Pul hám bankler oqıw qollanba

Qaǵaz pullar
Qaǵaz pullardıń aylanısqa kiritiliwi jámiyette social-ekonomikalıq áhmiyetke iye bolıp, usı proces penen birge qatar mashqalalardı keltirip shıǵardı. Bul mashqalalardıń tiykarǵısı inflyaciya esaplanadı. Qaǵaz pullardıń aylanısqa shıǵarılıwı nátiyjesinde inflyaciya mashqalasınıń payda bolıwınıń tiykarǵı sebeplerinen biri, bul pullar haqıyqıy qunǵa iye bolmaǵan yaǵnıy haqıyqıy pullardıń orınbasarları esaplanadı. Qaǵaz pullarda sáwlelengen nominal qunı olardıń haqıyqatdaǵı qunınan júdá joqarı. Sebebi qaǵaz pullardıń haqıyqıy qunı júdá pás.
Jámiyette tovar–pul qatnasıqlarınıń jedel rawajlanıp barıwı nátiyjesinde, adamlar ortasında almasıw kólemi kórilmegen dárejede ósip bardı. Bul proces altınlardı saqlaw hám olardıń qáwipsizligin támiyinlew boyınsha qatar mashqalalardı keltirip shıǵara basladı. Bulardı saplastırıw maqsetinde altınlardı saqlap beriw ushın dáramat alıwshılar payda boldı²¹. Altın saqlawshılar áste–aqırınlıq penen adamlardıń isenimine kirip barıwı nátiyjesinde adamlar waqtınsha bos altın teńgelerin belgili haq tólew esesine olarǵa tapsıra basladı. Altın saqlawshı altınlardı saqlap, olardıń qáwipsizligine juwapker edi, sanday-aq, kimge, qashan hám qansha altın kerek bolsa, tiyisli jazıwlardı (altındı alǵanlıǵın tastıyıqlawshı tilxatlar) júritgen halda bere basladı.
Bul proces sonday dárejede rawajlanıp ketkenlikten, barlıq belgili hám jeterli dárejede isenimge iye bolǵan altın saqlawshılardıń tilxatları aylanısta tólew quralın orınlay basladı. Dáslep aylanısqa shıǵarılǵan qaǵaz pullar tolıǵınsha altın menen támiyinlengen edi. Keyinshelik bolsa, altın saqlawshınıń bankrotqa ushırawı, yaki adamlardıń isenimin aqlamawı nátiyjesinde aylanısta támiyinlenbegen qaǵaz pullar payda bola basladı. Nátiyjede bul pullar altın saqlawshılarǵa usınılǵanda olar bunıń ornıńa altın teńgeler beriwden bas tarıtdı. Bulardıń barlıǵı mámlekette pul aylanısın izden shıǵıwı nátiyjesinde xojalıq júritiw hám esap–kitaplardı ámelge asırıwda qarama-qarsılıqlardı keltirip shıǵardı. Usı proceste mámleket qaǵaz pullardı tártipke salıw hám birden-bir emissiya qılıwdı óz qolına aldı.
Angliyada qaǵaz pullar 1817–1843-jıllarda Kommerciyalıq bankler tárepinen aylanısqa shıǵarılǵan, 1813-jılda Angliya banki óz banknotasın aylanısqa shıǵardı. 1844-jıldan baslap Kommerciyalıq banklerge puldı emissiya qılıw biykarlandı hám R.Pildiń nızamına tiykarlanıp Angliya bankiniń emissiya huquqı engizildi.
Qaǵaz pullar támiyinlenbegen, hasıl qunǵa iye pullar bolmaǵanlıǵı sebepli ayrım mámleketlerde aylanısqa shıǵarılǵan pullar dáslepki dáwirlerde tólew quralı sıpatında esap–kitaplarda keń qollanılıwında qıyınshılıqlar ushrap turǵan. Bunıń aldın alıw maqsetinde awır sharalar qollanılǵan. Mısalı, Qitayda qaǵaz puldıń ózine onı tólew quralı sıpatında qabıl qılmaǵan adamnıń bası kesiliwi kórsetilgen, franciyada 25 jıl qamaq jazası, ayrım jaǵdaylarda ólim jazasıda qollanılǵan. Angliyada shıǵarılǵan qaǵaz pullardı tólew quralı sıpatında qabıl qılmaǵan adamlardı mámleketke qarsı qıyanet dárejesine alıp shıǵılǵan.
Mámleket tárepinen emissiya qılınǵan qaǵaz pullar tikkeley hám tikkeley bolmaǵan jaǵdayda támiyinlengen edi. Tikkeley támiyinlengenligi altın teńgeler menen, mámlekettiń Salıqlardı hám basqa májbúriy tólewlerdi sol qaǵaz pullarda qabıllawı tuwrı emes támiyinlengenligi sıpatında belgilep qoyıldı.
Sonıń ushın hám qaǵaz pullar hasıl qunǵa iye bolmaǵan, orınbasar pullar esaplanıp, olardı barqulla tártipke salıp barıw hám tiyisli qadaǵalawdı ámelge asırıwdı talap etedi.