Pul, kredit va banklar

3-mavzu: Pul muomalasini tashkil qilish va pul massasi 
 
3.1. Pul muomalasi tushunchasi va tarkibi 
3.2. Naqd pullar aylanmasi va uning  tarkibiy qismi 
3.3. Naqd pul muomalasining o‘rni va zaruriyati 
3.4. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining naqd  pul muomalasi 
bo‘yicha asosiy vazifalari 
3.5. Muomala uchun zarur bo‘lgan naqd pullar miqdorini aniqlash asoslari 
3.6. Pul massasi va pul agregatlari 
 
3.1. Pul muomalasi tushunchasi va tarkibi 
 
Pul tovar ishlab chiqarishga asoslangan har qanday iqtisodiyotning, jumladan bozor 
iqtisodiyotining  ham  asosiy  elementlaridan  biri  hisoblanadi.  Ishlab  chiqarilayotgan 
mahsulot,  uni  ayriboshlash,  taqsimlash  va  iste’mol  qilish  bilan  bog‘liq  jarayonlar  pul 
ishtirokida yuz berib, tovar ishlab chiqarish tsiklining ibtidosi pul bilan boshlanib, uning 
intiqosi  ham  pul  bilan  yakunlanadi.  Yoki,  iqtisodiyotning  barcha  bo‘g‘inlarida  yuz 
berayotgan ob’ektiv iqtisodiy munosabatlar albatta pul ishtirokida amalga oshiriladi.  
Iqtisodiy sub’ektlar o‘rtasida pul orqali amalga oshiriladigan iqtisodiy munosabatlar 
pul muomalasi deyiladi. Pul yuz berayotgan iqtisodiy munosabatlarda qatnashar ekan, u 
doimiy  harakatda  bo‘ladi,  yangilanib  turadi  va  muntazam  takror  aylanadi.  Iqtisodiy 
jarayonlarni  amalga  oshirishda  pulning  ma’lum  davrdagi  harakatlar  yig‘indisi  pul 
aylanmasini tashkil etadi.  
Naqd  pul  muomalasi  naqd  pul  orqali  amalga  oshiriladigan  iqtisodiy 
munosabatlar  bo‘lib,  bunda  iqtisodiy  sub’ektlar  o‘rtasidagi  o‘zaro  tovarlar  va 
qimmatli qog‘ozlar oldi – sotdisi, ko‘rsatilgan turli madaniy va maishiy xizmatlar, 
sug‘urta,  kommunal  to‘lovlari,  naqd  pulda  kreditlar  olish  va  qaytarish,  lotereya 
biletlari  harid  qilish,  korxona  va  tashkilotlar  tomonidan  ishchi  va  xizmatchilarga 
naqd pulda ish haqi to‘lash hamda boshqa majburiy to‘lovlar amalga oshiriladi.  
Shuningdek,  naqd  pul  muomalasi  davlat  byudjetining  naqd  pulda 
shakllanadigan va taqsimlanadigan qismini ham o‘zida mujassamlashtiradi. Ushbu 
jarayon,  bir  tomondan  aholi  va  yakka  tadbirkorlarning  byudjet  oldidagi  soliq  va 
boshqa majburiy to‘lovlarni amalga oshirish jarayonlarini, ikkinchi tomondan esa 

---

davlat byudjeti tomonidan aholiga naqd pulda pensiya, nafaqa va boshqa ijtimoiy 
to‘lovlarni amalga oshirish jarayonlarida o‘z aksini topadi.  
Naqd  pul  aylanmasi  esa  naqd  pullarning  ma’lum  davrdagi  harakatlar 
yig‘indisidan  iborat  bo‘lib,  u  naqd  pul  muomalasidagi  naqd  pullar  harakatidan 
tashqari  pul  muomalasini  tashkil  qilish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  harakatlar 
yig‘indisini  ham  o‘z  ichiga  oladi.  Naqd  pullarning  aylanmasi  va  uning  tarkibiy 
qismlarini quyidagi paragrafda batafsil ko‘rib chiqamiz.