Psixiatriya ruhiy kasalliklarning kelib chiqishi, patogenezi, klinik

Parakineziya (parapraksiya) – manerlik, qutqaruv, harakat va ta‘sir 
о‗xshovsisligi. Bemorlar aftini bujmaytiradilar, buzilgan til bilan gapiradilar, 
g‗ayritabiiy holatni egallaydilar, о‗zgacha yuradilar (masalan, faqat tovonda), 
boshqacha obrazda qandaydir harakatlarni bajaradilar (masalan, bosh kiyim qо‗l 
bilan olinadi, faqat tizza ostidan qо‗lni chо‗zib). Harakat va ishning buzilgan 

---

6 
formulasi mazkur holatda neokineziya xarakteriga ega. Bolalik davrida kuzatilgan 
xaraklantiruvchi yangidan hosil bо‗lgan (bolalar erta autizm sindromi) 
parakineziyaning psixologik asosini fantaziya qilishning juda erta formasini hosil 
qiladi – murakkab patologik о‗yinli fantaziyalardan ilgarigi xarakatlantiruvchi 
fantaziyalar. 
Shilqim harakatlar va rituallar – istakka qarshi bajariluvchi, ularni ushlab 
qolish kuchlariga qarshi harakatlar. Bunga ba‘zi yomon odatlar kiradi (tirnoqlarni 
etishlash, barmoqni sо‗rish); afsun ma‘noga ega, ammo saqlab turuvchi tanqid 
ostidagi harakatlar. 
Harakat buzilish guruhiga shartli ravishda paroksizmal psixomotor 
buzilishlarni ham kiritish mumkin, ular ong buzilishiga ham taalluqli. 
Elementar odatiy harakatlar – ongsiz ravishda qо‗llarni ishqalashda, 
chapak chalishda, sakrashda, о‗yinga tushganda paydo bо‗ladi. 
Oral avtomatizmlar – yo‘tish, chaynash, chо‗pillatish va sо‗rish 
harakatlarida, yuqori sо‗lak ajralishi bilan birga kechuvchi qisqa muddatli xurujlar 
namoyon bо‗ladi. Uyquda va ongning xira buzilishlarida yuzaga keladi. 
Rotatorli avtomatizmlar – bemor tomonidan bir yо‗nalishda о‗z о‗qi 
atrofida aylanma harakatlarning bajarilishi. 
Psixomotor qо„zg„alish – har xil turlari kuzatilgan: depressiv – (melanxolik 
raptus) qiynoqli, chidab bо‗lmaydigan qayg‗u, ilojsiz umidsizlik bilan bog‗liq 
holat; vahimali iztirob – vahima va affektiv kuchlanishli holat bilan bog‗liq 
sababsiz xarakat notinchligi; maniakal – maniakal holatlarga xos bо‗lgan xarakat 
faollikning oshishi; gallyusinator va vasvasali gallyusinasiya va vasvasaga 
asoslangan; epileptiformli chuqur disforiya xuruji ekstatik affekt yoki ongning 
g‗ira-shiralashuvi bilan bog‗liq; eretik va gebefrenik – aqli zaif bemorlarda psixoz 
vaqtidagi buziluvchi epizodlar, agressiyav yoki autoagressiyav harakatlardir; 
psixogen – affektiv – shakli reaksiyalarda kuzatiluvchi vahimali asabiylashish; 
harakatlantiruvchini ajratadilar – ongning xiralashuv holati (deliriy, amensiya); 
nutqni harakatlantiruvchi – kо‗p gapirishning oshganligi, maniakal bemorlarning 
nutq bosimi; katatonik – motorli va nutqli stereotip parakineziya, impulsiv, reactiv, 
kо‗rinmas va e‘tiborli shizofreniyadagi harakatlardan ilgarigi harakatlantiruvchi 
qо‗zg‗alishi. 
Psixomotor qо‗zg‗alish holatining klinik-patogenetik sistematikasi mavjud. 
Unga A.V.Snejevskiyning (1960) unumli psixopatologik sindromlarning og‗irlik 
shkalasi asos bо‗lishi mumkin. Bunga binoan qо‗zg‗alishning bir qancha holatlari, 
buzilishlar asosidagi aks etuvchi og‗irliklar quyidagilar bо‗lishi mumkin: 
- senestopatik xurujlar bilan bog‗langan (notinchlik, nafas olishning 
tezlashuvi, tez-tez yutinish harakatlari, noilojlik va doimo о‗zgaruvchan holat, 

---

7 
tananing turli qismlarini ishqalash, uqalash, qо‗llar bilan har tomonga silkitish va 
boshqa sensopatiyaning ob‘ektiv belgilari); 
- affektiv shakllar – raptusning asabiylashgan va melanxolik formalari, 
oligofrenlarning maniakal, eretik asabiylashishi; disforik holatda epileptik 
bemorlarning asabiylashishi, psixogen; 
- ipoxondrik raptus, jazavali bemorlar qо‗zg‗alishi, о‗tkir depresonalizlangan 
krizlar vaqtidagi qо‗zg‗alish, vahima oqib kelgan vaqtda va ritual harakatlarda 
anakastli bemorlarning qо‗zg‗alish; 
- vasvasali; 
- gallyusinatorli; 
- katatonik; 
- chalkash ongdagi holat. 
Bu prinsip bо‗yicha stupor holatlar ham tartiblanishi mumkin. 
Psixomotor qо‗zg‗alish rivojlanishida uchta asosiy daraja belgilanishi 
mumkin: 
- shaxsiyatning yо‗nalishiga binoan bemorning kо‗tarinki faolligi 
(qо‗zg‗alishni psixotik bо‗lmagan varianti). Bunday qо‗zg‗alishni yuqori 
chegarasida faoliyat orientasiyasining tez almashinuvi paydo bо‗ladi, buning 
natijasida о‗zini yо‗qoish paydo bо‗ladi; 
- bemorning og‗ir psixomotor qо‗zg‗alish holatida soxta tasavvurlar bilan 
yо‗naltiriladi yoki umuman sababga ega bо‗lmaydi (gallyusinator-vasvasaviy, 
katatonik); 
- qо‗zg‗alishning oxirgi darajasi ruhiy energiyasi, maydalanishi, fikrlash, 
harakat, sо‗zlar oqimi xaosi, ong tо‗qimasining bо‗linib ketishi aksini kо‗rsatadi. 
Keyinchalik qо‗zg‗alish giperkinetik xarakterga ega bо‗ladi – bu oddiy harakatlar 
va tovushlarning tartibsiz almashinishidir, masalan, amensiyada.
Bolalar psixiatrik amaliyotida giperdinamik sindrom uchraydi (giperfaollik 
sindromi). Uning asosiy belgilari: umumiy notinchlik, tez achiqlanish, bir joyda 
о‗tira olmaslik, ortiqcha harakatlarning kо‗pligi, faol e‘tiborning kuchsizlanganligi, 
qiliqlarning impulsivligi. Oilaviy va maktab adaptasiyasi keskin buziladi. 
Giperdinamiya holati bolaning normal intellektual rivojlanishiga ta‘sir etadi.