Pul hám bankler oqıw qollanba

8.6. Ózbekstanda inflyacion targetlew

Turaqlı ekonomikalıq rawajlanıw hám makroekonomikalıq siyasattı ámelge asırıw usıllarınıń bazar instrumentlerinen paydalanıw tiykarında túpten qayta kórip shıǵılıwı múnásibeti menen ishki bazardaǵı bahalar turaqlılıǵın támiyinlew pul-kredit siyasatınıń bas maqseti sıpatında belgilendi. Bunda inflyaciya tezleniwin páseytiriw hám onı pás dárejede saqlap turıw orta múddetli keleshekte makroekonomikalıq turaqlılıq hám ekonomikalıq ósiwdi támiyinlewde tiykarǵı shárt sıpatında qaraladı.
Ishki valyuta bazarınıń liberallastırılıwı pul-kredit siyasatınıń princip hám usılların basqıshpa-basqısh inflyacion targetlewge qaratıw ushın zarúr bolǵan tiykardı jaratadı. Orta hám uzaq múddetli keleshekte bahalar turaqlılıǵın támiyinlewde inflyacion targetlew nátiyjeli usıl esaplanadı.
Ózbekstan shárayatında inflyacion targetlew rejiminiń tańlanıwı qatar sebepler menen túsindiriledi. Birinshıden, búgingi kúnde inflyacion targetlew pul-kredit siyasatınıń tásirsheń rejimi sıpatında ózin kórsetip, orta múddetli keleshekte bahalar turaqlılıǵın támiyinlew maqsetinde eń muwapıq keliwshi rejim esaplanadı.
Ekinshıden, monetar agregatlar yaki valyuta almasıw kursın targetlew sıyaqlı rejimlerdiń ámeliyatǵa qollanılıwı tájriybesi olardıń Ózbekstan shárayatı hám zamanagóy talaplarǵa tuwrı kelmesligin kórsetpekte.
Valyuta almasıw kursın targetlew rejiminde kurstıń úzliksiz tárizde maqsetli dárejede saqlap turılıwı xalıq aralıq rezervlerdi sezilerli dárejede kemeytirip, valyuta krizisiniń kelip shıǵıw qáwipin asıradı.
Bul rejimde Oraylıq Banktiń tiykarǵı itibarı tek ǵana valyuta almasıw kursınıń maqsetli dárejesin támiyinlewge qaratılıwı sebepli ishki maqsetlerge qaratılǵan ǵárezsiz pul-kredit siyasatın ámelge asırıw múmkinshiligi sheklenedi.
Basqa tárepten, ekonomikanı liberallastırıw hám quramlı ózgertiriw, sondaq-aq, jasırın ekonomikanıń sezilerli dárejede bolıwı shárayatlarında pul agregatlarınıń keskin ózgeriwi gúzetiliwi múmkin. Bul bolsa, óz náwbetinde, monetar targetlew rejimi sheńberinde maqsetli kórsetkishlerdi ornatıw hám oǵan erisiw wazıypasın quramalılastıradı.
Sonıń menen birge, pul agregatları hám inflyaciya arasındaǵı turaqlı baylanıstıń páseyiwi monetar targetlew rejimi nátiyjeliligin kemeytiredi. Mámleketimizde valyutasiyasatın liberallastırıw boyınsha ámelge asırılǵan shara-ilajlar hámde bahalar turaqlılıǵın támiyinlew boyınsha anıq maqsetlerdiń belgileniwi inflyacion targetlewge ótiw ushın tayanısh shár-shárayatlar jaratadı.
Xalıq aralıq tájriybege tiykarlanıp, inflyacion targetlew rejimine ótiw tómendegi baǵdarlar boyınsha makroekonomikalıq shárayatlar bolıwın hám kompleks shara-ilajlar ámelge asırılıwın talap qıladı:
- pul-kredit siyasatın júritiw yaǵnıy transmission mexanizm nátiyjeliligin asırıw;
- valyuta bazarı háreketin jánede liberallastırıw hám jetilistiriw;
- pul-kredit siyasatınıń bar instrumentlerin jetilistiriw hám jańa zamanagóy bazar instrumentlerin engiziw;
- bankler ara pul bazarı háreketiniń tezlesiwin asırıw hám rawajlandırıw;
- makroekonomikalıq prognozlaw hám analiz qılıw múmkinshiligin bekkemlew;
- pul-kredit siyasatınıń maqseti hám qollanılatuǵın instrumentler haqqında keń jámáátshilikti xabardar qılıw maqsetinde pul-kredit siyasatınıń anıqlıǵı hám tezkerligin asırıw;
- kommunikacion siyasattı jetilistiriw;
- Oraylıq Banktiń institucional bazasın rawajlandırıw;
- finans bazarın, sonnan, qımbat bahalı qaǵazlar bazarın rawajlandırıw;
- makroekonomikalıq siyasattı nátiyjeli muwapıqlastırıw;
- ekonomikanıń barlıq tarmaqlarında quramlıq reformalardı tabıslı ámelge asırıw.
Ulıwma alǵanda, inflyacion targetlewge ótiw pul-kredit siyasatınıń barlıq tiykarǵı baǵdarların túpten qayta kórip shıǵıw hám jetilistiriwdi talap qıladı. Usı koncepciyada názerde tutılǵan ilajlardıń basqıshla-basqısh ámelge asırılıwı bazar mexanizmleri hám instrumentleri tiykarında pul-kredit siyasatı nátiyjeliligin asırıw boyınsha strategik wazıypalar orınlanıwı ushın tiykar bolıp xizmet etedi.
Pul-kredit siyasatın ámelge asırıw hám rawajlandırıw boyınsha usı koncepciya óz ishine 2018-2021-jıllar ushın móljellengen shara-ilajlar “jol kartası”nda keltirilgen edi. Bul jol kartasın islep shıǵıwda tiykarǵı itibar inflyacion targetlewdiń mexanizm hám principlerin orta múddetli keleshekte nátiyjeli engiziw ushın zárúr shár-shárayatlardı jaratıw boyınsha ilajlardı ámelge asırıwǵa qaratıldı.
Oraylıq Bank tárepinen nátiyjeli pul-kredit siyasatı júritiliwi nátiyjesinde ekonomikada inflyaciyanıń turaqlı pás dárejesi támiyinleniwi hám bahalardaǵı keskin terbelislerdiń aldı alınıwı, óz gezeginde, adamlardıń turmıs abadanlıǵın asırıw hám biznes júritiw ushın qolay ortalıqtı jaratıwdıń tiykarı bolıp xizmet etedi.
Oraylıq Banktiń ǵárezsizligi siyasıy tárepten tásir kúshine qaramastan, ol sociallıq tárepten paydalı hám inflyaciya dárejesin páseytiriwde bir qansha jetiskenlikke eriskeni menen bul inflyaciyanıń úzliksiz páseyiwine alıp kelmeydi²⁸.
Mámlekette ishki bahalar turaqlı bolǵan shárayatda adamlar hám biznes wákilleri ushın is haqı, napaqa hám basqa dáramatlar, sonday-aq, milliy valyutadaǵı jamǵarmalardıń qádirin saqlap qalıw imkániyatı boladı. Bul bolsa olardıń qısqa hám uzaq múddetli dáwirler ushın ǵárejetlerdi rejelestiriwde isenimdi oyatadı.
Ekonomikada ishki bahalar turaqlılıǵınıń támiyinleniwi isbilermenlik háreketi ushın da qolay shárayat esaplanadı.
Inflyaciya dárejesi pás bolǵan jaǵdayda kárxanalardıń qarız alıw múmkinshilikleri keńeyedi. Joqarı hám ózgeriwsheń inflyaciya banklerdiń nátiyjeli háreket alıp barıwı ushın da qolaysız shárayatlardı júzege keltiredi.
Pul-kredit siyasatınıń júdá qatańlastırılıwı ekonomikadaǵı investicion aktivliktiń páseyiwine alıp keliwi múmkin. Onıń tiykarsız jumsartılıp, kreditlew kóleminiń keskin asırılıwı tutınıw hám investicion talaptı xoshámetlew menen bir qatarda inflyaciya dárejesiniń keskin asıp ketiwine de sebep boladı.
Oraylıq Bank pul-kredit siyasatı instrumentlerin qollaw arqalı óndiris faktorları nátiyjeliligin asırıwǵa yaki texnologik rawajlanıwǵa tuwrıdan-tuwrı tásir qıla almaydı.
Kóplegen Oraylıq Bankler orta múddetli keleshektegi kútilmelerge inflyaciyanıń maqsetli dárejesin belgilep qoydı hám bunday inflyaciyanıń keleshektegi dárejesin belgilew pul-kredit siyasatında tuwrı qararlardı qabıllawda tiykarǵı ról oynaydı²⁹.
Joqarıda keltirilgen faktorlar tásirinde júzege kelgen búgingi makroekonomikalıq shárayatlar qısqa dáwir ishinde ekonmikanı kreditlew kóleminiń keskin ósiwi, investiciya kólemleri hám tutınıw talabınıń asıwın xoshámetlep, inflyacion proceslarınıń kúsheyiwine alıp kelgenligin kórsetpekte.
Óz gezeginde, inflyaciyanıń ósiwiniń tezleniwi adamlar hám biznes wákilleri dáramatlarınıń real qunın páseytiredi, dáramatlardıń kóbirek tutınıwǵa baǵdarlanıwına sebep boladı, sonday-aq, ekonomikalıq qararlar qabıllaw ushın aldınnan anıqlaw qıyın bolǵan jaǵdaylardı júzege keltiredi. Ekonomikada bahalardıń asıp barıwı shárayatında amanatshılar óz qarjıların pás procent stavkalarında bank depozitlerine jaylastırıwdı qálemeydi hám bankler depozit procent stavkaların kóteriwge májbúr boladı. Nátiyjede bank minnetlemeleri aktivleriniń dáramatlılıǵına qaraǵanda tezrek tezlikte ósedi.
Tartılǵan depozitler boyınsha ǵárejetler asıwın qaplaw maqsetinde bankler biznes qáwiplerin kemeytiriw ushın kreditlerdi joqarı procent stavkalarında hámde qısqa múddetlerge ajıratıwdı abzal kóredi. Bul bolsa ekonomikada investiciyalardı finanslastırıw múmkinshiliklerin shekleydi hám ekonomikalıq ósimge keri tásir kórsetedi. Sonıń menen birge, búgingi kúnde mámleketimizde uzaq múddetli resurslar bazarınıń rawajlanbaǵanlıǵı sebepli investiciyalardı finanslastırıw múmkinshiliklerin jánede sheklep qoyıwı múmkin.
Pás hám turaqlı inflyaciya procent stavkaları qáliplesiwinde inflyaciya ushın tólewlerdi kemeytiredi hámde kreditorlar tárepinen uzaq múddetli kreditler usınısın asırıwǵa múmkinshilik jaratadı. Bunda tek ǵana Kommerciyalıq bankler emes, al jergilikli hám shet ellik investorlar da uzaq múddetli finanslıq resurslardı pás inflyaciya dárejesine iye bolǵan ekonomikaǵa jiberiwdi abzal kóredi.
Ulıwma alǵanda, joqarıdaǵı faktorlardıń bári milliy ekonomikamızdıń ózine tuwrı keletuǵın ózgesheliklerinen kelip shıǵıp orta hám uzaq múddetli rawajlanıw modelin jaratıwdı, makroekonomikalıq siyasattıń nátiyjeli muwapıqlastırılıwı zárúrligin kórsetedi.
Oraylıq Bank tárepinen alıp barılıp atırǵan pul-kredit siyasatına bolǵan isenimdi asırıw hám onı nátiyjeli júrgiziw ushın Oraylıq Bank anıq túsinik hám maqsetke iye bolıwı kerek. Jaqın wıqıtǵa shekem Ózbekstan Respublikası Óraylıq bankiniń maqseti milliy valyutanıń turaqlılıǵın támiyinlew bolǵan. Bıraq, bul maqset milliy valyuta almaslaw kursın uslap turıwǵa yaki pás hám turaqlı inflyaciya dárejesin támiyinlewge baǵdarlanǵanlıǵı anıq kórsetilmegen edi. Házirgi waqıtta baxalar turaqlılıǵın támiyinlew Oraylıq Banktiń tiykarǵı maqseti etip belgileniwi bul anıqsızlıktı toqtattı. Bul, óz gezeginde, Oraylıq Bankke tiyisli huqıqlardı beriw menen bir qatarda oǵan qosımsha juwapkershiliktide júkleydi.