Pul hám bankler oqıw qollanba

8.3. Inflyasiyani ólshew usılları
Inflyasiya hám inflyasiyaliq qubilislar jámiyetshiliktiń diqqat orayında boladı. Inflyasiyaǵa qarsı gúres húkimetimizdiń hám Oraylıq Banktiń ekonomikalıq siyasatınıń eń tiykarǵı wazıypalariniń biri. Óz gezeginde inflyasiyaǵa qarsı siyasat tabısli, durıs alıp barıliwi ushın mámleketlik organlar inflyasiya dárejesin hám baha ósimin durıs anıqlawi kerek.
Inflyasiyani ólshewdiń bir neshe usılları dúnya júzlik ekonomika praktikasinan bizge málim. Sonıń ishinde inflyasiyani ólshewde eń tiykarǵı kórsetkishler bolıp inflyasiya indeksi, inflyasiya tezligi hám inflyasiya ósiminiń tezleniwi (temp inflyasiya) esaplanadı.
Kúndelikli ómirimizden kórip turǵanimizday-aq, bahalar birgelikli emes qálipte ózgeredi, ayırım zatlar qımbatlasa, al ayırımlari máwsimli arzanlawi múmkin sonlıqtan da, bahalardıń terbelisi júdá hár qıylı. Sonlıqtan da, hámmeni bárqulla qaysı tovarlarǵa yamasa anıqlanǵan tovar hám xizmetler gruppasina baha qanshaǵa óskenligi qiziqtiratuǵın sawal bolıp keledi.
Inflyasiyani ólshewde arnawli ekonomikalıq statistikaliq kórsetkishler baha ósimi tezligi ( baha indeksi ) hám baha ósiminiń ósim tezligi (tezleniw) qollanıladı.
Baha indeksi anıqlanǵan waqıttaǵı ortasha baha dárejeleriniń qatnasın ańlatadi.
Ortasha baha dárejesi degende ekonomistler anıqlanǵan jiynaqtaǵı tovarlardı yaǵniy “satıp alıw kórzinasi” dep atalatuǵın tovarlardıń ortasha tartılǵan belgisin túsinedi yaǵniy ortasha baha tabıwda ortasha tartılǵan usıldan qollanıladı.
Baha indeksin esaplawlarda bazaliq dáwir ushın baha 100 % dep qabıllansa, al úyrenilip atirǵan dáwirdegi bahalar bazaliq dáwirdegi bahalarǵa salıstırıladi. YAǵniy baha indeksi tómendegi formulada tabıladı.

bunda Ip-úyrenilip atirǵan dáwirdegi baha indeksi.
S tp-úyrenilip atirǵan dáwirdegi bahalar.
S_BP -bazaliq dáwirdegi bahalar.
Statistikada baha indeksi bir tovarǵa formulası menen anıqlanadı. Bunda- I s–bir tovardıń baha indeksi
P₁ - bir tovardıń úyrenilip atirǵan dáwirdegi bahası.
Po - bir tovardıń bazaliq dáwirindegi bahası.
Baha indeksin ulıwmalastırip, yaǵniy ortasha tartılǵan usıldan paydalanıp statistikada ulıwma baha indeksi bilay tabıladı.
yamasa
Statistikada bul baha indeksin tabıwdiń ekinshi formulası kóbirek qollanıladı. Sebebi bul anıqlanǵan bazaliq waqıttaǵı tovarlardıń qunın ańlatadi hám bazaliq waqıt aralıǵındaǵı satılǵan tovarlardıń sanın anıqlaw qıyınshılıqlar tuwdiriwi múmkin, sonlıqtanda ekinshi formulanı kóbirek qollanamiz.
úyenilip atirǵan dáwirdegi tovar hám xizmetler sanıniń bahaları jıyındisi (tovaroaylanıs)
úyrenilip atirǵan dáwirdegi tovarlar bahasında satılǵan bazaliq dáwirdegi tovarlar sanı yaǵniy tovarlar sanı ózgermegen dep alıp tek ǵana baha ózgergen jaǵdaydaǵı tovaroaylanıs.
esaplawlar waqtında quramalıliqlardan qutiliw ushın hám bizge bárqulla bazaliq dáwirdegi tovarlar sanı belgili bolmaǵanliqtan biz ekinshi formuladan, yaǵniy fisher formulasınan kóbirek paydalanamiz. Bul ekinshi formula menen baha indeksin tabıwdaǵı jazıp ótken formulamizǵa tendey maǵanani ańlatadi yaǵniy

hám bul formulaǵa yaǵniy baha indeksine 100 % ti kóbeyttirsek bahaniń neshe procentke óskenligi kelip shıǵadı. Mısalı baha indeksi 2 ge teń bolsa demek, 200 % ke tovarlar bahasıniń óskeniń ańlatadi.
Baha indeksi hár qıylı tovarlar naborına esaplanadı. Olardıń ishinde kóbirek belgilisi bul tutınıw bahaları indeksi ( IPS ) bolıp tabıladı. AQSH ta (IPS) tutınıw bahaları indeksi 900 tutınıw tovarları hám xizmetlerine esaplanip, bul tovarlar hám xizmetler puxaralardiń kúndelikli qollanılatuǵın tovar hám xizmetler nabori bolıp esaplanadı hám bazar kórzinasi dep ataladı.
Jalpı milliy ónim bahası indeksi (deflyator VNP) bolsa bul mámleketimizdegi óndirilgen barlıq tovar hám xizmetlerge esaplanip IPS ǵa qaraǵanda keńirek bolıp tabıladı.
Deflyator VNP tek ǵana tutınıw tovarların emes, al jer júzlik bazardaǵı mámleket tárepinen satıp alınǵan hám satılǵan tovarlarda hám islep shıǵarıw tovarlarında esaplanadı.
Baha indeksin anıqlap bolǵannan keyin inflyasiya qubilisinda baha ósimi tezligi (tezleniw) kórsetkishi júdá áhmiyetli. Inflyasiya tezleniwin anıqlanǵan jıl ushın bilay tabıwǵa boladı. Ótken jıldıń baha indeksin úyrenilip atirǵan jıldıń baha indeksinen ayırıp hám bul ayırmáni jıldıń ótken jıldıń baha indeksine bólip, 100 % ke kóbeytemiz yaǵniy tómendegi formula túrinde kórsetemiz.
Inflyasiya tezligin esaplaw túsiniklerin bolıw ushın bir Mısal keltiremiz.2015-jılı AQSH ta tutınıw tovarlarına baha indeksine 113,6 ǵa al 2016-jılı 118,3 ke teń bolsin hám óz gezeginde bul maǵlıwmatlardi formulaǵa qosıp tómendegige iye bolamiz.
Inflyasiyani ólshewdiń taǵı bir usılı “70 sanı qaǵıydasi” dep atalıwshı usılı bolıp , bul usıl inflyasiyani sanlı ólshewge múmkinshilik beredi. Aniǵıraq aytqanda bul usıl baha dárejesiniń 2 mártebe kóbeyiwi ushın ketetuǵın jıl sanın tezirek esaplaw múmkinshiligin beredi. Bunda 70 sanın hár jilǵı inflyasiya dárejesine bólemiz. Demek, inflyasiyaniń tezliginiń 2 mártebe kóbeyiwi ushın ketetuǵın jıllar sanı tómendegishe anıqlanadı:

Mısalı: inflyasiyaniń hár jilǵı dárejesi 3 % ke teń dep alǵanimizda baha dárejesi 23 jıldan keyin (70:3) 2 mártebege kóbeyedi eken. Eger 8 % inflyasiya jaǵdayında baha dárejesi 9 jıldan keyin (70: 8 ) 2 mártebege ósedi degen sóz.

Sonı aytıp ótiw kerek, “70 sanı qaǵıydasi“ bárqulla qollanıla bermeydi, tek ǵana haqıyqıy VNP yaǵniy biziń jeke amanat saqlawimiz 2 mártebege kóbeyiwi ushın qansha waqıt talap etiliwin biliw kerek bolǵanda ǵana qollanıladı.
Baha indeksiniń bir neshe túri bar. Sonıń ishinde dizbekli baha indeksine hám bazaliq baha indeksine toqtap ótemiz.
Dizbekli baha indeksi úyrenip atirǵan dáwiri baha indeksine ózinen aldıńǵı dáwirdiń baha indeksi salıstırıladi. Mısalı ushın tómendegi kesteni keltiremiz.
Bazaliq indekstegi baha ósimi. (2-keste)

Aylar	ósim( indeks ), % te	Koefficenttegi ósim
Yanvar	100	1
Fevral	115	1,15
Mart	126	1,26
Aprel	135	1,35

Bazaliq indekste esaplanǵan baha ósimi bul úyrenilip atirǵan dáwirdegi bahalardı bazaliq dáwirdegi bahalarǵa salıstırǵannan kelip shıǵadı. Kestelerden kórip turǵanimizday-aq aprelde bazaliq indeks 1,35 % ti quraǵan (1x 1,35 )

Dizbekli indekstegi baha ósimi. (3-keste)

Aylar	ósim( indeks ), % te	Koefficenttegi ósim
Yanvar	100	1
Fevral	115	1,15
Mart	126	1,26
Aprel	135	1,35

Dizbekli indekstie esaplanǵan baha ósimi bul úyrenilip atirǵan dáwirdegi bahalardı dizbekli túrde salıstırıwdan kelip shıǵadı. Kestelerden kórip turǵanimizday-aq aprelde dizbekli usılda esaplanǵan baha indeksi 195,6 % ti quraǵan (1,15x1,26 x1,35 )
Inflyasiya qubilisin ólshegenimizde biz bul zatlardiń kólemleriniń ósip ketkenligin emes, al olardı ólsheytuǵın ólshem birlik parametrleriniń kemeygeniń umitpawimiz kerek. Tovar hám xizmetlerdi bahalay otirip sol ólshem birlik qunı ózgerip ketkenligin umitpawimiz kerek.
Mısalı 2020-jılı aprelde Nókis qalasında 3 komnatali kvartıra bahası 200 mln. swm bolǵan bolsin, 2021-jılı aprelde 250 mln. swm bolǵan bolsa, bunda 3 xanali kvartıraniń haqıyqıy qunı 2020-jılı 2021- jilǵa qaraǵanda asıp ketkenligin emes al, 2020-jılı 200 mln. swm tabıwǵa ketken ǵárejetler 2021-jılǵı 250 mln. swm tabıwǵa keten ǵárejetlerge teń eken.
Ózbekistanda inflyasiyaniń eń tiykarǵı deregi pul massanın kóbeyiwi bolıp tabıladı. Sebebi, kárxanalar hám jeke adamlar tovar hám xizmetler ushın kóp sandaǵı pul usınıw múmkinshiligine iye boladı hám baha ósimin tezlettiredi.
Inflyasiya mexanizminiń durıs túsiniw ushın hám húkimet inflyasiya menen gúresti durıs alıp bara ala ma, óziniń orınsız siyasatı menen onı tereńlestirip jibere me, bulardi durıs túsiniw ushın puldıń ekonomikalıq konsepsiyasiniń tiykarın túsiniw kerek. Bul haqqında Nobel sıylıǵı laureati ekonomist Milton fridmen bilay kórsetedi.
“Inflyasiya-hámme jerde, bárqulla-pul qubilisi” onıń joqarı tezlikte bolıwı bul húkimettiń aylanıstaǵı pul massasınıń ústinen tekseriwdi jiberip qoyǵanliǵın kórsetedi. Inflyasiya tovar óndiriwge qaraǵanda puldıń aylanısqa shıǵarılıwı kóp bolǵanda kelip shıǵadı eken.
Ayırım ekonomistler inflyasiyani aylanıstaǵı tovardıń kóbeyip ketiwinen dep emes al, tovardıń jetispewshiliginen dep túsinedi. Bul pikirge biz qosıla almaymiz. Bul eki qubilis ta inflyasiya deregi bolıp tabıladı.
Mısalı: Rossiyada 1992-jılı bir jılliq óndiris kólemi 20% ke qısqarǵan, al bahalarda aylanıstaǵı sol pul sanıniń saqlanǵan jaǵdayda 20% ke ósiriliwi kerek edi. Haqıyqatinda da bunıń ornıńa 1992-jılı Rossiyada bahalar 100%ke joqarı sekirip ósip ketken. Bunnan kórinip turǵanińday-aq bunday baha ósimin 20% ke óndiris kóleminiń qısqarǵani menen túsindirip bolmaydı. Pul massasınıń kólemi óndirisin analizlegenimizde 1992-jılı onıń 100%ke óskenligin kóremiz. Sonlıqtan da tómendegi juwmaqqa kele alamiz;
Inflyasiya tovar qıtshıllıǵı nátiyjesinde emes, al puldıń kóplep aylanısqa shıǵarılıwı nátiyjesinde bolǵan.
Házirgi waqıtta kópshilik mámleketler ekonomikasında aylanısqa shıǵarılatuǵın pul sanın húkimet sheshedi. Hár bir mámleket óziniń milliy valyutasına iye (ayırım mámleketlerden basqa) hám onıń ústinen tekseriwdi húkimet hám sol mámlekettiń Oraylıq Banki ótkizedi. Húkimet hám Oraylıq Bank kóplegen finans operaciyaların retlestiriwi nátiyjesinde mámlekettiń inflyasiya dárejesinde retlestiriwge umtıladi. Húkimet hám Oraylıq Bank aylanısqa qansha sandaǵı pul banknotlarin shıǵarıwdı sheshkeni menen, bul banknotlardiń turaqlılıǵın, yaǵniy olardıń óziniń qaltasinda qaldıriwdi yaki tovarlar hám xizmetler satıp alıw, bank schotına salıw, bahalı qaǵazlar satıp alıw arqalı bank sistemasına qaytarıwdi xalıq sheshedi.
Xalıqtıń bul sheshimi húkimet hám Oraylıq Banktiń háreketi menen ekonomikadaǵı pul massası kólemine tásir etedi.
Inflyaciya Ózbekstanda 2017-jılı 14,4 procentǵa, 2018-jılı 14,3 procentǵa, 2019-jılı 15,2 procentǵa ósken. 2020-jılı 11,1 procentǵa ósip, azıq-awqat tovarları 15,3 procentǵa hám azıq-awqat emes tovarlar 8,8 procentǵa ósken. Ózbekstan Oraylıq Banki maǵlıwmatlarına kóre, 2021-jılı sentyabr ayınıń juwmaǵı boyınsha inflyaciya bazalıq scenariydan azǵana joqarı bolıp, 10,8 procenttı quraǵan.²⁵ Sonday-aq, Oraylıq Bank maǵlıwmatında «ekonomikalıq ósimdi tezlestiriw jaǵdayında jıl aqırında inflyaciyanı 10 procentǵa túsiriw maqsetinde qayta finanslastırıw stavkası 14 procentta saqlanıp qalındı»²⁶ dep kórsetedi.