Pul hám bankler oqıw qollanba

9.2. Pul sistemasınıń turaqlılıǵı hám milliy
valyutanıń konvertlengenligin támiyinlew jollari
Milliy valyuta–milliy maqtanish, mámleket ǵárezsizligi belgisi, suveren mámleketke tán belgi. Bul respublikaǵa tiyisli ulıwma baylıq hám múlkdur.
Xár bir jámiyette pulǵa júkletilgen wazıypalardiń ónimdarli atqarıliwi ekonomikalıq hám social ósiwdi xoshámetleydi, pul qádiriniń túsiwi bolsa tártipsizlikke, jámiyet rawajlanıwında basqa tosqinliqlar bolıwına alıp keliwi múmkin.
Puldıń turaqlılıǵı degende puldıń satıp alıw qunıniń ózgermesligi hám valyuta dawamliliǵı túsiniledi.
Puldıń satıp alıw qabıleti usı pul birligine tuwrı keliwshi tovar hám xizmetler muǵdarı menen anıqlanadı. Sonday-aq, puldıń satıp alıw qabıletin ańlatiwshi «kórsetkish» tovarlar hám xizmetler bahası esaplanadı. Eger tovar hám xizmetler bahası turaqlı bolsa, puldıń satıp alıw qabıletide de turaqlı boladı. Eger pul ózgermegen shárayatta tovarlar bahası artatuǵın bolsa, bul hal puldıń satıp alıw qabıletiniń túskenligin kórsetedi hám kerisinshe, tovarlar hám xizmetler bahasıniń túsiwi puldıń satıp alıw qabıletiniń artqanliǵınan derek beredi.
Demek, puldıń qádiri tovarlar hám xizmetler bahasına keri proporsional baha tómenlese, pul qádiri artadi yaki baha artsa puldıń qádiri túsedi.
Kádirsizlengen pul birligi óz funkсiyaların tolıq atqara almaydı. Puldıń turaqlılıǵı onıń barlıq funkсiyaların tolıq atqarıwi, esap-kitaplardı alıp barıw, qadaǵalaw, materiallıq xoshámetlew, óndiristiń ónimdarliǵın arttiriw ushın zárúr.
Milliy valyutanıń konvertlengenligi degende milliy valyutanıń shet el valyutalarına erkin almaslaniwi yaǵniy milliy valyuta menen operaciyalardıń erkinligi túsiniledi.
Hár bir mámlekettiń milliy valyutası tolıq hám qisman konvertlengen yamasa konvertlenbeytuǵın bolıwı múmkin. Demek, milliy valyutamizdiń konvertlengenlik dárejesine erisiw ushın oǵan bolǵan talaptıń ósiwine erisiwimiz kerek. Milliy valyutamizǵa shet mámleketlerdiń talabıniń ósiwi ushın eksport qılınatuǵın tovarlarımizdiń kólemi hám sapasıniń joqarı dárejesine erisiwimiz kerek.
pul tovar bolǵanliǵı ushın da oǵan talap hám usınıs tásir etedi. Pul usınısi aylanısqa shıǵarılǵan túrli formadaǵı pullardıń jıyındisi bolıp, ol talaptan artıq yaki kem bolıwı múmkin. Aylanısqa shıǵarılǵan pul muǵdarı puldıń aylanıs tezligine qarap ta ózgeririp turıwi múmkin.
Pulǵa bolǵan talap mámleket pul aylanısı tiykarında anıqlanadı. Pul talabı kárxanalar, awqamlar, mekemeler, xalıq, mámleket awqamlari alıp baratuǵın naq pullıq hám naq emes pul aylanıs ushın zárúr pul muǵdarı tiykarında anıqlanadı. Pulǵa bolǵan mútájlik xojalıq subyektleri–islep shıǵarıwshılar hám tutınıwshilar ortasındaǵı bolatuǵın pullıq proceslerdiń kólemine hám tezligine baylanıslı. Puldı qollaw jolı menen atqarılatuǵın proceslerdiń kólemi qansha keń bolsa, pulǵa bolǵan talap sonsha kóp boladı. Eger pul menen baylanıslı operaciyalar tez orınlansa pulǵa bolǵan talap sonsha kem boladı hám demek aylanısqa az pul shıǵarıw kerek boladı. Pulǵa bolǵan usınıs hám talaptıń teńligi pul tensalmaqlılıǵın bildiredi. Pulǵa bolǵan usınıs, oǵan bolǵan talaptan aspasa pul turaqlı dep juwmaq jasaw múmkin, kerisinshe puldıń qádiri túsip ketedi hám puldan qashıw procesi baslanadi. Ámeliyatta puldı jamǵarǵannan kóre onı tovarlarǵa aylandirip qoyıw yaki basqa bir qádirlirek valyutanı jamǵariw qolaylı bolıp qaladı.
Puldıń turaqlılıǵın támiyinlewdiń hám milliy valyutamizdiń konvertlengenligine erisiwdiń tiykarǵı jónelislerinen jáne biri byudjet qıtshıllıǵıniń bolmaslıǵı. Mámleket byudjeti ǵárejetleriniń dáramatlarınan artıp ketiwi nátiyjesinde júzege keletuǵın byudjet qıtshıllıǵı aylanısqa tovarlar menen támiyinlengen pullar shıǵarıw esabınan qaplanadi. Bul ilaj aylanısta támiyinlengen puldıń kóbeyiwi aqibette pul qádiriniń túsip ketiwine alıp keledi. Sonıń ushın, hár bir mámleket pul qıtshıllıǵı bolmaslıǵına yaki onıń salmaǵı sezilersiz bolıwına erisiwi kerek.
puldıń turaqlılıǵın támiyinlewdiń hám milliy valyutamizdiń konvertlengenligine erisiwdiń jáne bir jónelisi bul altın, zapas hám valyuta rezervleriniń salmaǵı qansha kóp bolsa, pul sonsha turaqlı bolıwı múmkin.
Milliy valyutanı bekkemlewdiń hám milliy valyutamizdiń konvertlengenligine erisiwdiń jáne bir shárti–inflyasiyaǵa qarsı puxta oylanǵan siyasat júrgiziw esaplanadı.
Aylanısqa shıǵarılǵan hár bir swm konkret muǵdardaǵı tovar hám xizmetler menen támiyinlengen bolıwı zárúr. Ishki bazarımizdi tovarlar menen toltırıw, xalıqqa xizmet kórsetiwdiń sapası hám túrlerin arttiriw hám milliy valyutanıń turaqlılıǵın támiyinlewdiń tiykarı esaplanadı.
Sonıń menen birge, jáhán bazarları talaplarına juwap beretuǵın, qarsılasliliqqa shıdamlı sapalı tovarlardı islep shıǵarıw. Bunıń ushın islep shıǵarıwdı texnikalıq hám texnologiyaliq tárepten qayta modernızatsiyalaw:
Bahalı qaǵazlar birjalariniń is-háreketin jetilistiriw kerek dep oylayman.