Pul hám bankler oqıw qollanba

8.1. Inflyasiya mazmunı, kelip shıǵıw sebepleri
Inflyasiya sózi latin tilinen kelip shıqqan bolıp,inflatio-(vzdutiya) isiniw degendi ańlatip, dáslep 1861-1865-jıllarda Arqa Amerikada qollanıla baslaǵan.
“Inflyasiya - bul ulıwma baha dárejesiniń ósiwi”²⁴. Demek, bul barlıq tovarlarǵa bolǵan bahaniń ósiwi emes. Hátte inflyasiya ósimi júdá joqarı bolǵan waqıtta da ayırım tovarlar bahası júdá joqarı ósimde ósiwi múmkin. Mısalı, AQSH ta 1970-1980 jılları júdá joqarı inflyasiya waqtında da kompyuter hám videomagnitofonlarǵa baha sol turısında saqlanıp qalǵan. Solay etip, ayırım tovarlarǵa baha tez ósiwi múmkin, ayırımlarina áste. Inflyasiyaniń eń quramalı hám eń qiziq jeri onıń anıqsizliǵı bolıp tabıladı.
Demek inflyasiya dáwirinde tovarlarǵa ulıwma baha ósip keter eken, xalıq xojalıǵında pulǵa degen talap ósip ketedi.
Nátiyjede mámleket qosımsha pul shıǵarıwǵa májbúr boladı hám aylanısta pul massasınıń kóbeyip ketiwine yaǵniy pul massasınıń (vzdutiya) isip ketiwine alıp keledi. Inflyasiya kóplegen sanaati rawajlanǵan mámleketlerdiń basınan ótkergen qubilisi bolıp tabıladı (Yaponıya hám Germaniyadan basqa). Mısalı, AQSH, Italiya, Avstraliya, Fransiya, shvetsiya, ullıbritaniya h. t. B. hátte Izrail 1980-jıllarda superinflyasiya qubilisin basınan keshirgen.
Inflyasiya ásirese bazar ekonomikasına ótiw dáwirin basınan keshirip atirǵan mámleketlerde qıyınǵa túsedi. Sebebi, olarda bahani sheklewshilik yaǵniy bahaǵa mámleket tárepinen tekseriwdi toqtatıw bazar ekonomikasına ótiwdiń baslanǵısh qádemleri bolıp tabıladı. Al, bul bolsa óz gezeginde inflyasiyaǵa alıp keledi. Ótiw dáwirinde tovarlarǵa bolǵan baha ósiwi tolqini hám tovarlardıń qıtshıllıǵı inflyasiyaǵa alıp keliwshi tábiyǵıy qubilis. Sebebi, talap usınıstan bárqulla bul waqıtlarda joqarı boladı, al bunday waqıtta baha joqarılay beredi.
Usınday dáwirde Oraylıq Banktiń monetar siyasatı inflyasiyaǵa qarsı háreket baǵdari bolıp tabıladı. Ózbekistanda bunday qıyınshılıqlarǵa qaramastan talap hám usınıs mexanizmi óz wazıypasın atqardi hám bazar tovarlardıń qıtshıllıǵınan qutildi, talapqa qarap óndirisimiz rawajlanıp barmaqta.
Tovarlarǵa ulıwma bahaniń ósiwi hám aylanıstaǵı pul qarjılarınıń kóbeyiwi bular óz-ara baylanıslı bolıp, bir-birinen kelip shıǵadı. Mısalı baha dárejesiniń ósiwinen xojalıq subyektleriniń pulǵa bolǵan talabıniń ósiwi kelip shıǵıp, bul tábiyǵıy túrde inflyasiyaǵa alıp keledi. Yamasa aylanıstaǵı pul massasınıń ósiwi eger ol tovarlardıń kóleminiń ósiwi menen bekkemlenbese, onda puldıń satıp alıw uqıpliliǵıniń tómenleniwine alıp keliwi sózsiz.
Demek, biz inflyasiya qubilisin hár tárepleme izertley otirip, (kóplegen mámleketler Mısalında) puldıń satıp alıw uqıpliliǵıniń tómenlewi - bul inflyasiya nátiyjesi, yaǵniy aylanıstaǵı tovarlar menen bekkemlenbegen pul massasınıń kóbeyiwi.
Solay etip, AQSH tiń ilimpaz ekonomistleriniń inflyasiyaǵa bergen qaǵıydasina tolıq qosıla otirip, biz inflyasiyaǵa tómendegishe anıqlama bermekshimiz.
“Inflyasiya - bul barlıq tovar hám xizmetlerge ulıwma ortasha baha dárejesiniń mámleket boyınsha ósiwi”.
“Inflyasiya - bul aylanıstaǵı tovar óndirisi menen bekemlenbegen pul massasınıń kóbeyiwi”.
Inflyasiya mazmunın pul massasınıń kóplep basılip shıǵarılıwına ǵana emes, al qayta óndiris procesindegi baylanıstıń buzıliwinan, óndiris penen finans sektorlari arasındaǵı proporsionallıqtiń buzıliwinda dep qaraymiz. Bul disproporsionallıq, sikllik, strukturaliq hám sistemaliq bolıwı múmkin. 1980-jıllarda burınǵı SSSR ekonomikasında sistemaliq krizis belgileri kórinip, óndiriste de, sonday-aq finans sektorında da bir waqıttıń ózinde úlken masshtabtaǵı qayta qurıwlar talap etildi. Eger óndiris sektorı rawajlanbay artta qalıp qoysa, ekonomika tovarlardıń xronıkaliq qıtshıllıǵın basınan keshirse, onda aylanısta awisiq pul qarjılarınıń kóbeyip ketiw qáwipi júdá kúshli boladı. Finans sektorı qıtshıllıq húkim súrgen ekonomikada tovarlar usınısina qaraǵanda olarǵa bolǵan talaptı keńeytiriwge jaǵday tuwdiradi. Nátiyjede talap hám usınıs arasındaǵı disproporsiya kóbeyip, inflyasiya qubilisin keltirip shıǵarıwshı shár-shárayatlardi jaratadı, aylanısta pul belgileriniń jetispewshiligi boladı.
Inflyasiya mazmunın tolıq túsiniw ushın inflyasiya salıǵı qubilisina toqtap ótiwimiz kerek. Inflyasiya salıǵıniń mazmunı - bir tarmaq xizmetkerlerin basqa tarmaq xizmetkerlerine salıstırǵanda byudjette qaralmaǵan subsidiya beriliwine aytıladi. Olar nátiyjede qosımsha pul qarjılarına iye boladı. Buǵan anıq Mısaldı Rossiyadaǵı kómir qazıp shıǵarıwshılarǵa berilgen subsidiyada kóremiz. Byudjette bunday qarjılar qaralmaǵanliǵı sebepli, hákimiyat Oraylıq Bankke kredit alıw ushın xabarlasadi. Nátiyjede shaxterlar iri swm madaǵı puldı aladı, yaǵniy olardıń dáramatları ósedi. Bahalar olardıń ósken pul dáramatlarına salıstırǵanda bir qansha múmkin bolıp qaladı, al basqa tarmaq jumısshilariniń dáramatları buǵan múmkinshilik bermeydi.
shaxterlar qosımsha pul qarjılarına iye bolǵanliqtan tovarlarǵa, xizmetlerge bahalar ósedi. Qalǵan xalıqqa baha ósiwine kónligiwge tuwra keledi. Demek, kómir óndiriwshi sanaatinda islewshilerden basqalardiń barlıǵı ushın inflyasiya qosımsha Salıqqa aylanadi.
ekonomistler inflyasiyaniń eki tipin bólip kórsetedi.
1.Talap inflyasiyasi. Baha dárejesindegi ózgerisler talaptıń kópligi menen túsindiriledi. Ekonomika óndiriske qaraǵanda kóbirek sarplawǵa qádir bolıp qaladı. Óndiris tarmaǵı tovarlarǵa bolǵan kúshli talapqa juwap bere almay qaladı, sebebi, qolda bar barlıq resurslar sarplanǵan boladı. Sonlıqtanda, bul awisiq talap óndirilgen ónimge bahaniń ósiwine alıp keledi. hám talap inflyasiyasiniń júz beriwi boladı. Talap inflyasiyasiniń mazmunın tómendegishe qısqasha qılıp aytıwımizǵa boladı. “Az sandaǵı tovarlarǵa oǵıri kóp muǵdardaǵı puldıń sáykes keliwi”.
2.Ǵárejetler inflyasiyasi - óndiris ǵárejetleriniń ósiwinen kelip shıǵatuǵın inflyasiya.
Inflyasiya ǵárejetlerdiń ózgerisi nátiyjesinde hám bazarda usınıstiń ózgerisi nátiyjesinde de kelip shıǵıwı múmkin. Bir qansha mámleketlerde ayırım waqıtlarda talap artıq bolmasa da baha ósken dáwirleri bolǵan. Baha dárejesi ósip barsa da ónim kóleminiń azayıp hám adamlardiń jumıs penen támiynleniwinińde azayıp barıwı qubilislari da bolıp ótken.
Ǵárejetlerdiń ósiwi menen kelip shıǵatuǵın inflyasiyada bir ónimdi óndiriwge ketken ǵárejetler asıp ketedi, yaǵniy ónimniń ózine túser bahası ósip ketedi, sonlıqtan da baha kóteriledi.
Bir ónimdi óndiriwge ketken ǵárejetler bul anıqlanǵan óndiris kólemindegi ortasha ǵárejet bolıp tabıladı. Bunı ulıwma ketken ǵárejetlerge óndirilgen ónim kólemine salıstırıp tabıwımizǵa boladı.

Bir ónimge ketken ǵárejetlerdiń ósiwi ekonomikadaǵı paydani hám óndiris kólemin qısqartıradi. Sebebi, ǵárejetlerdiń asıp ketiwi firmalardaǵı óndirilip atirǵan ónimlerdiń sanıniń qısqarıwina, al bul bolsa barlıq óniris kólemine tásir etedi. Bul usınıstiń azayıwina bahaniń ósiwine alıp keledi.

Ǵárejetlerdiń ósiwi menen kelip shıǵatuǵın inflyasiyaniń eń áhmiyetli eki deregi belgili. Bular:

1. 
   Nominal is haqınıń ósimi.
   
2. 
   shiyki zat hám energiyaǵa ketken ǵárejetlerdiń ósimi.
   

Is haqınıń ósiwi menen kelip shıǵatuǵın inflyasiya bul ǵárejetlerdiń ósiwi menen kelip shıǵatuǵın inflyasiyaniń bir túri bolıp tabıladı.
Eger mámleket boyınsha is haqı kóbeyse onda bir ónimdi islep shıǵarıwǵa ketetuǵın ǵárejet te kóbeyedi. Sonlıqtan da, bir saǵatta óndiriletuǵın ónim kólemin kóbeytiw, yaǵniy miynet ónimdarliǵın asırıw, mexanızatsiyalastıriwǵa hám taǵı basqa da usıllarǵa uqsaǵan óndiristi rawajlandırıwshi faktorlar mexanizmin háreketke salmasa, onda ǵárejetler kóleminiń ósip ketiwi sózsiz. Bir ónimge tuwrı keletuǵın ǵárejetler ósip ketse, onda óndiris sferası buǵan tovar hám xizmetkerlerdi qısqartıw menen juwap beredi. Ózgermeytuǵın talap jaǵdayında-aq bul usınıstiń azayıwi baha dárejesiniń ósiwine alıp keledi. Solay etip, bunda ayıpdar bolıp nominal is haqınıń kóbeyiwi bolıp tabıladı. Bul inflyasiyaniń bir tipi bolıp tabılip, is haqınıń ósiwi menen kelip shıǵatuǵın inflyasiya dep ataladı hám ǵárejetlerdiń ósiwi menen kelip shıǵatuǵın inflyasiyaǵa kiredi.
Usınıs mexanizminiń buzıliwi menen kelip shıǵatuǵın inflyasiyada ǵárejetlerdiń ósip ketiwi menen tiykarlanǵan inflyasiyaniń bir túri bolıp tabıladı. Bul óndiris ǵárejetleriniń kóbeyip ketiwiniń juwmaǵında bolıp shiyki zatlar hám energiyaniń qunıniń ósip ketiwinen kelip shıǵadı.
SHiyki zat hám energiya bahasıniń asıp ketiwi bir ónimdi óndiriw ushın ketken ǵárejetlerdiń asıp ketiwine alıp keledi. Nátiyjede, bul joqarıda kórip ótkenimizdey-aq inflyasiya qublisina jaǵday tuwdiradi.
Haqıyqıy ómirde inflyasiya qubilisi júdá quramalı bolıp keledi. Praktikada joqarıdaǵı bólip kórsetken inflyasiyaniń eki tipin ayırıw qıyın boladı. Mısalı, áskeriy ǵárejetler birden ósip ketse hám bul ulıwma ǵárejetler ósimi nátiyjesinde talap inflyasiyasina alıp keledi.
Usı waqıtta kópshilik firmalardiń is haqıǵa, energiya hám materiallıq resursqa qarjıları ósedi. Sonlıqtan da, olar ózleriniń islep shıǵarıp atirǵan tovarlarına bahani ósiriwge májbúr boladı, sebebi óndiris ǵárejetleri ósip ketkenligi bolıp tabıladı.. Bul Mısalda, talap inflyasiyasi bolǵanı menen kóplegen kárxanalar ushın ǵárejetler inflyasiyasinday bolıp kórinedi. Sonlıqtan da inflyasiyaniń birinshi deregin bilmey turıp, inflyasiya tipin anıqlaw qıyın boladı.