Pul hám bankler oqıw qollanba

8.5. Ózbekistanda inflyasiyaǵa qarsı siyasat
Milliy ekonomikada inflyasiyaǵa qarsı siyasatti shólkemlestiriw júdá áhmiyetli bolıp tabıladı.Sebebi, inflyasiya mámlekettiń social-Ekonomikalıq siyasatın izden shıǵaradi. Islep shıǵarıwǵa hám xalıqtıń turmis dárejesine unamsiz tásir kórsetedi.
Inflyasiyaǵa qarsı siyasatti ámelge asırıwda, ekonomistlerdiń pikirinshe, 2 jolı barlıǵı kórsetiledi:
–ulıwma talaptı tártipke salıw;
–ulıwma usınısti tártipke salıw.
Ulıwma talaptı tártipke salıw arqalı inflyasiyaǵa qarsı gúres keynsshilik baǵdari retinde kórsetiledi. Olar inflyasiyaǵa qarsı gúreste ulıwma talaptı tártipke salıw usınıstiń asıwına nátiyjeli tásir kórsetedi dep kórsetedi. Usınıstiń asıwına nátiyjeli tásir kórsetetuǵın tiykarǵı faktorlar mámleketlik ǵárejetlerdi asırıw hám jeńillikler menen kreditlerdiń muǵdarın kóbeyittiriw bolıp esaplanadı. Olar óz gezeginde mámlekette investitsion talaptı keltirip shıǵaradi, investitsion talap usınıstiń asıwına alıp keledi, usınıstiń asıwı bahalardıń páseyiwine, bahalardıń páseyiwi inflyasiyaniń aldın alıw hám giperinflyasiyani saplastırıw imkániyatin beredi.
Inflyasiyaǵa qarsı gúrestiń monetaristlik baǵdari wákilleriniń diqqatinda tiykarǵı másele jalpı usınısti tártipke salıwǵa qaratıladı. Monetaristlerdiń pikirinshe, inflyasiyaǵa qarsı gúrestiń keynsshileri tárepinen súrilgen usılı mámlekettiń qısqa múddet ishinde inflyasiyadan shıǵıwına imkán beredi, lekin mámlekette jalpı talap hám jalpı usınıs ortasındaǵı proporsionallıq emes jaǵdayı saqlanıp qaladı. Bunıń nátiyjesinde, málim waqıttan keyin, mámlekette inflyasiya procesi kelip shıǵadı. Monetaristlerdiń wákili Milton fridmanniń pikirinshe-inflyasiya-bul tikkeley pul menen baylanıslı bolǵan jaǵday bolıp, onıń kelip shıǵıwınıń tiykarǵı sebebi mámlekettiń ekonomikanı Basqarıwǵa orınsız aralasıwı nátiyjesinde kelip shıǵadı. Sonıń ushın mámleketlik byudjet qıtshıllıǵın qosımsha emissiya esabınan emes, al mámlekette jalpı usınıs kólemin asırıw jolı menen saplastırıw kerek dep esaplaydi.
Monetaristler kredittiń procent stavkasın asırıw, byudjet qıtshıllıǵın qısqarıttiriw hám Salıq stavkalarin páseyittiriwdi alǵa súredi. Olardıń pikirinshe, bunıń nátiyjesinde, tutınıwǵa bolǵan talap qısqaradı, investitsiya kólemi artadi, nátiyjesiz xojalıq subyektleri bankrot boladı, mámlekette kúshli qarsılasliq ortaliǵı qáliplesedi. Bular óz náwbetinde mámlekette inflyasiya dárejesiniń túsiwine alıp keledi.
Kópshilik mámleketler inflyasiyaǵa qarsı gúreste keynsshilik hám monetaristlik baǵdardiń ol yaki bul táreplerin alǵan ráwishte ámeliyatǵa endiredi.
Qatań pul siyasatı jaǵdayında pul aylanısın territoriyaliq retlestiriw úlken áhmiyetke iye.
Ózbekistanda hár bir oblast óz byudjetine iye. Ol byudjjeten ayliq stipendiya, napaqa hám basqa da tólewler tólenedi. Tólengen pullar aylanısqa tovar hám xizmetler satıp alıw jolı menen qaytıwı kerek, yaǵniy bul pullarǵa sáykes keletuǵın tovar hám xizmetler usınıliwi tiyis yamasa talap hám usınıs tensalmaqlılıq jaǵdayında bolıwı tiyis.
Ayırım jaǵdaylarda berilgen pullardıń bári banklerge qaytpaydi. Sebebi usınıs jeterli sapada emes. Sonlıqtan da, xalıqta qaldırilǵan talap payda boladı (otlojenniy spros). Nátiyjede qosımsha naq pul talap etiledi hám pul emissiyasına alıp keledi.
Pul emissiyasın qısqartıw ushın tómendegi esaplawlardi kórip shıǵıwımizǵa boladı.

–Emissiya; R–Usınıs; S–talap.
Eger p>S bolsa emissiya bolmaydı. PEndi talap hám usınısqa tásir etiwshi faktorlardi kórip shıǵamiz.
Talaptı S tómendegishe tarqatamiz.

Bunda S_1–is haqı S₂ - stipendiya S₃ - napaqa hám posobiyalar S_{4 -}basqada tólewler.
Al usınısti

T-tovarlar massası, Y-xizmet kólemi. Eger S>P jaǵdayında tómendegi ilajlardi ámelge asırıw kerek.
1) Tovarlar sapasın hám kólemin kóbeytiriw ushın óndiristi qaytadan kórip shıǵıw hám texnik, texnologiyaliq tárepinen modernızatsiyalaw;
2) eń zárúrlir xalıqtıń turmis dárejesi sapasına tikkeley tásir kórsetiwshi xizmet túrlerin qalada hám awillarda da jetilistiriw;
3) xalıq- aralıq turızm tarmaǵın rawajlandırıw;
4) Qozǵalmas múlklerdi satıw boyınsha auksionlardi keńnen qollanıw:
a) paydasiz óndiristi;
b) tamamlanbaǵan qurılis obyektlerin;
g) awilxojalıǵı texnik úskenelerin;
d) awisiq úskeneler.
5) jer uchastkalarin satıwǵa usınıw.
6) fond birjalariniń háreketlerin jetilistiriw.
Inflyasiyaǵa qarsı siyasatti alıp barıw ushın uzaq múddetli hám qısqa múddetli ilajlardi ótkeriw kerek. Uzaq múddetli siyasatqa tómendegiler kiredi:
1. Kúndelikli talaptı asırıwshi xalıqtıń inflyasiyani kútiwin umittiriw máselesi. Bunıń ushın xalıqtıń isenimine erisip, húkimet izbe-izlikte inflyasiyaǵa qarsı siyasat ótkizedi. Óndiristi jedellestiredi yaǵniy texnik hám texnologiyaliq modernızatsiyalaydi, investitsiyani jedellestiredi, monopoliyaǵa qarsı ilajlar ótkeredi, bahani liberalizatsiyalaydi.
2. Salıq sistemasın jetilistiriw hám mámlekettiń shıǵınlarin azaytıw esabına byudjet qıtshıllıǵın qısqarıttiriw boyınsha ilajlar.
3. Pul aylanısında ilajlar ótkeriw, sonıń ishinde pul massası ósimine shegara belgilew.
4. Inflyasiyaniń rawajlanıwına sırtqı faktordiń tásirin neytralizatsiyalaw.
Qısqa múddetli inflyasiyaǵa qarsı siyasat - inflyasiya tezligin azayıttiriwǵa baǵdarlanǵan:
1. Tovar hám xizmetler óndirisin jetilistiriw esabına talaplar jiynaǵın kóbeyttirmesten usınıslar jıyındisin keńeyittiriw.
2. Qamsızlandırıwdi hám amanat saqlawdı jetilistiriw.
Inflyasiyaǵa qarsı siyasatqa baylanıslı inflyasiya menen gúres ǵárejetleri sawallari turadı. Inflyasiyaǵa qarsı gúres xalıq xojalıǵında aytarliqtay joǵaltıwlarǵa alıp keliwi múmkin, yaǵniy jumıssızlıqtıń ósiwine, óndiristiń tómenlewine alıp keliwi múmkin.
Ayırım esaplawlar boyınsha inflyasiyani 1 % ke páseytiw jumıssızlıqtı 2 % ke óziniń tábiyǵıy dárejesinen kóteriwge alıp keledi. Hám usı waqıtta haqıyqıy jalpı milliy ónim 4 % azayadi.
Usınday jaǵdaylardiń barlıǵın esapqa alǵan halda Ózbekistan Respublikası óziniń pul-kredit siyasatın ámelge asırmaqta hám aqırǵı jıllarda aytarliqtay makroEkonomikalıq turaqlılıqqa, óndiris kóleminiń ósimine, milliy valyutamizdiń turaqlılıǵına erisildi.