Pul hám bankler oqıw qollanba

8.2. Inflyasiya túrleri
Bizlerdiń joqarıda jazıp ótkenimizdey-aq “Inflyasiya degende ulıwma baha dárejesiniń ósiwin” túsiner ekenbiz, demek, inflyasiyaniń baha dárejesiniń ósiwine qarap bir neshe túri bar. Mısalı, tómen (nizkaya) inflyasiyada baha az muǵdarda kóteriledi, yaǵniy barlıǵı bolıp bir jılda 1% ke ósiwi múmkin, yaǵniy 1,01 koefficentke ǵana ósip, bunda baha ósimi onsha bilinbeydi.
Mısalı 2016-jılı 100 swmliq tovar , 2017-jılı 101 swm bolǵan boladı, sonlıqtan da inflyasiyaniń bul túri tómen inflyasiya dep ataladı. Inflyasiyaniń dárejesi boyınsha, usı túrine toqtaǵan waqtımizda bir nárseni aytıwımiz kerek. Bul-ekonomika rawajlanıwı ushın 3% ke shekemgi inflyasiya paydali bolıp tabıladı. Sebebi, inflyasiyaniń bunday az muǵdarı ekonomikanı háreketlengiziwshi kúsh bolıp tabıladı. Bunday muǵdarı ekonomikanı háreketlengiziwshi kúsh bolıp, inflyasiyaniń bunday túri qálegen adamdi yaki kárxanani puldı jiynamastan, yaǵniy háketsiz uslap tura bermesten iske salıwǵa (vklad) májbúrler eken. Sebebi inflyasiya qáwpinen qoriqqan adam yaki kárxana basshısi pulların payda keltiriwshi tarmaqlarǵa qoyıwǵa, ulıwma háreketlengiziwge májbúr boladı.
Inflyasiyaniń ulıwma tovarlarǵa hám xizmetkerlerge bolǵan bahasıniń ósiwi bayqalatuǵın túri ashıq inflyasiya dep ataladı. Inflyasiyaniń jabıq forması da bolıp, bunda tovar, xizmetlerge baha ósimi kórinbeydi. Sebebi, tovarlar hám xizmetler sapası tómenlep ketse, al bahaları ózgermesten qalǵan menen haqıyqatinda sol tovar hám xizmetlerge burınǵıǵa qaraǵanda kóp tólegen bolamiz. Sonday-aq, baha ózgermegen jaǵdayda tovar hám xizmetlerdiń xronıkaliq qıtshıllıǵı kórinse, onda bunday tovarlardı joqarı bahada satıp alıwǵa májbúr bolamiz. Solay etip, jabıq inflyasiyaniń ashıq inflyasiyadan parqı baha ósimi baqlanbaydi, bıraq belgilengen bahada tovar hám xizmetlerdi satıp alıw múmkin emes. Inflyasiyaniń bunday túri ashıq inflyasiyaǵa ósip ótiwdiń shár-shárayat jaratıwshı ótiw dáwiri bolıp tabıladı.
Ózbekistan ǵárezsizlikke eriskennen keyin baslanǵısh etapinda respublikamızdaǵı bahani liberalizatsiyalaw juwmaǵına bir qansha faktorlar keri tásir etip keldi. Bul faktorlar: tutınıw tovarlarına bolǵan toplanip qalǵan belgili kólemdegi úlken qanaatlandırılmaǵan talap, óndiristiń hám sawdaniń monopoliyalıq strukturasi, agrar sektordaǵı paxtaniń ústemliligi, ǴMA respublikaları arasında industrial tarmaqlardiń bir qıylı jaylaspawi, respublika xalqiniń sociallıq-demografiyaliq strukturasi, bir xalıq xojalıq komplekisiniń buzıliw procesiniń keskinlesiwi hám taǵı basqa faktorlar.
Ashıq inflyasiyaniń masshtabı hár qıylı bolıwı múmkin.
Inflyasiya dárejesi boyınsha klassifikatsiyani tómendegi keste túrinde anıq túsinikli kórsete alamiz.
1-kestedan kórinip turǵanińday-aq, ashıq inflyasiya júdá úlken masshtabta boladı eken. Bul kesteniń mazmunın túsiniw ushın júdá ápwayı bir Mısal keltiremiz. Eger birinshi jılı nan 1 swm bolsa ekinshi jılı 1 swm 1 tiyinǵa qımbatlasa, onda tómen inflyasiya bolıp 1 jılda baha 1% ke ósken, yaǵniy 1,01 mártebe ǵana ósken.
Inflyasiya dárejesi klassifikatsiyasi. 1-keste

Bir jıldaǵı baha ózgerisi % lerde	Bir jıldaǵı inflyasiya I indeksi(neshe mártebe ekenligi)	Inflyasiya dárejesi atamaları
1	1,01	Tómen
10	1,1	Jiljiwshi
100	2	Júziwshi
1000	11	Giperinflyasiya
10000 hám onnan da kóp	101	Superinflyasiya

Jiljiwshi (Polzuchaya) inflyasiya qubilisinda eger birinshi jılda nan 1 swm bolsa, ekinshi jılda 1 swm 10 tiyinǵa bahası kóteriledi.Bunda baha 10% ke yaǵıniy 1,1 mártebege kóterilgeniń ańlatadi.
Júziwshi (galopiruyushaya) inflyasiya qubilisin da birinshi jılda Mısalı bir nan 1 swm bolsa, 2-jılda Mısalı nan 2 swm bolǵanıń ańlatadi, yaǵniy nanniń bahası 100% ke 2 mártebege ósken degen sóz. Júziwshi (galopiruyushaya) inflyasiya baha bir qansha joqarı tezlikte ósedi, al polzuchaya inflyasiya qubilisinda baha áste aqırınliq penen ósiwiniń ornıńa, júdá sezilerli dárejede bahaniń óskeniń kóriwge boladı.
Giperinflyasiyaniń qubilisinda birinshi jılda nan 1 swm bolsa, ekinshi jılda 11 swm bolǵanıń ańlatadi, yaǵniy 1000% ke yamasa 11 mártebege baha ósken. Demek, kórinip turǵanińday-aq, giperinflyasiya waqtında tovarlardıń bahası astronomiyaliq dárejede puldı aylanıstaǵı kóleminde júdá kóp dárejede bolıp, óndiristi rawajlandırıwǵa keri tásir etedi, yaǵniy ekonomikada mikroEkonomikalıq turaqlılıqtan ayırılip qalamiz.
Ózbekistan giperinflyasiya qubilisin 1992-1993 jıllarda basınan keshirip, bul waqıtlarda Ózbekistan da inflyasiya dárejesi jılına 1500% ti quraǵan, yaǵniy tovarlar bahası ortasha 15 mártebe ósken. 1994 jılı 1-iyulda Ózbekistan da óziniń milliy valyutası bolǵan swmdi qabıl etkennen baslap tutınıw tovarlarıniń baha indeksi, kótere satıw baha indekslerinde ósim jilawlandi, desek boladı. Bunday tendensiya húkimetimiz benen Oraylıq Banktiń ekonomikalıq turaqlılıq siyasatın ótkeriwiniń nátiyjesinde bolıp ótti. Inflyasiya masshtabın ulıwma qabıl etilgen bahalawlardan kelip shıǵıp, tómendegi juwmaqqa keldik: 1995-jıldan baslap Ózbekistan da giperinflyasiya Júziwshi inflyasiyaǵa almastı.
Giperinflyasiya qubilisi waqtında da inflyasiya kórsetkishleri ushın hár qıylı ózleriniń kóteriliwi yaki tómenlew tolqinlari xarakterli bolıp qaladı. Mısalı: 1994-jılı VVP deflyatori ósimi óziniń eń joqarǵı tochkasina shıǵıp, 1329% ti quradi. Usaqlap satıw bahasıniń ósimi tolqinniń tómenliwi 1992-jıldan baslandi hám bul jılı usaqlap satıw baha indeksi 1007% ti quraǵan edi.
Kópshilik giperinflyasiya qubilisin basınan keshirgen mámleketler ushın xarakterli qubilis bolıp, aylanıstaǵı pul sanıniń ósimi tempinen baha ósimi tempi asıp ósip ketedi. Giperinflyasiya shárayatında xojalıq subyektleri milliy valyutaǵa isenimin joytadi, naq pullarınan hám amanat saqlawindaǵı pulların tezirek tovarǵa almasıwǵa tirisadi. Nátiyjede pul aylanısı tezligi ósedi hám bul pul massasınıń kóbeyiwi menen teń kúshli bolıp ótedi.
Superinflyasiya qubilisinda júdá oylamaǵan dárejede joqarı bahaniń ósip ketiwi bolıp ótedi. Mısalı: birinshi jılda nan 1 swm bolsa, ekinshi jılda 10001 swm boladı yaǵniy 10000 % ke baha ósken degendi ańlatadi. Superinflyasiya tek ǵana ayırım tovarlarǵa ǵana bolıwı múmkin.
Joqardaǵılar menen bir qatarda inflyasiyani kútiw qubilisina toqtap ótiwimiz kerek.
Inflyasiyaniń kútilgen hám kútilmegen túrleri de bolıwı múmkin. Kútilmegen inflyasiya kóriniw qublisina qarap kútilgen inflyasiyadan parq qıladı. Ekonomikada eger bahaniń birden sekiriwi bolıp ótse, bul waqıtta inflyasiya bunday dárejede kútilmese, onda bul bahaniń birden sekiriwin qısqa waqıtli qubilis dep bahalap, xalıq bahaniń qaytadan tómenlewin kútedi hám ózleriniń satıp alıwǵa uqıpli talapların qısqarttiradi, amanat pulların saqlaydi. Sonlıqtan da, talap razmeri azayǵanda bahaniń azayıwi tárepinen basım baslanadi.
eger kútilmegen inflyasiya azǵana bolsa da inflyasiyani kútiw sayasinda kelip shıqsa, onda xalıq ózleriniń dáramatlarınıń qunsizlanip qalıwınan qáwiplenip, birden tovar hám xizmetkerlerdi satıp alıwǵa sarplanatuǵın shıǵınlarin kóbeytedi. Bul ekonomikada qıyınshılıqlarǵa alıp keledi, jámiyettegi ixtiyajliqlardiń haqıyqıy kórinisin burıp kórsetedi, nátiyjede xalıq xojalıǵı krizisine alıp keledi.
Solay etip, xalıqtıń arasındaǵı inflyasiya qubilisin kútiwdiń ózi inflyasiyaǵa tásir etiwshi psixologiyaliq faktor bolıp tabıladı. Eger xalıq bahaniń kóteriliwine hesh qanday reaksiya kórsetpese, onda inflyasiya qubilisin toqtatıw múmkinshiligine iye bolamiz. Solay etip, inflyasiyani kútiw inflyasiya procesin tezlestiriwshi, kúsheytiriwshi faktordiń biri bolıp tabıladı eken.
Kótere baha inflyasiya indeksi menen tutınıw tovarları inflyasiya indeksin salıstırǵanimizda Ózbekistan ekonomikasında tutınıw tovarları inflyasiya indeksin kótere baha inflyasiya indeksi ósiwinen tezirek bolıp bunday tendensiya 1992- jılı baslanıp 1993-1994 jıllarda da dawam etken.
Statistikaliq maǵlıwmatlardi analizlegenimizde respublikamız sanaatinda ǵárejetler inflyasiyasi indeksi tezligi menen tutınıw teńlesip kelmekte hám energoresurslarǵa baha sekiriwler sanı qısqarmaqta. Mısalı: 1994-jılı bunday sekiriwler úsh mártebe baqlanǵan bolsa, 1995-jılı eki mártebe baqlanǵan hám sońǵı jıllarla bir mártebe bolmaqta.
Inflyasiyaniń túrlerine toqtap óter ekenbiz, biz sırttan alıp kelingen (importirovannaya inflyasiya) inflyasiyaǵa toqtap ótiwimiz kerek. Inflyasiya elimizdiń ishki finanslıq ekonomikalıq faktorlari nátiyjesinde bolıwı menen bir qatarda sırttan alıp kelingen bolıwı da (“Importirovka”) múmkin yaǵniy sırtqı ekonomikalıq sebeplerge tiykarlanǵan bolıwı da múmkin.
Demek, xalıqtan milliy ónimge tiykarlanbaǵan pul dáramatlarınıń asıp ketiw nátiyjesindegi inflyasiya inflyasiyaniń ishki sebebleri bolıp tabıladı. Sırtqı ekonomikalıq operaciyalar nátiyjesinde sırttan alıp kelingen tovar hám xizmetkerlerdiń qunıniń asıwı ishki baha dárejesiniń ósimine alıp keledi hám inflyasiyaniń sırtqı sebebleri bolıp tabıladı. Bul inflyasiyaniń sırttan alıp keliniwi dep ataladı.
Inflyasiya túrlerine toqtap óter ekenbiz biz dezinflyasiya hám deflyasiya túrlerine de toqtap ótemiz.
Dezinflyasiya-ingliz tilinen disiflation sózinen alınǵan bolıp tovar hám xizmetlerge baha ósiminiń tómenlewin ańlatadi.
Sonıń menen birge dezinflyasiya qubilisiniń bir belgisi satıwdiń, tovarlar realizatsiyaniń páseyiwi bolıp tabıladı. Tovar hám xizmetlerge inflyasiya qubilisi páseyip, bahalar bir qáliplesedi sonıń nátiyjesinde qarıydarlar tovar hám xizmetlerdi satıp ala beriwin toqtatadi, tek ǵana ózlerine zárúrli bolǵan kólemde satıp aladı. Xalıq arasında inflyasiyani kútiwshilik te joǵaladı nátiyjede tovar hám xizmetlerdiń satıliwi da azayadi.
Deflyasiya - bul latin tilinen deflatio sózinen alınip isiniw degende ańlatadi. Deflyasiya bul inflyasiyaǵa qarsı qubilis bolıp, puldıń qádiriniń asıwın, onıń satıp alıw uqıpliliǵıniń ósiwin hám de sırt el valyutasına salıstırǵanda milliy valyuta kurısıniń ósiwine aytıladi.
Deflyasiya awisiq pul massasınıń aylanıstan alınip taslawi nátiyjesinde bolıp ótedi. Sonday-aq, ekonomikalıq, banklik siyasattiń basqa da ilajlar qabıllawi nátiyjesinde bolıp ótiwi múmkin. Mısalı, Ózbekistan Respublikasında 1994-jılı 1-ilyuldaǵı pul reforması nátiyjesinde ózimizdiń miliy valyutamizǵa iye bolǵannan keyin sol waqıttan baslap deflyasiya qublisi júz berdi dep ayta alamiz. Milliy valyutamiz, Swmnıń qádiri ósti hám tovar hám xizmetlerge baha ósimi páseydi. Burınlari da deflyasiya ilajları islengen edi. Mısalı: burınǵı SSSR boyınsha júrgizilgen pul birligi rubldiń keyingi nolleri alınip taslandi. Bıraq bul ilajlar jaqsı nátiyje bermegen edi. Sonday-aq, ótiw dáwirimizdegi “swm -kupon” niń qabıl etiliwi menen de inflyasiya qubilisin bir qáliplestire almaǵan edik.
Maqtanishimiz bolǵan milliy valyutamizdiń qabıl etilgennen keyin Ózbekistan ekonomikası aytarliqtay makroEkonomikalıq turaqlılıqqa eristi dep ayta alamiz.
Lekin, 1995-jıldan baslap ayırım tovarlarǵa tez, al ayırımlari áste-aqırınliq penen bolsa da inflyasiya qubilisina ushıray basladı.