лянян киши гярара эялир ки, габдакы майени ичиб юзцнц тяляф етсин.
Фикирляшир ки, "онсуз да юляъяйям, буну ичсям, бялкя аьрысыз вя
тез юлярям." киши кечинин сцдц иля илан зящярин ичир, анъаг юлмцр,
яксиня, вязиййяти эет-эедя йахшылашыр вя тамамиля саьалыр. Билирик
ки, бу эцн дя тиббдя илан зящяриндян истифадя едилир. 
Гейд  етмялийям  ки,  халгымызын  чох  бюйцк  сянят  абидяси
олан "Дядя Горгуд" китабында халг тябабяти изляриня раст эялирик.
Дастанын  "Дирся  хан  оьлу  Буьаъын  бойу"нда  Дирся  ханын
хатыны  юз  йаралы  оьлуну  Аь  донлу  Хызырын  мяслящяти  иля  даь
чичякляриндян вя ана сцдцндян щазырланмыш мялщямля саьалдыр.
Эюрцндцйц  кими,  Азярбайъан  фолклорунда  халг  тябабятиля,
тцркячарялярля,  шяфавериъи  чичяклярля  баьлы  нцмуняляря  кифайят
гядяр  раст  эялинир.  Фолклор  да  халг  тябабяти  дя  халгымызын  тя-
фяккцрцнцн мящсулудур. Охудугъа, юйряндикъя, отундан, чичя-
йиндян,  торпаьындан,  дашындан  шяфа  тапдыгъа,  аьры-аъыдан,
гада-бяладан гуртулдугъа, бир даща бу халгын тяфяккцрцня щей-
ран галыр, онун идракы гаршысында баш яйирям.
ЯДЯБИЙЙАТ
1.Азад Нябийев. Азярбайъан халг ядябиййаты. Бакы, 2002.
2. Азад Нябийев. Няьмяляр, инанълар, алгышлар. Бакы, 1986.
3. Азярбайъан халг яфсаняляри. Бакы, 1985.
4. Халг тябабяти хязанясинин. Бакы, 1994.
5. И.Яфяндийев, А.Ряъябов. Азярбайъан халг тябабят.
6. И.Мяммядов. Кирпи пийи, йарпыз ийи, мяръимяк. Бакы, 1994.
7. Халг тябабятинин изи иля. Бакы, 1987.
98

ТЦРКЯЧАРЯЛЯР ФОЛКЛОР МЯТНЛЯРИНДЯ (ШЯКИ-ЗА- 
ГАТАЛА БЮЛЭЯСИНДЯН ТОПЛАНМЫШ ЮРНЯКЛЯР
ЯСАСЫНДА)
Мятанят Абдуллайева,
Фолклор Институту
Бир дярман истясян дярдиня яэяр,
Эизлятмя дярдини, тябибя эюстяр.
Ясэи чаьлардан башлайараг халг тябабятиндя тцркячарялярдян
истифадя олунурду. Садяъя онларын мцалиъя цсуллары мцхтялиф иди. Истяр
яфсун, сещрля олсун, истярся щяр-щансы биткинин ъювщяри иля олсун, щяр
щалда мягсяд бир иди - хястяни саьалтмаг, инсанлары юз саьламлыьына
говушдурмаг.
Лакин  заман  кечдикъя  инсанлар  бу  мцалиъя  цсулларынын  ичяри-
синдя битки мцалиъясинин цмдя йер тутдуьуну бир даща дярк етдиляр. 
Проф. Исрафил Аббаслынын гейд етдийи кими "... бурада артыг "Ашыг
Гяриб"дян  мялум  олан  динля  ялагяляндирилмиш  торпаг,  йахуд  "Шащ
Исмайыл"дакы яфсанявиляшдирилмиш гуш ляляйи дейил, садяъя олараг халг
тябабяти гялябя чалыр" [1].  
"Тцркячаря  Аллащын  сечдийи  щякимлярин  имтийазы  иди  вя  онларын
сирри эизли сахланылараг атадан оьула, оьулдан нявяйя кечирди" [2].  
Шяки-Загатала бюлэясиндя  дя халг тябабяти - тцркячаряляр вя
ондан истифадя васитяляри эениш йайылмышдыр. Щямин бюлэянин нцма-
йяндяляриндян бири олан Ряшидбяй Яфяндийев ящалинин йеэаня мца-
лиъя  цсулуну  тцркячаряликдя,  гисмян  дя  халг  тябабятинин  сирляриня
бяляд олан лоьманларда эюрцрдц.
Тцркячаряляри  арашдыраркян  онун  кюкцнцн  лап  гядимляря  эе-
диб чыхдыьынын бир даща шащиди олуруг. Яэяр тарихи фактлара истинад ет-
сяк, эюрярик ки, бу доьрудан да белядир. Тарихчи-архелог Салещ Газы-
йевин арашдырмаларына эюря "газынты заманы аь, сары рянэлярля ишлян-
миш габлар тапылмышдыр ки, бу габларда нябатат  ...  вя с. чякилмяйя
башланмышдыр" [3]. Бизъя, бурада мцхтялиф биткилярин нахышланмасы еля
99

халг тябабятинин изи кими анлашыла биляр, башга сюзля десяк, адятян
тясвири  сянятдя  халг  ящямиййят  вердийи  вя  йа  щяр  щансы  эцъцня,
гцдрятиня инандыьы биткилярин рясмини чякирди. Фикримизи бир даща тясдиг
етмяк  цчцн  йеня  дя  етнографик  мянбяйя  мцраъият  едяк:  "газынты
заманы хцсуси габлар ашкара чыхарылмышдыр ки, бу габларын ичярисиндя
дярман биткиляринин сахландыьы ещтимал олунур".
Щяр  щансы  хястялийи  вя  аьрысы  олан  инсан  тясадцф  нятиъясиндя
мцяййян  бир биткинин  мейвясини,  эювдясини,  кюклярини  йемяк  вя  йа
ъювщярини  ичмякля  щямин  бяладан  хилас  олурдуса,  бир  даща  бу
хястялик вя йа аьрыйа тясадцф олундуьу щалда щямин васитяйя, щя-
мин  биткийя  йенидян  ял  атылыр  вя  беляликля  дя  щямин  битки  мящз  бу
хястялийин  мцалиъя  васитяси  кими  онун  йаддашына  щякк  олунурду.
Беляъя  дилдян-диля,  щафизядян-щафизяйя  кечян  битки  иля  мцалиъя
формасы  халг  тябабятинин  бир  голу  кими  бу  эцнцмцзя  дя  эялиб  чат-
мышдыр.
Шяки-Загатала  бюлэясиндя  халг  тябабятинин  бу  нювц  иля  баьлы
топладыьымыз материаллар бир тяряфдян щямин реэионун зянэин битки юр-
тцйцня  малик  олдуьуну,  диэяр  тяряфдян  ися  бу  реэионда  йашамыш
улуларымызын  тябабят  елминя  вердийи  тющфяни  ачыг  шякилдя  эюс-
тярмякдядир.
Биткиляр ятрафда саьлам мцщит йарадыр, йайда истинин, гышда ися
сойуьун тясирини азалдыр, инсанларын фяалиййятини йахшылашдырыр, онларда
хош ящвал-рущиййя йарадыр. 
Гейд етдик ки, ачыг щавада эязмяк, тябиятин саьламлыг мян-
бяйи олан даь чичякляринин райищясини дуймаг юзц бир саьламлыгдыр.
Бяли, тямиз щава, даь чичякляри инсанын сящщятиндя щялледиъи рол ой-
найыр.
"Йатанын эюзц шишяр, дуранын гарны" аталар сюзцнц бурада иш-
лятмяк лап йериня дцшяр. 
Щярякятсиз адамда пис ящвал-рущиййя, рущ дцшэцнлцйц, сцст-
лцк,  баш  аьрысы  олар.  Она  эюря дя "гызылэцлц, асырьаны  гохуламагла
баш  аьрысыны  арадан  эютцрмяк,  андыз  дямлямясини  гябул  етмякля
ганы дурултмаг мцмкцндцр" дейибляр.
Йалныз  биткилярин  ширяси  дейил,  ямяк,  зящмят,  щярякят  дя  халг
тябабятинин  бир  нювц  сайыла  биляр.  Гида  зящмятля  ялдя  едилмялидир.
100

Она эюря дя дейирляр: "Йатанын эюзц шишяр, дуранын гарны", йяни тох
олар,  ящвал-рущиййяси  дя  йахшылашар.  Буну  йахшы  дярк  едян  улула-
рымызын фикринъя: "Уьузун ашы йаьлы, ъаны торпаьа баьлы" олур.
Юзцнц сойугдан  горуйа  билмяйян щяр бир  кясин  тябибя  ещти-
йаъы вардыр. "Сойугдяймя заманы гыъа дямлямяси, балдырьан, даь-
чайы,  чилядаьы,  йаманчюпц  биткиляринин  дямлямясиндян  истифадя  ет-
мяйи мягсядяуйьун саймышлар".
Ясэи инсанын тясяввцрцндя мцяййян мейвяляр вардыр ки, бун-
лар инсанын мцяййян хястяликляриня йахшы тясир эюстярирди. Буну дяфя-
лярля сынагдан кечиряряк щансы мейвянин щансы хястялийин дярманы
олдуьуну  бир  даща  тясдиг  етмишляр.  Онларын  апардыьы  бу  мцалиъя
цсуллары инсанларын йаддашларында дашлашмыш фолклор юрнякляриндя дя
юз яксини тапмышдыр.   
Мясялян,  нар  мейвясинин  инсанын  гида  щязминя  неъя  тясир
эюстярдийини ашаьыдакы рявайятдян эюрмяк  олар: "Бир гоъа киши вар-
мыш. Бу гоъа щяддиндян артыг чох йейян имиш. Анъаг йемяйинин цс-
тцндян бир-ики овуъ нар йейярмиш ки, йемяйи йахшы щязм олунсун. Бир
эцн о, бир гонаглыьа эедир. О гядяр йейир ки, эял эюрясян.  Истяйир ки,
йемяйинин цстцндян нар йесин, тапмыр. Ъями бир нар галыбмыш. Го-
йур аьзына. Бир аз кечмямиш юлцр. 
Юляндян сонра гарныны йарыб эюрцрляр ки, нар дяняси эялиб чатып
мядясиня, анъаг йемяйи щязм олунмайыб. О нарын эцъц чатмайыб.
Бир дя ки, бир дяня нар дяняси ня едя билярди, ахы?!" 
Чибан горхулу бир хястяликдир. 
Дейирляр ки, "чибан сцмцйц дешиб чыхыр".
Бу хястялийин инсанлар цчцн неъя тящлцкяли олдуьуну ашаьыдакы
нцмунядя бир даща эюрмяк олар.
"Бир шащын кцрякяни чибан чыхардыр.  Шащ юз кцрякянини йолух-
маьа эедир. Кцрякян дя ешидир ки, шащ она баш чякмяйя эялир. Хя-
ъалятиндян  вуруб эюзцнц  чыхардыр.  Фикирряшир  ки,  чибан  ня  хястяликди
ки?! Шащ да эялиб ону йатагда эюрсцн. 
О заманлар гайната кцрякян арасында дярин щюрмят вар иди. 
Шащ эялиб эюрцр ки, кцрякянинин эюзц сарыглыды. Сорушур:
-Эюзцн нийя сарыглыды?
Кцрякян дейир:
101

-Эюзцм чыхыб.
Шащ дейир:
-Билсяйдим,  эюзцн  чыхыб,  эялмяздим.  Еля  билирдим,  чибан
чыхартмысан".
Бу хястялик инсанлар цчцн чох тящлцкяли олдуьундан бунун да
чарясини мцхтялиф биткилярдя эюрмцшляр. Мясялян:
"Соьаны оъагда бишириб, габыьыны айырыб чибанын цсдцня гойур-
лар. Щям аьрысы азалыр, щям дешилир". 
"Бюйцрткян колуну да чибана гойурлар".
"Гара  нефти  палтар  сабуну  иля  гайнадыб  бир  аз  бяркийян  кими
чибанын цсдцня гойулрар".
Йухарыда  гейд  етдик  ки,  яски  инсан  бир  хястялийин  дярманыны
тапмаг  цчцн  дяфялярля  мцяййян  бир  биткийя  мцраъият  етмиш  вя  бу
биткинин  щяр-щансы  бир  хястялийи  мцалиъя  едян  дярман  биткиси  олду-
ьуну тясдиглямишдир. Фикримизи ясасландырмаг цчцн бир даща мятня
мцраъият едяк:  
"Бир  лоьман  вар  иди.  Онун  гардашы  йарашыглы  вя  саьлам  иди.
Лоьман  дейир  ки,  эяряк  мян  гардашымы  изляйим  эюрцм  бу,  неъя
саьлам олуб? Изляйиб эюрцр ки, гардашы ишини эюрмямиш евя эириб ики
дяня чюряйи йейиб эедир. Лоьман юз-юзцня дейир: " -Сящяр йемяйи
бядянин мисмарыдыр". 
Гардашыны сынаьа чякмяк истяйир. Арвадына дейир:
-Чюряйи эизлят, эюряк бу ня едяъяк?
Арвады чюряйи эизлядир. Лоьманын гардашы йеня щямишяки кими
сящяр тездян дурур. Чюряйи ахтарыр. Тапмыр. Ора вурнухур, бура вур-
нухур, эялир ун торбасыны тапыр. Башлайыр ун йемяйя. Йищайи, щалы йа-
ваш-йаваш писляшир. Эцнц-эцндян солухуб юлцр. Лоьман гардашынын
юлцмцнцн сябябини юйрянмяк истяйир. Гарныны йарыб эюрцр ки, баьыр-
саьынын  бир  щиссяси  сцмцкляшиб.  Щямин  йери  кясиб  чыхардыр.  Эятириб
устайа верир ки, уста ондан бычаьына дястяк дцзялтсин. Уста бычаьа
дястяк дцзялдир. 
Эцнлярин бир эцнц лоьман бостана эедир. Орада гарпыз кясиб
йийир. Бычаьы да гарпыза санъыб йатыр. Дуруб эюрцр ки, бычаьын дястяйи
йохду. Лоьмана мялум олур ки, гарпыз бу дярдин ялаъыймыш.
Yüklə 1,25 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   17




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin