Qafqaz müSƏlmanlari idarəSİ baki islam universiteti

 
Əsərləri 
Feyz K
aşanı fəlsəfə, təsəvvüf, kəlam, əxlaq, hədis, təfsir, fiqh və fiqh üsulu kimi 
mövzularda 
ərəbcə  100-ü  aşan  əsər qələmə  almışdır.
677
 
Onun  yazdığı  ən mühüm 
əsərlər aşağıdakı kimi sıralana bilər: 
1.
əl-Vafi. 
2.S
əfinətün-nicat fi təriqətil-əməl. 
3.T
əfsirül-kəbir. 
4.T
əfsirüs-səğir. 
5.T
əfsirül-mütəvəssit. 
6.Eynül-y
əqin. 
7.H
əqqül-yəqin. 
8.Elmül-y
əqin. 
9.Üsulul-
əsliyyə. 
10.Risal
ətül-cümə. 
11.T
ərcümətüs-salat və kəlimatit-tərifə. 
12.Risal
ə fit-təfəqqüh. 
13.Risal
ə fi nəfyit-təqlid. 
14.
ən-Nüxbə. 
15.M
əfatihüş-şərai.
678
 
16.M
əhəccətül-beyza fi ehyail-ehya. 
17.Mizanül-qiyam
ət. 
18.Miratül-axir
ət. 
19.T
əshilüs-səbil bil hüccəti fi intixabi kəşfil-məhəccə li İbn Tavus. 
20.N
əqd üsulil-fiqhiyyə. 
21.Xilas
ətül-əzkar. 
22.T
ərcümətül-əqaid. 
23.Miratüs-savab. 
24.
ən-Nüxbətüs-suğra. 
25.
ən-Nüxbətül-kübra. 
26.Cihazül-
əmvat. 
27.
əd-Dəvabitül-xums fi əhkamiş-şəkk. 
28.
əs-Səhv. 
29.
ən-Nisyan. 
30.Risal
ə vilayətil-əqdil-bikr. 
31.
əl-Əhcarüş-şidad. 
676
 
Mehdi İsfəhani, Müşfü dünya fi tərifi İsfahan, Tehran-1340 h/ş, səh. 183 
677
 
Əli Müdərris, Reyhanətül-ədəb, Təbriz, tarixsiz, c. IV, səh. 369-379 
678
 
Əllamə Əmini, əl-Qədir, c. XXII, səh. 281 
[172] 
 
                                                 

32.
əs-Suyufül-hidad fi kəsri cəvahiril-əfrad. 
33.
əl-İntixabatül-müsənnifatil-üləma. 
34.Q
əniyyətül-ənam fi mərifəti saat vəl-əyyam. 
35.Müdriküs-saat
ş 
36.
əl-Fihrist.
679
 
37.Kitabül-ül
əma. 
38.Miratül-cinan. 
39.
əl-Amalül-həsənə vəs-səyyiə. 
40.Rü
muzi İlahi. 
41.Tühf
ətül-əbrar.
680
 
42.
əl-Haşiyə. 
43.
əl-Cami fil-üsul vəl-füru vəl-əxlaq. 
44.Kitab üsulid-din. 
45.Kitab süruri süduril-arifin v
əl-övliya. 
46.
əl-Vəciz fi təfsiril-Quran. 
47.Z
əburi İlahi. 
48.Ürv
ətül-əxbar. 
49.T
əliqə alə müqəddimətil-vafi. 
50.
əl-Müstədrək alə kitabil-vafi. 
51.Şərhi lətif alə Nəhcil-bəlağə. 
52.Şərh alə məqamətil-həriri. 
53.T
əliqə alə xilasətir-rical. 
54.M
ədinətül-hikmət alə məkatibil-əimmə (ə). 
55.Divanu şeiri ərəbi. 
56.Divanu şeiri farsi. 
57.Kitab fil-m
əkatib vəl-inşa. 
58.Kitabül-k
əşkül. 
59.Kitab fil-icazat. 
60.Kitab fi münacati m
əa qazil-hacət. 
61.Risal
ə fi irsiz-zövcə qeyri-zati əl-vələd minəd-diyai vəl-iqar. 
62.Kitab fil-hey
ət vən-nücum və əhkamil-kəvakib. 
63.Kitab fi isbatil-vücubi salatil-cüm
ə aynən. 
64.Şərhu Nəhcil-bəlağə. 
65.Şərhu səhifətil-kamilətis-Səccadiyyə. 
66.Şərhu duais-samat. 
67.
əl-İnarə an məanil-istixarə və ənvaüha və əhkamüha və ədillatüha. 
68.
əl-Cami fil-irfan. 
69.Kitabu d
əlilil-həcc. 
70.Meyarül-
əxyar fil-ürud vəl-qəvafi.
681
 
679
 
Seyid Əbülqasim Xoi, Möcəmu ricalil-hədis, c. XVII, səh. 214-215 
680
 
Əllamə Əmini, əl-Qədir, c. XXII, səh. 281; Feyz əl-Kaşani, əl-Vafi, c. I, səh. 19-28 
681
 
əl-Vafi, c. I, səh. 22-27 
[173] 
 
                                                 

Feyz Kaşaninin yazdığı bu və ya digər əsərlər içində heç şübhəsiz ki, “əl-Vafi” 
əsərinin özünəməxsus yeri vardır. Əsər hədisşünaslıq sahəsində yazılmış ən irihəcmli 
əsərlərdən biridir. Əsər hədisşünaslıq sahəsinin incilərindən olub alimə dünya şöhrəti 
g
ətirmişdir.  Müəllif bu əsərində  “kütubu-ərbəə”nin (“əl-Kafi”,  “əl-Fəqih”,  “ət-
T
əhzib” və “əl-İstibsar”) bütün hədislərini toplamış onları daha da gözəl şəkildə tərtib 
etmişdir.  O,  burada  on  dörd  bab  (fəsil)  açmış  və  hədisləri mövzuya görə  həmin 
bablarda  vermişdir.  Əsərin  hamısı  on  cüzdən ibarət olub. Hər bir cüz xütbə  ilə 
başlanır və xatimə ilə sona yetməkdədir. Müəllif əsərə üç giriş yazmış, sonunda isə 
h
ədisləri sənədlərindəki ravilərin açıqlabnması haqqında xatimə vermişdir. Həmçinin 
əsərdəki hədislər faydalı şəkildə açıqlanmışdır. Burada əsas mükül hədislərin yozumu 
verilmişdir. Bəzən o, hədisləri açıqlayarkən sufizmə meyil etmişdir.
682
 
Mü
əllifin qələmə  aldığı  bu  əsər son dərəcə  gözəl tərtib və  nizam-intizamla 
yazılmışdır. O, əsərin müqəddiməsində məqsədini açıqladığı kimi, “kütubu-ərbəə”də 
h
ədisləri  onlarda  da  olan  nöqsanları  aradan  apararaq  uzunçuluq  və  təkrarçılıqdan 
bacardığı qədər qaçaraq həmin mənbələrdə olan hədisləri bir yerə toplamış və onlara 
qısa, lakin çox faydalı şərh vermişdir. O, əsərə yazdığı müqəddimədə əsərin yazılma 
s
əbəblərini açıqlamış və ona nə üçün “əl-Vafi” adını verdiyini bəyan etmişdir. 
Feyz  Kaşani  “əl-Vafi”  əsərinin müqəddiməsində  yazırdı: “Din elmlərinin 
xidm
ətçisi,  Məsum  İmamların  (ə)  düşüncələrini qeyd edəni (Məhəmməd bin 
Mürt
əza)  deyir:  ey  qardaşlarım,  bu  “əl-Vafi”  kitabı  din  elmləri  haqqındadır  və 
Qurani-k
ərimdə  açıq-aşkar  varid  olan  ayələrin ehtiva edənidir. Həmçinin bu kitab 
“üsuli-
ərbəə” deyilən  kitablar,  hansı  ki,  bu  kitabların  dövrəsində  digər kitablar 
dolanırlar, hamısını özündə toplamışdır. 
M
ən bu dörd kitabda (“əl-Kafi”, “əl-Fəqih”, “ət-Təhzib” və  “əl-İstibsar”) 
M
əsum  İmamlardan  (ə) nəql olunan hədisləri və  orada  olan  nöqsanları,  orada 
insanların hidayəti üçün rəvayət edilən xəbərləri bir araya toplamaq, fəsillərdə olan 
müxt
əlifliyi, rəvayətlərin  mövzularında  olanları  açıqlamaq  və  təkrarçılığı  aradan 
aparmaq üçün s
əbəbkar oldum. 
“
əl-Kafi”  əsərinə  gəldikdə, bu əsər digər  əsərlərin  ən  şərəflisi,  ən  etibarlıi,  ən 
mük
əmməli və  ən irihəcmlisidir.  Çünki o əsaslardan bəhs  etmiş,  lüzumsuz 
r
əvayətlərdən  uzaq  durmuşdur.  Amma  o  hökmlərdən çox bəhs  etmiş  və  fəsillərini 
tamama yetirm
əmişdir. Həmçinin əsərdə olan mənfiliyi ortalığa qoymamışdır. Sonra 
da o, mübh
əm və  müşkül  xəbərləri  şərh etməmişdir.  Daha  sonar  isə  bəzi ana 
f
əsillərdə  (kitablarda), bablarda və  rəvayətlərdə  gözəl tərtib  qaydalarını  ortalığa 
qoymamışdır.  
M
ənə  elə  gəlir ki, hədisi bəzən öz ünvanında  yerləşdirməmiş,  fəsillər üçün 
adlandırmanı (ünvanı) gözardı etmiş, fəsilləri düzgün adlandırmamış və ya gərəksiz 
adlandırmışdır.  
“
əl-Fəqih”  əsərinə  gəldikdə  bu da “əl-Kafi”  əsəri kimidir. Onun fəsil və 
bablarında çoxlu nöqsanlar vardır. 
682
 
Seyid Əbülqasim Xoi, Möcəmu ricalil-hədis, c. XVII, səh. 214-215 
[174] 
 
                                                 

M
ənə elə gəlir ki, orada yer alan hədis müəllifin öz sözünə bənzəyir. Onun sözü 
h
ədisin sonunda hədisin tamamına oxşayır və hədisin sənədlərini gözardı etmişdir. 
“
ət-Təhzib” əsərinə gəldikdə, bu əsər əhkami hədisləri özündə toplamış və orada 
r
əvayət edilən xəbərlər mükəmməlliyə  daha  yaxındır.  Amma  o  da  “əl-Fəqih”  əsəri 
kimi t
əməl prinsiplərdən  xalidir.  Onun  da  yozumları  hədəfdən  uzaq,  uyğun  hala 
g
ətirilməsi qeyri-münasib, bir bir yerə  toplanması  lazım  olan  hədislər  toplanış 
baxımından  gərəksiz, xəbərlərin çoxu mövzusu  baxımından  münasib  yerdə 
yerl
əşdirilməmiş, təkrarçılığı çox və fəsilləri ünvanlarla birlikdə çox uzadılması ciddi 
qüsurdur. 
“
əl-İstibsar” əsərinə gəldikdə isə o da “ət-Təhzib” əsərindən bir parçadır. Onun 
f
ərqi budur ki, bu əsər “ət-Təhzib”ə nisbətən müxtəlif hədisləri qısa olaraq özündə 
toplamışdır.  Hər üç müəllifə  gəldikdə  onlar hədislərin nəql edilməsinə  və  bir yerə 
toplanmasına son dərəcə cəhd və səy etmiş və bu işin öhdəsindən mükəmməl şəkildə 
g
əlmişlər. Amma onlar mükəmməl nizama əməl etməmiş və onlardan heç biri üsula 
v
ə  əhkama aid bütün xəbərləri  toplamağı  yerinə  yetirməmişlər. Həmçinin onlar 
h
ədislərdə  olan mübhəm mənaları  şərh etməmiş,  orada  olan  gizli  mənaları  üzə 
çıxarmamış,  çözülməmiş  problemlərlə  məşğul  olmamış,  hədislərdə  olan 
anlaşılmazlıqları təfsir etməmişlər. Buna baxmayaraq insafla demək lazımdır ki, onlar 
h
əyata keçirdiklərilə tərk etdikləri işlər bir araya gətirilərsə, onlar öz üzərlərinə düşən 
v
əzifəni lazımınca həyata keçirmiş və hər kəsin gücü yetmədiyi işləri onlar etmişlər. 
Yerd
ə qalan bəzi nöqsanlı işlərə isə onlar cavabdeh deyillər… Allah onlara mükafat 
versin ki, biz
ə bu qədər xəbərləri irs qoyub getmişlər… 
Bu 
əsərlərdə olan nöqsanlıqları bu vaxta qədər heç kəs tamamlamamış və uzun 
zamandan b
əri şeyxlərmizdən heç kəs bu nöqsanları aradan aparmamışlar. 
…Qardaşlardan  bir  qrupu  mənə  üz tutdular və  onların  qəlbləri mənə  tərəf 
istiqam
ətləndi və bu problemə cəsarətlə girişməyə məcbur qaldım. Onların istəyi bu 
idi ki, m
ən bu kitablarda olan nöqsanları aradan aparıb, kitabı gözəlləşdirim, orada 
olan h
ədislərdəki mənaları açıqlayım. 
M
ənə  bu  işə  girişmək və  hədislərdə  olan mənaları  açıqlamaq  üçün  Allahdan 
köm
ək və yardım istədim. Oradakı hədisləri bir yerə topladım və kitab halına saldım, 
onları  gözəl  şəkildə, nizam-intizamla bir araya gətirdim, dəstələrə  böldüm, tərtib 
etdim, f
əsillərə  ayırdım,  onları  öyrənmək  üçün  yolları  asanlaşdırdım  və  son dərəcə 
c
əhd göstərdim ki, həmin kitablarda olan hədis və isnad əskik olmasın. Bu kitabı elə 
t
ərtib etdim ki, orada “kütubu-ərbəə”ni asan yolla ələ gətirəsən, orada şərhə ehtiyacı 
olan m
əsələləri qısa şəkildə, uzunçuluğa yol vermədən şərh etdim. 
Mühüm h
ədislərin  şərhini digərlərindən fərqləndirərək izah etdim, bəzilərini 
dig
ərlərindən önə çəkdim ki, mərifət və hidayət əhli ona müraciət edən zaman onlar 
üçün t
əlimat  olsun…  Bu  kitabdan  sonra  onların  digər kitablara müraciət etməyə 
ehtiyacları  olmasın.  Onlar  əhkami və  şəri məsələləri istinbat etdikdə  əksiklik hiss 
edm
əsinlər, ictihad edib fətva verdikdə fəsada düçar olmasınlar… Və bu kitabın adını 
“
əl-Vafi” qoydum. 
Çünki bu 
əsər mühüm məsələləri ehtiva etsin və naməlum (mübhəm) mənaları 
açıqlayıb  öz  vəzifəsini yerinə  yetirsin. Allahdan istəyim budur ki, onu tamama 
[175] 
 

yetirm
əyə mənə yar olsun, necə ki, ona başlamaqda mənə kömək etmişdir. Həmçinin 
onu öz razılığı və ona tərəf yönəlməyi kimi hesaba alsın. 
Bu 
əsərin  əvvəlində  üç müqəddimə  yazdım.  Bu  müqəddimələrdən birində 
m
əqsədim elmlərin  yollarını  xəbərsiz  olanlara  tanıtdırmaqdır.  Digər müqəddiməni 
yazmaqda  m
əqsəd isə ondan pay almaq istəyənlərə xəbərlərin sənədlərini (isnadını) 
tanıtmaqdır. 
Üçncü müq
əddimənin  yazılmasında  məqsəd isə  terminləri və  qaydaları 
açıqlamaq, kitabın giriş və ya başlanğıcını ixtisarla gözdən keçirib düzəltməkdir.”
683
  
 
14.4.
Şeyx Bəhaəddin Amili və əsərləri 
B
əhaəddin Amili İslam dünyasında ensiklopedik alim kimi xatırlanır. O, miladi 
tarixl
ə 1547-ci ildə doğulmuş və 1622-ci ildə vəfat etmişdir. Şeyx Bəhai adı ilə daha 
da m
əşhur  olan  alim  təkcə  dini elmlər sahəsində  deyil, eyni zmanada riyaziyyat 
elml
əri sahəsində də görkəmli bir şəxsiyyət idi. 
Şeyx Bəhaəddin Amili ömrünün otuz ilini müxtəlif bölgələri gəzmiş və həmin 
bölg
ələrdə  olan görkəmli alimlərdən dərs  almışdır.  Mənbələrin verdikləri 
m
əlumatlara görə  o,  artıq  on  üç  yaşında  ikən  ərəb və  fars dillərində  mükəmməl 
danışmışdır. Gənc yaşlarında ikən Hicaza həcc səfərinə çıxmış və orada bir müddət 
qalaraq oranın alimlərindən din elmlərini öyrənmişdir. Sonra isə İsfahana qayıtmış və 
oranın alimlərindən ədəbiyyat, qrammatika, tarix və fəlsəfə elmlərini mənimsəmişdir. 
Bunlardan  başqa  o,  dəqiq elmlər sahəsində  dərin mütaliələr  etmiş  riyaziyyat, 
astronomiya, c
əbr və  məntiq elmlərində  öz dövrünün yeganəsi  olmuşdur.  Şeyx 
B
əhaədin I Şah Abbas tərəfindən şeyxülİslamlıq vəzifəsinə gətirilmişdir. 1611-ci ildə 
I  Şah  Abbasın  əmri ilə  Şeyx  Bəhaəddin Amili və  digər məşhur  alimlər  Marağa 
r
əsədxanasının bərpası üçün layihə hazırlayıb onu hökmdara təqdim etmişdilər. 
Şeyx  Bəhaəddin cəbr elminə  aid  yeni  bir  üsul  qoymuşdur.  Buna  “Təriqətül-
k
əffəteyn” və ya “Təriqətül-mizanir-riyazi” adını vermişdir. O, bu metodla riyaziyyat 
elml
ərində  bəzi problemlərin  çox həssas və  dəqiq həlli  yolunu  qoymuşdur.  O, 
“Mizan” metodu il
ə Xarəzminin “Xətaeyn” kəşfindən yararlanaraq bir çox cəbrə aid 
probleml
əri həll etmiş oldu. Onun bu metodu sayəsində cəbr elmində kök tapma və 
çoxd
ərəcəli tənliklərin həlli yolu öyrənildi. Bundan sonra onun əsərlərini mütaliyə 
ed
ən İsaak Nyuton bu metodu öyrəndi və bundan istifadə edərək həqiqi kök tapmaq 
m
əsələsində yeni bir metod ortaya qoydu. Onun bu metoduna isə “Nyuton-Papson” 
metodu deyildi. Bu metod vasit
əsiylə  diferansiyal və  inteqral  hesabları  daha  dəqiq 
h
əll edilmiş oldu. 
Şeyx Bəhaəddin eyni zamanda humanitar elmlər sahəsində də böyük xidmətlər 
göst
ərmişdir.  O,  daha  çox  din  elmlərinə  aid  əsərlər  yazmış  və  bununla da özünü 
zamanının  ən bilikli  hədisşünası  və  müctəhidi  kimi  tanıtmışdır.  Alimin  yazdığı 
əsərlərin  əsəs xüsusiyyəti həmin elmdə  çox çətin və  problemli məsələlərin həlli 
olmuşdur. Alimin əsərlərindən aşağıdakıları qeyd etmək olar: 
1.Kitabu xilas
ətil-hisab.  
683
 Feyz 
əl-Kaşani, əl-Vafi, c. I, səh. 4-8 
[176] 
 
                                                 

2.Kitabu mülaxxasil-hisab v
əl-cəbr və amalil-məsaha.  
3.Kitabül-k
əşkül. 
4.B
əhrül-hisab.  
5.Risal
ətül-hilaliyyə.  
6.T
əriqül-əflak.  
7.Risal
ə fi cəbri vəl-müqabələ.  
8.Risal
ə fi təhqiqi cihətil-qiblə.  
9.
əl-Müləxxəs fil-heyət.  
10.Risal
ə ənil-kurə.  
11.Risal
ə fil-cəbri əlaqatihi bil-hisab.  
12.Kitabu 
ənil-həyat.  
13.T
əfsirül-müsəmma bil-həblil-mətin.  
14.Haşiyə ələ ənvarit-tənzil.  
15.Risal
ə fi vəhdətil-vücud.  
16.Miftahül-f
əlah.  
17.Zübd
ətül-üsul.  
18.
əl-Hədiqətül-hilaliyyə.  
19.Hiday
ətül-ümmət.  
20.
əl-Fəvaidüs-Səmədiyyə.  
21.Əsrarül-bəlağə.  
22.T
əhzibün-nəhv.  
23.
əl-Məlaha.  
24.T
əhzibül-bəyan.
684
 
Şeyx  Bəhaəddinin  əsərləri içərisində  dəqiq elmlər sahəsində  ən önəmlisi 
“Xülas
ətül-hesab”  əsəridir. Bu əsər on fəsildən ibarətdir. Müəllif bu əsərində 
riyaziyyat elminin 
ən mühüm problemlərinin həllini  qoymuşdur.  Əsərin birinci 
cildind
ə o, təməl hesablama üsullarına toxunmuş, toplama, çıxma, bölmə, vurma və 
dig
ər qaydalara toxunmuşdur. 
Əsərin ikinci fəsli isə kəsrlə əlaqədar olub üç giriş və altı bölümdən ibarətdir. Bu 
f
əsildə  o, kəsrlərin  toplanması,  çıxılması,  vurulması  və  bölünməsi məsələlərinə 
toxunmuşdur. Bu minvalla o, riyaziyyat elminin müxtəlif problemlərini bu əsərində 
şərh etmişdir. 
Onun  yazdığı  bu  əsəri məşhur  türk  alimi  Əbdurrəhim  bin  Əbu  Bəkr  şərh 
etmişdir.  Bundan sonra  onu  Ramazan  bin  Əbu  Hüreyrə  əl-Cəzəri  şərh  etmiş  və 
bununla da 
əsər İslam aləmində tanınaraq istifadə edilmişdir. 
Amilinin bu 
əsəri 1843-cü ildə Berlində nəşr edilmişdir. 1864-cü ildə isə əsər 
fransızcaya  tərcümə  edilmişdir.  O,  bu  əsərində  özünəqədərki riyaziyyat alimlərinin 
toxuna bilm
ədiyi mühüm problemlərə  toxunmaqla dünya alimlərinin diqqətini cəlb 
etmişdir. 
Alim h
əmçinin “Həblül-mətin”  əsərində  hind dairəsi  terminini  şərh  etmiş  və 
onun say
əsində qiblənin necə təyin ediləcəyini düzgün şəkildə göstərmişdir. 
684
 
Şamil İslam Ansiklopedisi, Şamil Yayınevi, İstanbul-1990, c. II, səh. 54-57 
[177] 
 
                                                 

O,  h
əmçinin öz dövründə  şiə  dünyasının  mərcəi-təqlid müctəhidi  olmuşdur.  
Şeyx Bəhaəddin daha çox hədis elmini metodoloji problemləri sahəsində əsər yazan 
mü
əlliflərdəndir. Onun yazdığı “əl-Vəcizə” əsəri hədis üsulu sahəsində yazılmış ən 
əhəmiyyətli əsərlərdən biri kimi xarakterizə edilir. 
 
14.5.M
əhəmməd Bağır Mirdamət 
Onun  doğum  tarixi dəqiq olaraq bilinməsə  də  1631-ci miladi ilində  İsfahanda 
v
əfat etməsi məlumdur.
685
 O, müs
əlman  dünyasında  Aristotel  və  Farabidən sonra 
“Mü
əllimi salis” (üçüncü müəllim)  ünvanıyla  şöhrət  tapmışdı.
686
 
Atası  Şəmsəddin 
M
əhəmməd “Mühəqqiqi-sani” ünvanıyla xatırlanan Əli bin Hüseyn əl-Kərkinin qızı 
il
ə  evləndiyi  üçün “Mirdaməd” (Kürəkən) ləqəbiylə  tanınmışdı.    Atasından  sonra 
oğlu Məhəmməd Mirdaməd və ya İbn Mirdaməd deyə məşhur olmuşdur. 
Mirdam
əd Məşhəddə  dayısı  Əbdüssələm  bin  Əli  və  İzzəddin Hüseyn bin 
Əbdüssəməd  əl-Amili kimi müəllimlərin nəzarətində  yaxşı  bir təhsil almışdı.   
Humanitar v
ə  dəqiq elmləri  öyrənmək  üçün böyük səy sərf  etmişdi.  Hələ  tələbəlik 
ill
ərində  İbn  Sinanın  “əş-Şifa”  və  “əl-İşarat”  kimi bir  çox fəlsəfi  əsəri oxuyub 
öyr
əndi. Bundan sonra bir müddət Qəzvin və  Kaşanda  qalan  Mirdaməd  İsfahana 
yerl
əşərək elmi fəaliyyətlərini burada davam etdirdi. I Sah Abbas və xələfi I Şah Səfı 
il
ə yaxşı münasibətlər qurdu. Müasiri olan müəlliflərdən İskəndər bəy Münşi, 1025 
(1616-
cı)  ildə  yazdığı  “Tarixi-alem  aranu  Abbasi”  adlı  əsərində  onun fəlsəfə, dil, 
riyaziyyat, tibb, fiqh, t
əfsir və  hədis kimi bir  çox elmdə  müvəffəqiyyətli  olduğunu 
yazaraq t
əlif etdiyi əsərlərə yer vermişdir.  
M
əhəmməd Mirdaməd çoxlu sayda tələbə  yetişdirmişdir.  Bunlar  arasında  ən 
tanınmışları  Qütbəddin  əl-Əşkuri,  Feyz  əl-Kaşanı  və  Molla Sədra deyə  tanınan 
S
ədrəddin Şirazidir. Xüsusilə  Şirazi ustadının şəxsiyyətindən  çox təsirlənmiş  və  on
dan h
ər vaxt hörmətlə bəhs etmişdir. 
Mirdam
əd 1631-ci ildə İraqda müqəddəs yerləri ziyarət etmək üçün çıxdığı səfər 
əsnasında  Nəcəf ilə  Kərbəla  arasında  vəfat  etmişdi.
687
 N
əcəfdə  dəfn edilən 
M
əhəmməd Mirdaməd ölüm tarixi bəzi qaynaqlarda hicri 1040 (1630) olaraq da 
keçm
əkdədir. 
Mirdam
ədin  başda  əqli və  fəlsəfi elmlər olmaq  üzrə  müxtəlif mövzularda 
yazdığı əllidən çox əsərin çoxu nəşr edilməmidir. Mirdamədin yazdığı əsərlər içində 
h
ədisşünaslığa aid əsərlər bu gün da bu elmin fundamental qaynaqlarındandır. Onun 
əsərlərindən bəziləri bunlardır:  
1.
Əmanəti İlahi. 
Əhzab surəsinin 72-ci ayəsinin farsca təfsiri olub  “ər-Rəsailüs-səman” içində 
hicri-1315-ci ild
ə Tehranda nəşr edilmişdir.  
2.T
əlsimi-Quran.  
3.
ər-Rəvaşihus-səmaviyyə şərhi1-əhadisil-İmamiyyə.  
685
 Mirz
ə Məhəmməd Bağır Xonsari, Rövzatül-cənnat, Qum-1390/1970, səh. 114-116   
686
 M
əhəmməd bin Süleyman Tunukabuni, Qəsəsül-üləma, Tehran-1364, səh. 333, 334 
687
 
Şeyx Abbas əl-Qumi, əl-Küna vəl-əlqab, c. I, səh. 226 
[178] 
 
                                                 

Bu 
əsər hicri 1311-ci ildə Tehranda nəşr olunmuşdur. Əsər hədis üsulu haqqında 
yazılmış əsərlər içində məşhur bir əsərdir. 
4.
Haşiyət səhifətü-Səccadiyyə.  
Bu s
əri imam Zeynülabidinin (ə) “Səhifətüs-Səccadiyyə”  əsərinə  şərh olaraq 
yazmışdır.  
5.
Haşiyə kitabil-kafi lil-Küleyni. 
6.Risal
əti-hudusül-aləm.  
Al
əmin yaradılması mövzusunda Əflatuna qarşı Aristotelin yolunu tutmuşdur. 
 
14.6
.Əli bin Məhəmməd Şəhid əs-Sani 
Əli bin Məhəmməd Şəhid Sani qeyri-adi hafizəyə malik olmuş, on bir yaşında 
ik
ən  Qurani-kərimi  əzbərləmişdi.  Mənbələr  onun  haqqında  yazırdılar;  “Şəhid Sani 
öyr
əndiyi  şeyi  heç  vaxt  yaddan  çıxarmayan,  patoloji  hafizəyə, gözəl  əxlaqa malik 
olan bir zat idi. Onun keçirdiyi t
əqribən əlli beş illik ömründə sayılmayacaq qədərdə 
f
əzilət və üstünlükləri vardır.”
688
 
Şəhid  Sani  Şeyx  Əli  bin  Əbdülali  əl-Meysi, Məhəmməd bin Məhəmməd bin 
Muz
ən  əl-Cəzini,  Şeyx  Ziyaəddin və  Şəhid  Əvvəl kimi elm nəhənglərindən dərs 
almışdır. 
Şəhid Saninin çoxlu sayda əsərləri vardır. O, daha çox özündən əvvəl yaşamış 
Şəhid Əvvəlin əsərlərinə şərhlər yazmaqla tanınmışdır. Onun yazdığı ən məşhur şərh 
Şəhid Əvvəlin “Kitabu lümətid-Diməşqiyyə” əsəridir. Bu əsər on böyük cild halında 
Şəhid Saninin yazdığı “ər-Rövzətül-bəhiyyə fi şərhi lümətid-Diməşqiyyə” adı altında 
çap edilmiş və o dövrdən indiyə kimi ən sanballı fiqh kitabı kimi tədris edilmişdir. 
Şəhid  Saninin  yazdığı  məşhur  əsərlərdən biri də  “əl-Bidayə”  əsəridir. Müəllif 
burada h
ədis elminin ən mühüm prinsiplərindən bəhs etmiş, onları sadə və anlaşılan 
dild
ə  izah etməyə  çalışmışdır.  Əsəri bir az da sadələşdirmək istəyən müəllif ona 
“Şərhül-bidayə” adı şərh də yazmışdır. Əsər sonuncu dəfə hicri 1414-cü ildə Qumda 
n
əşr edilmişdir.  
“Əl-İcazə”  adlı  əsər də  Şəhid Saninin ən məşhur  əsərlərindəndir. O, bu əsəri 
t
ələbəsi  əl-Harisi  üçün  yazmışdır.  Əsər “Həqaiqül-iman”  əsəri ilə  birlikdə  nəşr 
edilmişdir.    Onun  məşhur  əsərlərindən  olan  “İcazətül-kəbir”  əsərin  Əllamə  Məclisi 
“Biharül-
ənvar”ın 109-cu cildində bəhs etmiş və yeri gəldikcə ondan faydalanmışdır. 
 
14
.7.İbn Həzm və “əl-Mühəlla” əsəri 
Əbu Məhəmməd  Əli  bin  Əhməd bin Səid bin Həzm  əl-Əndəlusi  əl-Qürtubi 
Zahiri m
əzhəbinin ən böyük nümayəndəsi, üsulçu, fəqih, hədisşünas, tarixçi, ədib və 
şairdir.
689
 
S
əid  əl-Əndəlusiyə  yazdığı  bir  məktuba görə  Qurtubanın  (Kordova)  şərq 
hiss
əsindəki Rabazıda hicri 384-cü ilin ramazan ayıının son günündə (7 noyabr 994) 
688
 H
əsən bin Əli bin Davud əl-Hilli, Ricali-İbn Davud, c. I, səh. 3  
689
 Mü
əllifin həyatı “İslam Ensiklopediyası”nın müvafiq bölümündən götürülüb. 
[179] 
 
                                                 

doğulmudur.
690
 Onun hicri 456-
cı  ilin  şaban  ayının  sonunda  (avqust 1064) vəfat 
etdiyini 
yazılır.
691
  
H
ədis hafizi və fiqh elmində əhli hədisin nümayəndəsi qəbul edilən İbn Həzmə 
gör
ə  sünnə  vəhy  qaynaqlı  olub  Quranın  təfsiridir. Allah hər ikisinə  də  itaəti  əmr 
etmişdir. Quranda Allah tərəfindən qorunduğu bildirilən “zikr”ə
692
 sünn
ə də daxildir. 
Etibarlı bir adamın müttəsil isnadla Peyğəmbərdən (s) nəql etdiyi xəbərin qəbul edi-
l
əcəyində mötəzilə kəlamçılarından başqa ümmətin icması vardır. Rəsulu Əkrəmə (s) 
çatan ahad x
əbərləri qəbul etmək dinin zəruri  işlərindəndir. Çünki Quranda ahad 
d
ərəcəsindəki xəbərlər  kafi  olmamış,
693
 s
əhabələrin bir qismi İslamiyyəti ahad 
x
əbərlər vasitəsiylə  digər səhabələrdən öyrənmiş,  bu  cür  xəbərlərə  dəyər verən 
R
əsulu Əkrəmin (s) dini təbliğ məqsədiylə göndərdiyi elçilər də ədəd baxımından bir 
adamı  keçməmişdir.  Bütün  bunlar  səhih olan ahad xəbərlərin qəti dəlillər  arasında 
iştirak  etdiyini  göstərməkdədir.  İbn  Həzm xəbəri-vahiddə  yalan, səhv və  vəhmin 
müzakir
ə mövzusu ola biləcəyi, bu səbəblə onun dəlil qəbul edilməyəcəyi şəklindəki 
h
əqiqətin  əsasən  doğru  olduğunu,  ancaq  dini mövzularda etibarlı  kəslərdən edilən 
r
əvayətlərlə  bizə  çatan sünnə  vəhyə  dayandığı  üçün  Allahın  onu  qoruduğunu 
söyl
əməkdədir. 
O, h
ədisin səhihliyini onun müttəsil olmasında görmüş, buna görə də hənəfi və 
malikil
əri, o cümlədən “Səhihi-Buxari”dəki müəlləq hədisləri tənqid etmişdir. 
Ona gör
ə xəbəri-vahid Quran üzərinə hökm gətirə bilər, mütəvatir xəbəri və ya 
ay
əni nəsx edə bilər. Qaynaqları eyni olduğu üçün Quranla hədis arasında ziddiyyət 
olmayacağı kimi, bir hədisin digəriylə ziddiyyəti də mümkün deyil. Əgər ziddiyyət 
müzakir
ə  mövzusu isə  bu iki dəlil  arasında  təsis, təqyid və  ya  istisnanın  olduğu 
m
ənasını  verər.  Görünüşcə  birbirinə  zidd olan xəbərlərin hər  hansı  biri  tərk 
edilm
əməli, hamısıyla əməl edilməlidir. 
Sünn
ə Peyğəmbərin (s) söz, hərəkət və təqrirlərindən ibarət olub təbliğ vəzifəsi 
sözl
ə  edildiyi üçün Rəsulu  Əkrəmin (s) sadəcə  qəvli sünnəsi dəlil  sayıla  bilər. 
H
ərəkət və  təqrirləri isə  ayrı  bir  dəlil  olduğunda  bağlayıcı  ola  bilər.  Bu  baxımdan 
Pey
ğəmbərin (s) bir əmri  açıqlamaq  və  ya bir hökmü yerinə  yetirmək məqsədiylə 
etm
ədiyi hərəkətlərinə əməl etmək mübahdır, bunları tərk etmək günah deyil. 
H
ədis təhsilini fərzi-kifayə  qəbul edən  İbn  Həzmə  görə  hədislər səma, qiraət, 
mükat
əbə  və  münavələ  yollarından  biriylə  öyrənilə  bilər, icazət, elam, vəsiyyət və 
vicad
ə  üsullarıyla  hədis nəqli  uyğun  deyildir.  Etibarlı  ravinin  müəllimindən hədis 
r
əvayət edərkən istifadə etdiyi müxtəlif əda formulaları arasında hər hansı bir fərq ol-
mayıb bunların hamısı onun hədisi səma yoluyla rəvayət etdiyini göstərir. Səhabənin 
“Bel
ə  etmək bizə  əmr edildi”, “Bunu etmək bizə  qadağan  edildi”  şəklindəki 
ifad
ələrinə baxaraq o əmr və qadağanın qəti şəkildə Peyğəmbərə (s) nisbət edilməsi 
doğru deyil. 
690
 
İbn Bəşküval, c. XI, səh. 417 
691
 
ət-Təbəqatül-üməm, səh. 77 
692
 
əl-Hicr-9 
693
 
ət-Tövbə-122 
[180] 
 
                                                 

İbn Həzmin təxminən 880 ravi haqqında cərh hökmü verdiyi sübut edilmişdir. 
O, “
əl-Mühəllə”  adlı  əsərində  təkrarı  ilə  birlikdə  “Səhihi-Buxari”dən 470, “Səhihi-
Müslüm”d
ən 780, Əbu Davudun “əs-Sünən”indən 383 və Nəsainin “əs-Sünən”indən 
504 h
ədisə yer vermiş, Buxari və Müslümün əsərlərini ən etibarlı hədis kitabları ola-
raq q
əbul etmişdir. İbn Macənin “əs-Sünən”i ilə Tirmizinin “əl-Camiüs-səhih”indən 
n
əql etməməsi bu iki əsərin  onun  zamanında  Əndəlusa  çatmamış  olmasıyla 
açıqlanmışdır.  Lakin bizim fikrimizcə  onun bu əsərlərə  etina etməməsi  adı  çəkilən 
əsərlərin onun yanında etibarlı olmamasına görədir. Çünki bəzi mənbələr açıq şəkildə 
Tirmizini m
əchul, İbn Macəni isə zəif ravi kimi təqdim edir. 
İbn  Həzmin “əl-Mühəllə”  əsəri onun qələmə  aldığı  fiqh  kitablarının  sonuncu-
sudur.  İbn  Həzm ömürünün son illərində  bu  əsərinin ehtiva etdiyi hər məsələ 
haqqındakı  başlıca  rəvayət və  fikirləri qiymətləndirən, beləcə  öz  görüş  və 
yanaşmalarının haqlılığını isbat etməyə çalışan bir kitab yazmağa başlamış, lakin “əl-
Müh
əllə” adını verdiyi bu əsərini tamamlamadan vəfat etmişdir. İbn Həzmin böyük 
oğlu Əbu Rəfi əl-Fəzl əsəri tamamlamışdır. Günümüzə çatan “əl-Mühəllə” nüsxələri 
İbn Həzmin buraxdığı mətnlə birlikdə Əbu Rəfinin kamil işini də ehtiva etməkdədir. 
B
əzi məsələ və paraqrafların eyni ifadələrlə təkrar edilməsindən əsərin daha sonrakı 
dövrl
ərdə də təshihə uğramadığı aydın olur. 
B
əzi kəlam və  fiqh  üsulu  mövzularının  xülasəsilə  başlayan  əsərdə  fiqh 
ədəbiyyatındakı məşhur təsnifə uyğun bir hissə sıralaması görülür. Tək ana başlıqlara 
(kitab) sahib olan bölüml
ər daxili təsnifdən məhrumdur və  mövzular məsələlər 
halında araşdırılmışdır. Müəllif “məsələ” başlığının ardından əvvəl öz fikrini Quran, 
sünn
ə, səhabə  icması  ilə  isbatlamış,  daha  sonra  fərqli görüşlərin səbəblərini və 
xüsusil
ə hədisdən gətirilən dəlilləri müzakirə etmişdir. Əbu Rəfinin tamamlaması ilə 
birlikd
ə  2308-ə  çatan məsələlərin bəziləri müstəqil risalə həcmindədir. Qeyd  etdiyi 
h
ədislərin isnadını tam olaraq verən İbn Həzm yer verdiyi bütün fikirləri sahiblərinə 
çatacaq bir isnadla vermişdir. O, öz görüşünə uyğun gəlməyən qarşı tərəf sahiblərini 
t
ənqid edərkən bəzən təhqiredici ifadələr də işlətmişdir.
694
 
Bir çox adam
ı və fikri bir araya gətirən “əl-Mühəllə” bəzi xüsusiyyətiylə erkən 
dövr fiqh v
ə  hətta  İslam  elmləri tarixi üçün vaz  keçilməz bir qaynaq təşkil 
etm
əkdədir.  Əhli  hədis  anlayışının  və  xüsusilə  Zahirilik cərəyanının  Əndəlusda 
zirv
ədə olduğu bir dövrün məhsulu olan əsər yalnız müqayisəyə deyil, eyni zamanda 
fiqhin müst
əqil bir elm halına gəlməsindən etibarən böyük bir qismi İslam dünyasının 
m
ərkəzində  və  şərq  torpaqlarında  inkişaf  etdirilən bir çox metod,  anlayış,  təsnif, 
yanaşma və s. baxımdan tənqidlərlə doludur.  
Əsərin təxminən üçdə  birini Hənəfi və  Maliki  görüşlərinin rəddinə  ayıran  İbn 
H
əzm  Şafei  məzhəbinə  daha  mülayim  yaxınlaşmaqda,  Əhməd bin Hənbəlin fiqhi 
fikirl
ərinə isə çox az və ümumiyyətlə tənqid etmədən yer verməkdədir. Erkən dövr 
fiqh tarixi haq
qında zəngin bir mühtəvaya sahib olmasına baxmayaraq “əl-Mühəllə” 
fiqh m
əzhəblərini təmsil edən görüş  və  dəlillərini  əks etdirmək  baxımından  bəzən 
qeyri-
kafi olduğu görülməkdədir. 
694
 
İbn Həzm, əl-Muhalla, nəşr: Əhməd Şakir, Qahirə, 1347/1352 h/q, c. II, səh.236 
[181] 
 
                                                 

Şiə  alimlərinin  əsərə  olan münasibətinə  gəldikdə, demək  lazımdır  ki,  bir  çox 
sünni aliml
əri kimi şiə alimləri də onu tənqid etmişlər. Çünki “əl-Mühəllə” əsərində 
İbn Həzm həzrət Əlinin (ə) qatili olan Abdullah bin Mülcəmi İmamı (ə) öldürərkən 
ictihad etdiyini v
ə ictihadına görə də bir savab aldığını yazması onun tənqidə məruz 
qalmasına səbəb olmuşdur.  
İbn Həzmin hədis fəaliyyəti haqqında bəzi əsərlər də yazılıb. İbn əl-Kattan əl-
M
əğribinin  “Kitabür-rədd  ələ  Əbi Məhəmməd bin Həzm fi kitabil-Muhalla”  adlı 
əsəri
695
,  Salmanın  “İbn  Həzm və  hədisdəki metodu”
696
,  Əhməd  Əşrəf Ömərin “əl-
Q
əvaidül-hədisiyyə fi kitabil-ihkam fi usulil-əhkam”
697
 
əsərləri buna misaldır.