Qafqaz müSƏlmanlari idarəSİ baki islam universiteti

13.5.B
eyhəqi və “Sünəni-kübra” əsəri 
Hicri V (miladi XI) 
əsrin sayılıb-seçilən hədisşünaslarından biri də heç şübhəsiz 
ki, Əbu Bəkr Əhməd bin əl-Hüseyn əl-Beyhəqidir. O, hicri 384-cü ildə (miladi 994) 
Beyhəq deyilən yerin Xüsrəvcird kəndində doğulmuşdur.
625
 
Dövrünün qabaqcıl elm 
əhlindən  olan  Beyhəqi  Xorasan  alimlərindən  fiqh  və  hədis  elmələrini  öyrənmiş  və 
dövrünün İraq, Hicaz və digər bölgələrində məşhur elm sahiblərindən dərs almışdır. 
O,  hədisdən  başqa  elm  sahələri  ilə  də  məşğul  olmuşdur.  Bəzi  mənbələrin  verdiyi 
məlumatlara görə, onun qələmə aldığı əsərlər min cildə yaxın olmuşdur.
626
 
Beyhəqi Şafei məzhəbli bir almiş olmuş və bu məzhəbin ictimaiyyət içərisində 
dərinləşməsinə  böyük  xidmətlər  göstərmişdir.  Bunu nəzərə  alan  İmamül-Hərəmeyn 
(öl
.478/1085) belə deyir: “Bütün Şafei məzhəbi mənsublarının İmam Şafeiyə qarşı bir 
minnət  borcu  vardır.  Beyhəqiyə  gəlincə,  Şafei  məzhəbinin  kökləşməsindəki 
xidmətlərinə görə İmam Şafeinin ona qarşı minnət və təşəkkür borcu vardır.”
627
 
Miladi XI 
əsrin  nəhəng  alimlərindən  olan  Beyhəqi  İslamın  digər  elmləri 
sahəsində  nə  qədər  dərin  və  əhatəli  olsa  da,  yenə  də  ən  çox  hədis  elmi  sahəsində 
tanınmaqdadır.  Elə  bu  səbəbdəndir  ki,  onun  haqqında  fəqih  terminindən  daha  çox 
mühəddis (hədisşünas) termini işlənməkdədir. Biz bunu təbəqat kitablarında və yaxud 
da hədis ədəbiyyatına aid olan əsərlərdə açıq-aşkar görməkdəyik. 
Təsnif dövrünün son simalarından olan Beyhəqi hicri 458-ci ildə (miladi 1066) 
Nişapurda dünyadan köçmüşdür.  
Zamanının  zəngin  bilik  sahiblərindən  olan  Beyhəqinin  yaradıcılığı  çox 
zəngindir.  Onun  məhsuldar  bir  alim  olmasını  qələmə  aldığı  əsərlərdən  görmək 
mümkündür. Be
yhəqinin yazdığı əsərlərdən aşağıdakıları qeyd etmək olar: 
625
 
İ. Çakan, adı çəkilən əsəri, səh. 102 
626
 
A. Yardım, Hədis I-II, səh. 92 
627
 Z
əhəbi, Təzkirətül-hüffaz, c. III, səh. 1133 
[154] 
 
                                                 

1. Süəbül-iman.  
2. Kitabül-
mədxəl.  
3. Kitabüd-
dəlailin-nübuvvət.  
4. Kitabül-
əsma vəs-sifat.  
5. Kitabül-
bəs vən-nüşur.  
6. Kitabüz-zöhd.  
7. Kitabüd-
dəavatil-kəbir və s.
628
 
Şübhəsiz ki, onun adı keçən əsərlərdən başqa ən məşhur əsəri “Sünənül-kübra” 
əsəridir.  Onun  bu  əsəri  “Sünən”  adlı  əsərlər  içərisində  məşhur  olmuş  və  müəllifə 
böyük  şöhrət  gətirmişdir.  Əsərin  əsl  adı  “Kitabüs-sünənil-kübra”dır.  Lakin  bu  əsər 
daha çox 
“Sünənül-kübra” adı ilə tanınmaqdadır. 
Beyhəqinin  yazdığı  bu  əsərə  İslam  alimləri  böyük  önəm  vermiş  və  onu  yeri 
gəldikcə öz əsərlərində tərifləmişlər. Belə ki, bu əsər haqqında İbn Salah yazırdı: “Öz 
mövzusuna görə bu əsərə oxşar birini görmürəm. İslam hüququnun dəlillərini ətraflı 
toplayan  kitab  Beyhəqinin  “Sünənül-kübra”sıdır.  Sanki  o,  İslam  ölkəsinin  digər 
bölgələrində heç bir hədis buraxmadan hamısını kitabına almışdır.”
629
 
“Sünənül-kübra” hicri 1344-1355-ci illər arasında Heydərabadda on cilddə nəşr 
edilmişdir.
630
 
Mənbələr bu əsərin günümüzün mətbəə texniki və həcmi standartlarına 
görə nəşr edilərsə, 50 cildi aşacaq xəbərini verirlər.
631
  
Beyhəqi  irihəcmli  olan  bu  əsərində  təkcə  hədisləri  verməklə  kifayətlənməmiş, 
həmçinin burada o, fiqhi məsələləri də açıqlamışdır. Bundan əlavə o, açıqladığı fiqhi 
məsələlərə  dair  ayələri  də  dəlil  olaraq  göstərmişdir.  Bu  və  digər  baxımdan 
Beyhəqinin “Sünənül-kübra” əsərinin hədis ədəbiyyatı tarixində mühüm yeri vardır.   
        
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
628
 
A. Yardım, adı çəkilən əsəri, səh. 93 
629
 Ülumul-h
ədis, səh. 227 
630
 
İ. Çakan, adı çəkilən əsəri, səh. 103 
631
 
A. Yardım, adı çəkilən əsəri, səh. 93 
[155] 
 
                                                 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
XIV 
FƏSİL 
 
MÜXTƏLİF DÖVRLƏRDƏ YAZILMIŞ MƏŞHUR HƏDİS ƏSƏRLƏRİ 
 
14.1.
Əllamə Məclisi və “Biharül-ənvar” əsəri 
H
ədis  ədəbiyyatı  tarixinin  ən görkəmli nümayəndələrindən biri XVII əsrin 
ensiklopedik  düha  sahibi  Əllamə  Məhəmməd  Bağır  Məclisidir. O, öz dövrünün 
m
əşhur  mərcəi-təqlid müctəhidi Məhəmməd  Tağı  bin Maqsud  Əli  Məclisi  Əvvəlin 
oğludur. Bəzi mənbələrə görə onun nəsli Livanın Cəbəlülamil bölgəsindən olub Şah 
İsmayıl  Səfəvinin dövründə  İrana  gəlib məskunlaşmışlar.
632
 Lakin bizim fikrimizc
ə 
bu doğru deyildir. Çünki Əllamə Məclisinin nə özünün, nədə atasının nəsəbində “əl-
Amili”  adı  keçmir.  Əllamə  Məclisinin “Məclisi” ləqəbini  daşımasının  səbəbi həm 
632
 Meclisi madd
əsi 
[156] 
 
                                                 

atasının, həm də onun evinin daim alimlər yığıncağı (məclisi) olmasına görədir. Onun 
adı  Məhəmməd  Bağır,  ləqəbi isə  Əllamə  Məclisi  əs-Sanidir.  O,  daha  çox  Əllamə 
M
əclisi adı ilə tanınır.  
Əllamə  Məclisi  müsəlman  dünyasında  ən çox müraciət edilən alimlərdəndir. 
Onun elm al
əmindəki dərəcəsini qeyd edən  qaynaqlar  onun  haqqında  “Əllamə”, 
“Xat
əmül-mühəddisin”, “Şeyxül-İslam” və s. ləqəblərin deyildiyini yazırdılar. 
Əllamə  Məclisinin doğum  tarixi  dəqiq olaraq bilinmir. Mənbələr onun doğum 
tarixini müxt
əlif olaraq göstərməkdədir. Belə ki, Seyid Möhsün əl-Əmin yazırdı: “O, 
hicri 1027-ci (miladi 1618) ild
ə İsfahanda doğulmuşdur.”
633
 
Amma Əbdülhüseyn bin 
M
əhəmməd Xatunabadi onun 1037-ci (miladi 1627) ildə doğulduğu qənaitindədir.
634
 
Bu fikri m
əşhur alim Əli Əkbər Dehxuda da təsdiq etməkdədir.
635
  
Əllamə Məclisi hicri 1110-cu (miladi 1698/99) ildə İsfahanda vəfat etmişdir.
636
 
Lakin b
əzi müəlliflər onun vəfatının hicri 1111-ci  ildə ramazan ayının 27-də (miladi 
18.  03.  1700)  olduğu  qənaətindədirlər.  O,  İsfahan  şəhərində  öz camisində  atasının 
yanında dəfn edilmişdir.  
Mövla M
əhəmməd  Əli  əl-Ərdəbili  onun  haqqında  yazırdı:  “Məhəmməd  Bağır 
M
əclisi  bizim  ustadımız  və  şeyximiz,  həmçinin bütün  müsəlmanların  şeyxidir.  O, 
xat
əmül-müctəhidin, əllamələrin rəhbəri, böyük tədqiqatçı, yüksək mərtəbəli insan və 
zaman
əsinin yeganəsi idi. O, dəqiq və  humanitar elmlər sahəsində  dərin biliyə 
yiy
ələnmiş, etibarlı, əmanətdar və ədalətli bir zat idi.”
637
 
Hürr Amili is
ə  onun  haqqında  yazırdı:  “Mövlana Məclisi fəzilətli, mahir 
t
ədqiqatçı,  əllamə, dərin  anlayışlı,  fəqih, filosof və  olduqca  etibarlı  hədisşünas  və 
bütün yaxşılıqları öz şəxsində toplayan bir şəxsiyyətdir”. 
Əllamə  Məclisi  heç  şübhəsiz ki, ilk təhsilini  öz  atası  Məhəmməd  Tağı 
M
əclisidən (öl.1070/1659) almışdır. Onun evi alimlər yığıncağı olduğundan Məclisi 
l
əqəbini almış və soyundan gələnlər də bu ləqəbi daşımışlar. Onun atası öz dövründə 
baş müctəhid olmuş və fətvalar vermişdir. Məhəmməd Əli əl-Ərdəbili onun haqqında 
yazırdı: “Məhəmməd Tağı Məclisi öz dövrünün yeganəsi, hədis elmində çox etibarlı, 
uca m
əqamlı və təqvada ən üstün olan bir şəxsi idi.”  
Hürr Amili is
ə onun haqqında yazırdı: “O, çox fəzilətli, alim, gözəl tədqiqatçı, 
abid sif
ətli və hədis elmində çox etibarlı biri idi.”  
 
Əsərləri  
Əvvəldə  qeyd etdiyimiz kimi,  Əllamə  Məclisi elmin müxtəlif sahələrinə  aid 
əsərlər  yazmışdır.  Sözsüz  ki,  onun  qələmə  aldığı  əsərlərin böyük əksəriyyəti dini 
elml
əri ehtiva etməkdədir. O, əsərlərinin iki dildə - ərəb və fars dillərində yazmışdı. 
M
ənbələrdə onun aşağıdakı əsərlərinin adı çəkilməkdədir: 
 
633
 
Əyanüş-şiə, c. IX, səh. 182. 
634
 Rövzatül-c
ənnat, Məclisi bölümü
 
 
635
 
Əli Əkbər Dehxuda, Məclisi bölümü
 
 
636
 
Əyanüş-şiə, c. IX, səh. 182. 
637
 Rövzatül-c
ənnat, c. II, səh. 78 
[157] 
 
                                                 

a) 
Ərəbcə əsərləri: 
1.Biharül-
ənvaril-camiəti li dürəril-əxbaril-əimmətil-əthar.  
2.Miratül-
üqul  fi  şərhi  əxbari Alir-Rəsul.  Bu  əsər  Küleyninin “əl-Üsul minəl-
kafi” 
əsərinə  şərh  olaraq  yazılmışdır.  Əsər  iyirmi  beş  cilddə  nəşr  olunub  (hicri 
1401/1981 v
ə 1409 cu illərdə Tehranda nəşr olunub).  
3.Mülazil-
əxyar  fi  şərhi təhzibil-əxbar.  (1406/1985/86-ci illərdə  Qumda nəşr 
olunub).  
4.Şərhül-ərbəin.  
5.
əl-Fəvaidüt-tərifə fi şərhis-səhifə.  
6.
əl-Vəcizə fir-rical.  
7.Risal
ətül-etiqadat. (İsfahanda 1409-cu ildə nəşr olunub).  
8.Risal
ətül-əvzan.  
9.Risal
ə fiş-Şükuk.  
10.
əl-Məsailül-Hindiyyə.  
11.
əl-Həvaşil-mütəfərriqə aləl-kütubil-ərbəə və qeyriha. 
12. Risal
ə fi azan.  
13.Risal
ə fi badiyyətis-saqitə ənis-səhifətil-kamilə. 
 
b) Farsca 
əsərləri: 
1.Eynül-h
əyat. Əsər 1297, 1240, 1273-cü illərdə İranda dəfələrlə çap edilmişdir. 
2.Mişkatül-ənvar müxtəsər aynül-həyat.  
3.H
əqqül-yəqin.  Əsər hicri 1241, 1259, 1268-ci  illərdə  İranda  dəfələrlə  çap 
olunub.   
4.Hily
ətül-mütttəqin. Əsər 1372-ci hicri ilində İranda çap edilmişdir.  
5.H
əyatül-qülub (bu əsər üç cilddədir: birinci cild fi əhvalil-ənbiya, ikinci cild fi 
əhvali nəbiyyina, üçüncü cild fil-imamət  adlanır).  Əsər  1260 və  1374-cü hicri 
ill
ərində İranda təkrar nəşr edilmişdir.  
6.Tühf
ətüz-zair.  Əsər 1261, 1300, 1312 və  1314-cü hicri illərində  dəfələrlə 
İranda çap olunmuşdur. 
7.C
əlalül-üyun. Bu əsər 1352-ci hicri ilində  İranda,  1353-cü hicri ilində  isə 
N
əcəfül-əşrəfdə çap edilmişdir.  
8.Miqbasül-m
əsabih. 1311-ci hicri ilində İranda çap olunmuşdur.  
9.R
əbiül-əsabi. Əsər tarixsiz olaraq bir dəfə İranda çap olunub. 
10.Zadül-m
əad.  Əsər 1272, 1273-  cü illərdə  təkrar  olaraq  İranda çapdan 
çıxmışdır.  
11.Risal
ətüd-diyat. Əsər Pakistanda 1262-ci hicri ilində çap olunub.  
12.Risal
ə fiş-şükuk. 
13.Risal
ə fil-əvqat.  
14.Risal
ə fir-rəcət.  
15.Risal
ə fi ixtiyaratil-əyyam və hiyə qeyrə məştəhərət nisbətəha ileyhi. 
16.Risal
ə fil-Cənnət vən-nar.  
17.Risal
ə fi mənasikil-həcc.  
18.Risal
ə uxra.  
[158] 
 

19.M
əfatihül-qeyb fil-istixarə.  
20.Risal
ə fi malin-nasibi.  
21.Risal
ə fi adabis-salat.  
22.Risal
ə fil-kəffarrat.  
23.Risal
ə fi adabir-rəmy.  
24.Risal
ə fis-salatil-leyl.  
25.Risal
ə fiz-zəkat.  
26.Risal
ətüs-sabiqunəs-sabiqun.  
27.Risal
ə fi fərqi beynə sifatiz-zatiyyə vəl-filiyyə.  
28.Risal
ətül-müxtəsirə fit-təqib.  
29.Fil-b
əda. Əsər müstəqil halda hicri 1260-cı ildə Hindistanda çap olunub.
638
 
30.Risal
ə fil-cəbr vət-təvfiz.  
31.Risal
ə fin-nikah.  
32.Risal
ə səvaiqul-yəhud fil-cizyəti və əhkamid-diyə.  
33.Risal
ə fis-səhm.  
34.Risal
ə fi ziyarətil-əhlil-qübur.  
35.Münacatnam
ə.  
36.Şərhu duai-cövşanil-kəbir.  
37.Kitab mişkatil-ənvar fi adabi qiraətil-Quran vəd-dua və şurutihima. 
38.T
ərcümə əhdi İmam Əli (ə) ilə Malik əl-Əştər.  
39.T
ərcümə tövhidi-Müfəzzəl.  
40.T
ərcümə tövhidi-Rza (ə).  
41.T
ərcümə fəthətil-qəriyyi li İbn Tavus.  
42.T
ərcümə hədisi Rəca bin Əbi Dəhhak . 
43.T
ərcümə ziyarətil-camia.  
44.T
ərcümə duai-Kümeyl.  
45.T
ərcümə duail-mübahilə.  
46.T
ərcümə duai cövşanis-səğır.  
47.T
ərcümə hədisi-Abdulla bin Cündəb.  
48.T
ərcümə qəsidəti-Dibəl.  
49.T
ərcümə hədisi sünnəti əşyai leysə lil-ibad.  
50.Əcvibətül-məsail-mütəfarriqa. 
Əllamə Məclisinin qələmə aldığı bu və ya digər əsərlər içərisində ən məşhuru və 
ən irihəcmlisi  heç  şübhəsiz ki, “Biharül-ənvar”  əsəridir.  Əsərin  tam  adı  “Biharül-
ənvaril-camiəti li durəri  əxbari  əimmətil-əthar”dır.  O,  bu  əsərini  ərəb dilində 
yazmışdır.  Onun  bu  əsərini  müsəlman  alimləri “Dairətül-maarif”  adlandırırlar. 
H
əqiqətən də əsər ensiklopedik xarakter daşıyaraq dini elmlər sahəsi ilə yanaşı, bir 
çox düny
əvi elmləri də  ehtiva etməkdədir.  Əsərdə  müəllif təfsir, hədis, fiqh, tarix, 
əxlaq, fəlsəfə, ədəbiyyat, dilçilik və s. elmlərə aid problemləri işıqlandırmışdı. Buna 
gör
ə  də  müsəlman  alimləri  əsərə  yüksək qiymət verərək onu  İslam  elmlərinin 
ensiklopediyası  adlandırmışlar.  Lakin  bütün  bunlara  baxmayaraq  əsər  əhatə  etdiyi 
638
 
Ağa Bozorg Tehrani, əz-Zəriə, c. VI, səh. 297  
[159] 
 
                                                 

m
əsələlərə  hədis elmi nöqteyi nəzərindən  yanaşır.  Buna  görə  də  o ilkin olaraq bir 
h
ədis əsəridir.  
“Biharül-
ənvar”  əsəri digərlərinə  nisbətən mövzu baxımından  daha  zəngindir. 
Bu 
əsər özündən  əvvəlki  əsərlər  əsasında  yazılmış  olsa  da,  onların  əhatə  etmədiyi 
mövzuları əhatə etmişdir. Buna görə də əsəri tədqiq edən bəzi müəlliflər onun digər 
əsərlərə  xas olmayan bəzi xüsusiyyətlərini  qeyd  etmişlər. Belə  ki, həmin 
xüsusiyy
ətlərdən aşağıdakıları qeyd etmək olar: 
I.Əsər bütün dini mövzulara aid fəsilləri ehtiva edən hədisləri özündə 
toplamışdır, 
II.Mü
əllif nəql etdiyi hədislərin sənədlərini və yaxudda hədisləri hansı əsərdən 
almışsa onu qeyd edir. 
III.Mü
əllifin bu əsərdə mənbə kimi göstərdiyi bəzi əsərlər dövrümüzədək gəlib 
çıxmamışsa da, bu əsər vasitəsilə həmin mənbələrlə tanış oluruq və s.   
“Biharül-
ənvar”  əsəri hələ  onun  sağlığında  müəllifə  böyük  şöhrət gətirmişdir. 
Əsərə  yaxından  bələd olan alimlər onu yüksək səviyyədə  qiymətləndirmiş  və 
haqqında tərifli sözlər demişlər. 
Əllamə Möhsün əl-Əmin isə yazırdı: “Bu əsər şiəliyin elmi ensiklopediyasıdır 
v
ə  onun  heç  bir  tayı-bərabəri  yoxdur.  Orada  şiəliyin xəbərləri, izləri və  elmləri öz 
əksini tapmışdır.”
639
 
 
“Biharül-
ənvar” əsərinin ehtiva etdiyi mövzular 
Əllamə Məclisinin “Biharül-ənvar” əsəri bir hədis kitabı olmasına baxmayaraq, 
dem
ək  olar  ki,  bütün  dini  mövzularla  yanaşı  bir  çox  dünyəvi  mövzuları  da  əhatə 
etm
əkdədir. Çünki müəllif burada bütün aləmlər haqqında olan hədisləri toplamış və 
onları dəyərləndirmişdir. Buna görə də “Biharül-ənvar” əsərində din və təbiətşünaslıq 
probleml
əri  baş  mövzulardan  biri  hesab olunur. Müəllif  adı  çəkilən  əsərində  dinin 
m
ənşəyi və mahiyyəti, onun idrak kökü, dinin yer üzərində insanın əmələ gəlməsinə 
münasib
əti və bir sözlə din və təbiətşünaslıq problemlərinə aid məqamlara toxunmuş 
v
ə bunları İslam fəlsəfəsi çərçivəsində izah etməyə çalışmışdır. O, dinin necə və nə 
zaman 
əmələ gəlməsini doğru-düzgün başa düşmək və onun ictimai həyatdakı rolunu 
t
əyin etmək üçün hər  şeydən  əvvəl elmə  müraciət etməyin zəruri  olduğunu 
vurğulamışdır. Buna görə də müəllif əsərə ilk öncə elmə aid xüsusi fəsil açmış, orada 
Qurani-k
ərimin ayələrini, daha sonra isə hədisi-şərifləri yazmaqla başlamış, İslamın 
elm
ə verdiyi dəyəri ön plana çəkmişdir.
640
 
Əllamə Məclisi adı çəkilən əsərində din və 
t
əbiətşünaslıq  arasında  olan  münasibəti  İslam  təfəkkürü çərçivəsində  işıqlandıraraq 
elml
ə dinin arasında heç bir ziddiyyətin olmadığını, əksinə elmlə dinin vəhdət təşkil 
etdiyini xalq kütl
ələrinə göstərmişdir. 
Dinin 
əsas mahiyyətinin Allaha inam olduğunu qeyd edən müəllif əsərdə xüsusi 
“Tovhid” f
əsli  açmış
641
,  orada  Allahın  kosmoloji,  ontoloji  və  teoloji yollarla isbat 
olunmasını ön plana çəkmişdir. O, insanın yalnız Allaha ibadət etməsini, bu ibadətdə 
639
 
Əyanüş-şiə, c. IX, səh. 183 
640
 
Əllamə Məclisi, Biharül-ənvar, c. I, səh. 162, I fəsil 
641
 h
əmin mənbə, c. III, səh. 230 
[160] 
 
                                                 

kor-koran
ə və şüursuz şəkildə deyil, o uca varlığı tanıyaraq bu işi icra etməsini zəruri 
saymış və bununla da dini ideologiyanın mahiyyətini açıb göstərə bilmişdir. Müəllif 
əsərdə  Allahı  Kainatın  yaradıcısı  və  onun  işlərini idarə  edən kimi xarakterizə  edir, 
onun h
ər şeyə qadir, hər yerdə mövcud və hər şeyi bilən varlıq kimi təsvir etmişdir. 
O, q
ədim  filosofların  Allahın  varlığını  sübut  etmək üçün kosmoloji, ontoloji və 
teoloji d
əlillərin  ağlabatan  olduğunu  vurğulamış  və  yeri gəldikcə  bu dəlillərdən 
faydalanmışdır.
642
 
 
“Biharül-
ənvar” əsərinin mənbələri 
Əvvəldə  qeyd etdiyimiz kimi,  Əllamə  Məclisi “Biharül-ənvar”ı  yazarkən 
yüzl
ərlə  mənbədən istifadə  etmişdir.  Məşhur  tədqiqatçı  Hüseyn  Dərgahi onun 
m
ənbələrinin  altı  yüzdən  artıq  olduğunu  qeyd  edir.
643
Mü
əllif istifadə  etdiyi 
qaynaqları  kor-koranə  şəkildə  deyil,  araşdıraraq  ondan  faydalanmışdır.  O,  özü  bu 
haqda 
yazırdı:  “Vaxtaşrı  əsərlər  haqqında  ölkənin bütün yerlərində  soruşmağa 
başladım.  Gümanıma  görə  bu haqda az da olsa belə  məlumatı  olanlardan  israrla 
bunları  istədim.  Onları  əldə  etmək  üçün  diyarları  dolaşmış  qardaşlar  bu  işdə  mənə 
köm
ək  etmişlər.  Keçmiş  zamanlarda  fəzilət sahibləri və  alimlərinin etina etdikləri 
möt
əbər üsulların çoxu məndə toplanana qədər qardaşlar əsərləri müxtəlif ölkələrdə 
tez  axtardılar.  Tədavüldə  olan məşhur  kitablarda  olmayan  bir  çox  faydaları  orada 
gördüm. Çoxl
arının  etiraf  etdiyinə  görə,  məqbul  sayılmayacaq  bir  çox  hökmlərə 
orada rast g
əldim. Onların səhihləşdirilməsi, səhvlərdən təmizlənməsi və toplanması 
üçün bütün s
əylərimi əsirgəmədim.”
644
  
“Biharül-
ənvar”  Küleyni,  İbn  Babaveyh  əl-Qumi,  Əbu  Cəfər  ət-Tusi,  İbn 
Şəhraşub, Əminüddin  ət-Təbərsi, Məhəmməd bin Məkki, Şərif ər-Rəzi və  Şərif  əl-
Mürt
əza, Əli bin Musa bin Tavus əl-Həsəni, İbnül-Mutahhar əl-Hilli, Məhəmməd bin 
Əli əl-Kərakiçi kimi tanınmış alimlər başda olmaqla bir çox sayda alimlərin əsərindən 
istifad
ə edilərək hazırlanmışdır. Əllamə Məclisi bunlardan başqa Cövhəri, Firuzabadi, 
Müt
ərrizi, Rağıb əl-İsfahani, İbn Faris, İbn Düreyd və Zəməxşəri və s. kimi alimlərin 
lüğət və  bəlağətlə  əlaqəli  qırxa  yaxın  əsərini,  “Kütubu-sittə”dən  başqa  Əhməd bin 
H
ənbəlin “əl-Müsnəd”i,  Əbu Cəfər  ət-Təbəri,  İbn  Quteybə  və  İzzəddin  İbnül-Əsir 
kimi yazarla
rın  tarixləri, Fəxrəddin  ər-Razinin “Məfatihül-ğeyb”i,  Zəməxşəri, 
Beyzavi v
ə  Süyutinin təfsirləri,  Seyid  Şərif  əl-Cürcaninin  “Şərhül-məvaqif” və 
T
əftəzaninin  “Şərhül-məqasid”inin də  daxil olduğu  bir  çox qaynaqdan istifadə 
etmişdir.  Məclisi  ayrıca  əsərlərin müəlliflərinə  nisbətini, nəşr  tarixlərini, nüsxə 
üz
ərində  təshih qeydi olub-olmadığını  araşdırmış  və  qaynaq tənqidi mövzusunda 
əhəmiyyətli dəyərləndirmələr də etmişdir. İstifadə etdiyi əsərlər üçün təşkil etdiyi işa-
r
ə və rəmzləri də açıqlayan müəllif, hədislərin sənədlərini mürsəl olmayacaq dərəcədə 
qısaltdığını ifadə edir, ayrıca ravilərin ad, ləqəb və nəsəbləriylə əlaqədar qısaltmaları 
ver
ərək  əsərin ana hissələrinə keçir. 
642
 h
əmin mənbə, c. V, səh. 82, 127 
643
 M
ənahilül-əbrar fi təlxisil-biharil-ənvar, c. I, səh. 51. 
644
 Biharül-
ənvar, c I, səh. 3, 4  
[161] 
 
                                                 

 
14.2.Hürr Amili v
ə “Vəsailüş-şiə” əsəri 
H
ədis ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələrindən biri Məhəmməd bin Həsən 
bin Əli əl-Hürr əl-Amili əl-Məşğəridir. O, hədis tarixində daha çox Hürr Amili kimi 
tanınır.  Hicri 8 rəcəb 1033-cü ildə  (26 aprel 1624)  qədim elm mərkəzi olan 
C
əbəliamil bölgəsinin Məşğərə kəndində doğulmuşdur.
645
 Hürr Amili özünün m
əşhur 
əsərlərindən olan “Əməlül-amal” adlı əsərində nəsəbinin və Hürr ləqəbinin Kərbəlada 
şəhid olan Hürr bin Yezid ər-Riyahiyə  çatmasını  bildirmişdir.
646
 Hürr Amilinin 
m
ənsub  olduğu  nəsil  haqqında  Əllamə  Əmini  yazırdı: “Onun mənsub  olduğu nəsil 
Aşura  günü  İmam  Hüseynin  (ə)  yanında  şəhid  olmuş  Hür  bin  Yezid  ər-Riyahiyə 
m
ənsubdur.  Bu  şəxs kəramətli ailənin  arasında  öz  böyüklük  şərafətinin banisi 
olmuşdur.  Elə  bir sülalə  ki, din böyüklərini, məzhəb  sütunlarını,  öz  ustadlarını, 
t
əfəkkür  başçılarını,  şairlik,  fəsahət və  yazıçılıq  dahilərini, mahir fəqihləri, hədis 
imamlarını, ədəb və fəzilət daşıyanları və şeir yazanları özündə toplamışdır. Bu arada 
bizim t
ədqiqat obyektimiz olan Şeyx Hürr bütün bu böyüklərdən məşhurdur. Belə ki, 
əsəri heç vaxt yaddan çıxmır, zamanə onun kimi fəzilətli şəxsi bəşərə heç vaxt təqdim 
etm
əyib. Həmişə  əsərləri və  zəngin irsi bütün İslam  ümməti  arasında  iz 
qoymuşdur.”
647
   
Onun m
ənsub  olduğu  ailə  elm və  təqva  baxımından  bölgənin  tanınmış 
ail
ələrindəndir. Onun nəslindən çoxlu sayda fəqihlər və  müctəhidlər  çıxmışdır. 
M
ənbələrin məlumatlarına görə, onun atası öz dövrünün böyük alimlərindən, fəqih və 
ədiblərindən biri olmuşdur. Hürr Amili ilk təhsilini ailə ocağında atası Şeyx Həsən 
bin Əli (öl.1062 h/q), əmisi Şeyx Məhəmməd bin Əli (öl.1081 h/q) və anasının atası 
Şeyx Əbdüssəlam bin Məhəmməd əl-Hürr ilə atasının dayısı Şeyx Əli bin Mahmudun 
yanında almağa başlamışdı.
648
 Bundan sonra C
əbəliamildə olan Cibə kəndinə gedib 
Şeyx Hüseyn əz-Zahiri və Şeyx Zeynəddin bin Məhəmmədin yanında təhsilə davam 
etmişdi.  Onun  Əbu  Abdullah  Hüseyn  bin  Həsən bin Yunus Amilidən və  Əllamə 
M
əhəmməd  Bağır  Məclisidən rəvayət icazəsi  vardır.  O,  Əllamə  Məclisinin rəvayət 
icaz
əsi verdiyi son adamdır.
649
 Hürr Amilinin elm
ə olan rəğbəti və qeyri-adi hafizəsi 
onun tez bir zamanda elml
ərin incəliklərinə  vaqif  olmasına  səbəb  olmuşdur.  Onun 
h
ədis elmindəki dərin bilgisinə və hədisləri bir-birindən seçib saf-çürük edə bilmək 
qabiliyyi
ətinə görə Əllamə Məclisi və Şeyx Məhəmməd bin Fazil Mehdi əl-Məşhədi 
ona h
ədis elmində hər kəsin əldə edə bilmədiyi “icazətül-müdəbcibə” təsdiqnaməsini 
vermişlər. Bunun da nəticəsində  o, bütün hədis  kitablarından  hədis rəvayət etmək 
s
əlahiyyəti almışdır.  
Hürr Amili C
əbəliamildə  qaldığı  təxminən  qırx  il  boyunca  iki  dəfə  həccə 
getmişdi.  Daha  sonra  İraqdakı  imamların  (ə)  türbələrini ziyarət etmək üçün 
C
əbəliamildən  ayrıldı  və  o dövürdə  müsəlman  alimləri üçün böyük cazibəsi olan 
İrana  keçərək  İmam  Əli  ər-Rzanın  (ə) dəfn  olduğu  Məşhədə  gəldi (1073/1663). 
645
 Seyid Möhsün 
əl-Əmin, Əyanüş-şiə, c. IX, səh. 167; Seyid Əbülqasim Xoi, Möcəmu ricalil-hədis, c. XV, səh. 232 
646
 Hürr 
əl-Amili, Əməlül-amal, səh. 154 
647
 
Əllamə Əmini, əl-Qədir, c. XXII, səh. 281 
648
 Hürr Amili, V
əsailüş-şiə, c. I, səh. 77 
649
 
Əllamə Əmini, əl-Qədir, c. XXII, səh. 282 
[162] 
 
                                                 

Burada o, bölg
ənin tanınmış və məşhur alimləri ilə görüşmüş və onlarla həmsöhbət 
olmuşdur.  “Rövzatül-cənnat”  əsərinin müəllifi onun səfəri  haqqında  yazırdı: “O, 
M
əşhədə İsfahan yolu ilə gəlmiş, burada çox alimlərlə, o cümlədən Əllamə Məclisi 
il
ə görüşmüşdür. Həmçinin o, burada Şah Süleyman Səfəvinin məclisində də iştirak 
etmişdir.”
650
 
Öl
ənə qədər Məşhəd şəhərində şeyxülİslam və qazilqüzat vəzifələrini icra edən 
Hürr Amili M
əşhəddə ikən iki dəfə daha həccə getmişdir. O, hicri tarixlə 21 ramazan 
1104-cü  (26 may 1693) il  tarixind
ə  Məşhəddə  vəfat etmişdi.  İmam  Rzanın  (ə) 
türb
əsinə  yaxın  yerdə  dəfn edildi.  Tarixçi  olan  qardaşı  Əhməd də  şeyxülİslam  və 
qazülquzat v
əzifələrinə gətirilmişdi. Hürr Amili fiqh və əqaidlə əlaqədar məsələlərdə 
Quran v
ə  sünnəni  əsas  götürüb  ağılı  metodlara  qarşı  çıxan  Əxbariyyə  məktəbinə 
m
ənsub olmaqla birlikdə Üsuliyyəyə qarşı münasib bir yol izləmiş, şöhrətini də fəqih 
olaraq deyil müh
əddis (hədisşünas) olaraq qazanmışdır.  
Hürr  Amilinin  yaradıcılığı  çox  zəngin  olub btün ilahiyyat elmləri ilə  yanaşı, 
ədəbiyyat və  dilçilik elmləri sahəsində  də  əsərlər qələmə  almışdır.  Müxtəlif 
mövzularda 
əsər qələmə alan Hürr Amili vəfatından yeddi il öncə yazdığı “Əməlül-
amal”da özünün avtobiyoqrafi
yasında  iyirmidən  artıq  kitab  və  traktat  adını 
verm
əkdədir.