Qafqaz Universiteti Materiallar

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1067

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

İNGİLİS UŞAQ ƏDƏBİYYATINDA ÇARLZ DİKKENS MƏRHƏLƏSİ 

 

Səadət QULİYEVA 

AZƏRBAYCAN Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Ədəbiyyatşünas alim Əziz Mirəhmədov “Ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti”ndə dünya 

ədəbiyyatı  şedevrlərindən bir çoxunun dünya uşaq  ədəbiyyatında özünəməxsus yer tutduğu 

barədə yazırdı: “Bədii ədəbiyyatda ideya məzmunu qabaqcıl, surətləri qəhrəman və insanpər-

vər, süjeti maraqlı, bədii ifadə forması sadə  və aydın olan elə klassik əsərlər var ki, onları 

uşaqlar da həvəslə oxuyur və bu əsərlər uşaq ədəbiyyatında görkəmli yer tutur”. 

Çarlz Dikkensn dünya ədəbiyyatında özünəməxsus yeri ilə seçilən sənət abidələrindən 

“Oliver Tvist”, “Deyvid Kopperfild”, “Balaca Dorrit”, eləcə  də “Uşaqlar üçün İngiltərənin 

tarixi” irili-xırdalı bütün oxucuların sevilib-seçilən əsərləri sırasına daxil olmuşdur. Lakin onu 

da unutmaq olmaz ki, uşaq  ədəbiyyatı bütövlükdə  ədəbiyyatın mühüm tərkib hissəsi kimi 

həmişə yaşından asılı olmayaraq dünya oxucusunun yaddaşında unudulmaz hadisələrin bədii 

salnaməsi kimi canlanır. Ona görə prof. Rafiq Yusifoğlunun dili ilə desək: “Uşaq ədəbiyyatı 

ilə böyük ədəbiyyatın hərəsinin özünəməxsus xüsusiyyətləri olsa da, onların arasında Çin 

səddi çəkməyə heç bir ehtiyac yoxdur”. 

Bu baxımdan Çarlz Dikkensin yaradıcılığını  həm uşaq, həm də böyük ədəbiyyatının 

bütövlüyünü yaradan ensiklopedik ədəbiyyat adlandırmaq daha düzgün olardı. Bir qayda 

olaraq uşaq  ədəbiyyatının sosioloji, ədəbi və tarixi yanaşma prinsiplərindən tədqiqinin uşaq 

ədəbiyyatının dərkinin zənginləşdirilməsinə xidmət etdiyi də unudulmamalıdır. 

Təqdim olunan məruzənin tezisində bir məqamı xüsusilə qeyd etmək istərdik ki, Çarlz 

Dikkensin yaratdığı  uşaq obrazları oxucunu dünyanın realist dərkinə istiqamətləndirən və 

ədibin dünya uşaq ədəbiyyatında mövqeyini müəyyənləşdirən başlıca meyarlardan biridir. 

Çarlz Dikkensin yaradıcılığından Azərbaycan dilinə  tərcümə edilmiş ilk əsər “Oliver 

Tvistin macəraları” romanıdır. Mərhum prof.Əkbər Ağayev həmin romanın 1986-cı il Azərbay-

can dilinə edilmiş tərcümə nəşrinə (onu da qeyd edək ki, bu romanın ilk tərcüməsini 1977-ci 

ildə “Gənclik” nəşriyyatı çap etmişdir – S.Q.) yazdığı ön sözdə aşağıdakı vacib bir məqama 

toxunmuşdur: “...səfillərin və kiçik yaşlı uşaqların ehtiyac üzündən çəkdiyi müsibətləri inan-

dırıcı lövhələrlə təsvir edən bu roman keçən əsrin ingilis ədəbiyyatında tənqidi realizmin ən gözəl 

nümunələrindən biri sayılır və yarandığı vaxtdan indiyə qədər öz bədii təsir gücünü, idrak əhə-

miyyətini itirməyən sənət əsəri kimi diqqəti cəlb edir, dünya xalqlarının dillərinə tərcümə edilir”. 

Çarlz Dikkens nə qədər ağır və sarsıntılı uşaqlıq dövrünü yaşasa da, o, təbiətən çox şən 

bir  şəxsiyyət olmuş, qəm-kədərə mübtəla olanların yaxın məsləkdaşı olub onları darıxmağa 

qoymamışdır. 

Britaniya uşaq ədəbiyyatının Azərbaycan dilinə tərcüməsi məsələsinə toxunan prof. Şa-

hin Xəlillinin aşağıdakı mühakiməsinə diqqət yetirək: “2012-ci ildə 200 yaşı tamam olan gör-

kəmli ingilis yazıçısı Çarlz Dikkensin (Charles Dikkens, 1812-1870) acı məhrumiyyətlər içə-

risində yaşadığı uşaqlıq çağı onun ən böyük “dərs kitabı” olmuşdur. O, 12 yaşında yüzlərlə, 

minlərlə həmyaşıdları kimi gündə 10 saat ən ağır işlərin qulpundan yapışaraq uşaqların çəkdi-

yi əzab-əziyyətin, onların satqınlıq və əxlaqsızlığının canlı şahidi olmuşdur. Sonralar yazıçı-

nın böyük sənət eşqi ilə qələmə aldığı “Oliver Tvist” (“Oliver Twist”) romanı 1837-1838-ci 

illərdə  nəşr üzü görmüşdür. Çoxsaylı filmlərin, səhnə tamaşasının mətninə çevrilən bu əsər 

əslində uşaqların həyatına həsr olunsa da, uşaqlar üçün yazılmamışdır”. 

Belə bir məşhur əsərin – “Oliver Tvist”in uşaqlar üçün yazılmadığı fikri ilə razılaşmaq 

olar. Məlum həqiqətdir ki, uşaq  ədəbiyyatı bir qayda olaraq uşaqlar üçün yazılan  ədəbiyyat 

kimi nəzərdə tutulur. Lakin uşaqlar üçün yazılmayan əsərlərin uşaqlar tərəfindən sevilə-sevilə 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1068

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

oxunduğunu nəzərə alsaq, indi həm dünya ədəbiyyatının, həm də dünya uşaq  ədəbiyyatının 

mənəvi sərvətinə çevrilən Daniel Defonun “Robinzon Kruzo”su, Çarlz Dikkensin “Oliver 

Tvist”i və onlarca bu kimi əsərlərin cazibədarlığı və geniş oxucu auditoriyası tərəfindən sevilə-

sevilə oxunması, hər  şeydən  əvvəl, bu ədəbiyyatın universallığından, böyük təsir gücündən 

xəbər verir. 

Çarlz Dikkens “Uşaqlar üçün İngiltərənin tarixi” (“A Child’s History of England”) adlı 

kitabını öz uşaqlarına xitabət yazmışdır. Əsər 1853-cü ildə Londonda nəşr olunmuşdur. Bö-

yük Britaniyada dəfələrlə çap olunan əsər dünyanın bir sıra xalqlarının dillərinə tərcümə edil-

mişdir.  İngiltərənin tarixi üzrə  məktəb dərsliyini xatırladan  əsərində  ədib müasir Böyük 

Britaniyanın keşməkeşli tarixini qədim dövrlərdən XIX əsrin ikinci yarısınadək tarixi mərhə-

lələrin bədii  əksini yaratmışdır. Vətəni – İngiltərəni ürəkdən sevən Çarlz Dikkens belə bir 

bədii xronikanı yazmaqla tarixin insanda ağıla, vicdana, xeyirxahlığa yol açacağına əminliyini 

ifadə etmişdi. 

Söylənənlərə onu da əlavə etmək olar ki, Çarlz Dikkensin yaratdığı tarixin dərsləri ilə 

uşaq dünyasının yeni məktəbini açmışdır. 

Londonun küçə uşaqlarının bir-birindən fərqli, fərdi obrazlarını yaradan Çarlz Dikkens 

Britaniya ədəbiyyatı tarixində yaşadığı zamanın və məkanın realist bədii mənzərəsini yaradan 

ədib kimi indi də xatırlanır, əsərləri dünya xalqlarının dillərinə tərcümə edilir. Onun ingilis uşaq 

ədəbiyyatında yaratdığı  uşaq obrazlarının kamilliyi və  bədii təsir gücü haqqında söylənilən 

mühakimələr onun yaradıcılığında mühüm yer tutan uşaq taleyi probleminin öyrənilməsinə 

istiqamət verir. 

 

 

CEYMS MORİYERİN “İSFAHANLI HACIBABANIN                   

MACƏRALARI” ROMANINDA ŞƏRQ LEKSİKASINA DAİR  

 

Lalə İSAYEVA 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

XIX əsr ingilis ədəbiyyatı tarixində daha çox Şərq mövzusunda yazdığı əsərləri ilə məş-

hur olan realist yazıçı Ceyms Yustinyan Moriyer (James Justinian Morier, 1782-1849) Smir-

nədə (İzmirdə) anadan olmuş, İngiltərədəki Hərro məktəbində təhsil almışdır. O, 1807-ci ildə 

diplomatik xidmətə başlamış, Ser Harford Consun Persiya (İran) missiyasına təhkim edilmiş-

dir. Persiyada (İranda) olduğu müddətdə o, burada yaşayan çoxsaylı xalqların dili, tarixi, mə-

dəniyyəti və məişəti ilə maraqlanmış, gələcəkdə yazacağı əsərləri üçün zəngin material topla-

mışdır. Şərq ölkələrində diplomatik xidməti nəticəsində o, “1808-1809-cu illərdə Persiya, Er-

mənistan və Kiçik Asiyadan Konstantinopola (İstanbula) səyahət” (“A Journey through Persia, 

Armenia and Asia Minor to Constantinople in the Years 1808-1809”) adlı səfər kitabını isə 

1818-ci ildə yazıb tamamlamışdır. Lakin diplomat, səyahət yazıçısı kimi məşhur olan Ceyms 

Moriyerin  Şərq romanları  sırasında ona daha böyük yazıçı  şöhrəti gətirən 1824-cü ildə ilk 

dəfə anonim şəkildə  nəşr etdirdiyi “İsfahanlı Hacıbabanın macəraları” (“The Adventures of 

Hajji Baba of Ispahan”) romanı olmuşdur. Romanın davamı, 1828-ci ildə Londonda 

“Hacıbabanın  İngiltərədə macəraları” (“The Adventures of Hajji Baba in England”) adı ilə 

nəşr olunan romanın ikinci hissəsi böyük uğur qazanmışdır. 

Lakin ədibin yaradıcılığında qırmızı xətt kimi keçən Şərq mövzulu əsərlərində, xüsusilə 

“Hacıbaba” romanında  Şərq leksikasının uğurlu seçiminə  və hadisələrin təsvirində  əsasən 

düzgün müraciət formalarına rast gəlirik. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1069

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Ədibin Azərbaycan dilinə tərcümə nəşrinə “Ceyms Moriyer və onun “İsfahanlı Hacıba-

banın macəraları” romanı barədə” ön sözün müəllifləri Zakir Səfəroğlu və  Şahin Xəlillinin 

aşağıdakı qeydləri müəllifin Şərq həyatına, mədəniyyətinə və dilinə yaxından bələd olduğunu 

söyləməyə əsas verir. Həmin yazıda oxuyuruq: “C.Moriyer “İsfahanlı Hacıbabanın macərala-

rı”nda  Şərq mənşəli sözləri, ifadələri böyük sənətkarlıqla işlətmişdir (Qeyd: C.Moriyerin 

işlətdiyi həmin söz və ifadələr tərcümə  nəşrində orijinaldakı transliterasiyası (deyimi) ilə 

kursivlə verilmişdir). Əlbəttə, bu söz və ifadələr fars, ərəb, türk mənşəli olsalar da, dilimizin 

vətəndaşlıq hüququnu qazanmış sözlər, ifadələr kimi diqqəti cəlb edir”. 

Yazıçının orijinal mətni və onun Azərbaycan dilinə edilmiş  tərcümə  mətni arasında 

apardığımız müqayisələr belə bir mühakiməni söyləməyə  zəmin yaradır: Ceyms Moriyerin 

Şərq həyatına həsr etdiyi romanında böyük sənətkarlıqla işlətdiyi milli koloritin daşıyıcıları 

olan Şərq sözlərinin və ifadələrinin yerli-yerində işlənilməsi romanın məzmun və mündəricə- 

sinə xüsusi bədii rəng və orijinallıq vermişdir. 

Fikrimizcə, Ceyms Moriyerin yuxarıda adını qeyd etdiyimiz romanında işlətdiyi çoxsaylı 

Şərq mənşəli sözləri və ifadələri aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq məqsədə uyğun olardı: 

1) Dini mərasimlərdə və məişətdə daha çox işlənən söz və terminlər. Məs.: Alem penah 

– aləmlərin sığınacağı; Allah! Allah! İl Allah! – Allahdan başqa tanrı yoxdur; Azan – məsci-

din minarəsindən müəzzinin müsəlmanlara namaz vaxtını bildirmək üçün oxuduğu dini avaz; 

bismillah – bismillah, Allahın adı ilə; Guriye – cənnət gözəli, huri; İnşallah! – Allah qoysa!; 

Ramadan – Ramazan ayı, müsəlmanların orucluq bayramı; Ulamah – alim, ilahiyyatçı və s. 

Beləliklə, romanda daha çox dini mərasimlərdə işlənən ərəb mənşəli sözlərin işlədilməsi 

və bu sözlərin böyük qisminin Azərbaycan dilində mənalarını saxlaması, bəzilərinin isə ingilis 

dilində fonetik, leksik-qrammatik cəhətdən dəyişməsi Azərbaycan oxucusu üçün romanın 

tərcüməsində adekvatlığı və fikrin aydınlığı baxımından xüsusi maraq doğurur. 

2) Romanda Şərq xalqlarının həyat tərzi,  əmək fəaliyyəti və güzəranı ilə bağlı söz və 

ifadələr: bir shey yok – bir şey olmayıb; belli – bəli; dust – dost; fakir – yazıq, kasıb; fese – 

fəs, baş geyimi; gahbr – atəşpərəst; kalaat – xələt; kalian – qəlyan; kabob – kabab; khena – 

xına; khosh guzeran – xoş güzəran; pilav – plov; rayat – rəiyyət; sofa – taxt; yatağan – əyri 

türk xəncəri; zourna – zurna, çalğı aləti və s. 

Beləliklə, Britaniya ədəbiyyatında realist nəsrin oxunaqlı və maraqlı sənət nümunəsini 

yaradan Ceyms Moriyerin “Hacıbaba” romanında leksik formulaların düzgün seçimi və işlə-

dilməsi tarixi gerçəkliyin düzgün əks etdirilməsində mühüm vasitə sayıla bilər. Bu isə,hər 

şeydən əvvəl, xalqlar arasında qarşılıqlı əlaqə və münasibətlərin möhkəmləndirilməsində mü-

asir ədəbiyyatşünaslıqda dil və ədəbiyyat məsələlərinin vəhdətdə öyrənilməsinin vacib və ak-

tuallığını şərtləndirir. 

 

 

ЛЕКСИКО-СЕМАНТИЧЕСКАЯ ГРУППА «СЧАСТЬЕ»,            

«РАДОСТЬ» В ДРЕВНЕ- И СРЕДНЕАНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ 

 

Захра АЛИЕВА  

Филиал мгу имени м.в. Ломоносова В Городе Баку 

[e-mail] 

АЗЕРБАЙДЖАН 

 

Термин «древнее мышление» (или, строго говоря, «архаичное мышление») подра-

зумевает  характеристику  ранней  стадии  существования  этносов,  возникавших  во  вре-

менных  рамках  прим.  от I в.  н.э.  до  высокого  средневековья,  а  не  безотносительную 

хронологическую «древность».  

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1070

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Следствием  древнего  мышления  является  специфика  семантики  древнего  слова, 

так  как  мышление  и  язык  неразрывно  связаны.  Впервые  А.А.Потебня  развил  идею  о 

том,  что  современная  языковая  картина  отличается  от  древней  языковой  картины. 

Главной характеристикой древнего слова является нерасчлененность (диффузность) его 

семантики. Одно и то же слово может иметь несколько значений. 

Синкретизм архаичного мышления проявляется в невозможности или нежелании 

выделять отдельные аспекты явлений или понятий, проводить грань между внешним и 

внутренним, физическим и духовным, действием и результатом действия и т.д.  

Древние формы мышления основывались, прежде всего, на чувственном восприя-

тии мира. Абстрактные понятия (например, радость) понимались через ощущения – как 

нечто  конкретное.  В  результате,  источники  удовольствия  или  чувственного  наслаж-

дения (пища, сладкий вкус, красота), а также события и обстоятельства, способствую-

щие возникновению чувства удовольствия, веселья, радости (пир, изобилие, праздник, 

свадьба), ассоциировались с этой эмоцией. 

Исследования  поэтических  и  прозаических  памятников  выявили  следующие 

древнеанглийские обозначения 'счастья', 'радости': 

Wyn  Да. wynn ‘радость’  имеет  параллели  в  виде  гот. un-wunands ‘расстроенный, 

подавленный’ (с отрицательной приставкой), дс. wunnia ‘радость’, двн. wunna ‘радость’ 

и восходит к и.-е. wen-/wn- ‘стремиться’, ‘желать, любить’. Гораздо чаще слово wynn 

означает ‘радость как всё, что радует человека’. В таких случаях оно означает 'радость 

от  чего-либо' – силы,  арфы  (игры  на  арфе  или  восприятия  музыки),  неба/утра – и 

выступает  как  обозначение  и  эмоции,  и  результата  этой  эмоции,  то  есть  полученного 

удовлетворения, наслаждения от обладания или восприятия. 

Перечислим следующие значения слова wyn: 

1) ‘удовольствие’, ‘наслаждение’, ‘радость’; ‘отрада’, ‘восторг’; ‘восхищение’; 

 

‘очарование’. 

Также wyn ‘радость’  сочетается  с  глаголами gedreosan 'рухнуть', alicgan 'поник-

нуть'. Они показывают, что радость, блаженство мыслились не только как эмоции, но и 

как нечто конкретное, предметное. 

2) ‘удовольствие, которое вызывает радость’ 

3) употребляется в качестве эпитета при описании людей 

4) ‘восторг’, ‘лучший образец’ 

Особо  следует  отметить  выражение Hleóþra wyn ‘прекраснейший  из  звуков’ = 

‘прекраснейшая  мелодия’ («Феникс» 12) Это  значение  интересно  тем,  что wyn(n) 

означает здесь даже не радость, а высшую степень блаженства. Такие примеры можно 

сравнить с  разговорным употреблением слова восторг в современном русском языке: 

«Как тебе этот фильм?» - «Просто восторг!» 

Ead  Это  одно  из  наиболее  сложных  в  семантическом  отношении  обозначений 

'радости, блаженства' в древнеанглийском языке. Слово имеет общегерманскую и индо-

европейскую  этимологию:  гот. auda-hafta ‘благодатная’ (в  обращении  к  Богородице), 

ди. auðr 'судьба, удача, счастье', двн. ôd ‘судьба, удача’, 'имущество', что восходит к и.-

е. *audh- 'ткать' и передает представления о судьбе как ткани. 

В древнеанглийских памятниках слово ead выступает в следующих значениях: 

‘cчастье, радость, блаженство, процветание, преуспевание, достаток’ 

‘богатство, изобилие’ 

В  среднеанглийский  период  состав  лексико-семантической  группы  'радость, 

счастье'  коренным  образом  меняется.  Это  обусловлено  старофранцузским  влиянием  в 

области лексики и культуры. Старофранцузские лексические заимствования представл-

яли  собой  обозначения  понятий  феодальной  иерархии,  государственного  управления, 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1071

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

военного дела, жизни и быта феодального двора, слова, «относящиеся к музыке, лите-

ратуре, изобразительному искусству…, религии». 

В  среднеанглийском  языке  сложная  древнеанглийская  система  обозначений  'ра-

дости', 'блаженства'  существенно  упрощается.  Англосаксонская  эпическая  традиция 

прервалась в 1066 г. Соответственно, отпала необходимость в обозначениях ‘радости, 

блаженства’,  связанных  с  пирами  и  коллективным  весельем  дружины  и  вождя  в  пир-

шественном зале под звуки арфы и при декламации древнеанглийского эпоса. 

да. blis(s) > са. blis ‘радость, блаженство, счастье’ > на. bliss 

С какими-либо архаичными индоевропейскими или древнеанглийскими понятия-

ми  и  реалиями  это  обозначение  не  было  связано,  и  изменения  в  языке  и  культуре  не 

могли  сильно  сказаться  на  его  употреблении.  Поэтому  данное  слово  сохраняется  в 

среднеанглийском языке и имеет продолжение в современном английском языке с тем 

же значением. 

да. myrgth 'веселье, радость' > са. mirth ‘веселье, радость, увеселение’ > на. mirth 

Это слово также сохраняется в среднеанглийском и новоанглийском языке. Основ-

ным фактором сохранности лексической единицы является этимологическое соотнесе-

ние  с  употребительным  прилагательным:  да. mirige, myrge ‘веселый,  радостный’, ca. 

merrie, на. merry.  

са. happiness(е) ‘счастье’ > на. happiness 

В  древнеанглийском  языке  существовало  прилагательное ge-hæp ‘подходящий’, 

что hap и happy 'случайный', 'удачливый,  счастливый'.  Эта  основа  отразилась  также  в 

современном  английском happen 'случаться,  происходить'.  В  среднеанглийском  языке 

от  прилагательного  образуется  абстрактное  существительное  с  суффиксом –ness в 

рамках общей тенденции развития и пополнения абстрактной лексики.  

са. joie ‘радость, веселье’ > на. joy 

Слово  засвидетельствовано  в  памятниках  с XIII в.  и  является  заимствованием 

старофранцузского  joie,  которое,  в  свою  очередь,  происходит  из  латинского  gaudia 

(мн.ч. от gaudium) ‘радость, веселье’, произведенного от глагола gaudēre ‘радоваться’. 

Са. joie имеет  продолжение  в  современном  английском  языке,  которое  стало 

основным современным обозначением 'радости, веселья': joy. 

На  основании  проведенного  этимологического  и  семасиологического  анализа 

обозначений понятий ‘счастье’, ‘радость’ и ‘блаженство’ в древне- и среднеанглийском 

удалось выявить общую динамику и конкретные изменения в составе данной лексико-

семантической группы в истории английского языка. 

 

  

MEVLANA'NIN FIHI-MA-FIHI”, “MƏCALISI-SƏBA”, “MƏKTUBLAR”, 

“RÜBAILƏR”Ə DAIR QƏRBDƏKI ELMI IŞLƏRIN XÜLASƏSİ 

 

Ali TATLI  

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

"İçində içindəkilər var" və ya "Onun içindəki içindədir" mənasını ehtiva edən “Fihi-ma-

fih” əsəri Mövlananın müxtəlif məclislərdəki söhbətlərinin oğlu Sultan Vələd və ya müridləri 

tərəfindən yazılması və daha sonra bu qeydlərin bir yerə toplanması əsasında meydana gəlmiş 

əsərinin adıdır. Vəfatından sonra yazıldığı bildirilir. Mövlananın danışıqları əsasında yazılmış 

və vəfatından sonra “Məcalisi-səba” əsəri kimi, bu da materialların bir yerə toplanması əsasın-

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

1072

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

da hazırlanmışdır. Əsər Mövlananın yetmiş bir söhbətindən və ya dərsindən ibarətdir. Hazırda 

ən çox etibar olunan nüsxə farsca tənqidi nəşrləri ilə tanınan ən məşhur alim Bədiüzzaman Fi-

ruzanfərin 1951-ci il tarixli nəşridir. Cəfər Müdərris Sadiq 1994-cü ildə  əsəri “Maqalat-i 

Mawlana”, “Fihi-Ma-Fih” adı ilə nəşr etdirmişdir. Əsərin fars dilində başqa nüsxələri də vardır. 

“Fihi-ma-fih”in Qərb ilə ilk tanışlığı Nikolsonun Journal of the Royal Asiatic Societydə 

nəşr olunan “The Table talk of Jalaluddin Rumi” adlı məqaləsi ilə olmuşdur. Daha sonra ingilis 

dilində tam “Fihi-ma-fih” tərcüməsi olan AJ Arberrinin əsəri də Nikolsonun tövsiyəsi ilə ya-

zılmışdır. 

Arberri “Fihi-ma-fih”i tam mətni ilə ingilis dilinə “Discourses of Rumi” ləqəbi ilə tərcü-

mə edən müəllifdir. Tərcümə ilk dəfə 1961-ci ildə nəşr olunmuşdur. Bu iş 1952-ci ildə nəşr 

olunan Bədiüzzaman Firuzanfərin tənqidi nəşrinə əsaslanmışdır. Arberrinin tərcüməsi əslinə 

son dərəcə sadiq qalmışdır. Elmi dairələrdə Mövlananın “Fihi-ma-fih” əsəri haqqında yazılmış 

ilk elmi işdir. Lakin əsərin dili müasir oxucu üçün bir qədər ağırdır. 

Çətinliklə oxunmasına baxmayaraq, Arberri bu tərcüməni öz məqsədinə  və Ruminin 

şeirinə olan sevgisinə yaxşı cavab verən əsər kimi yüksək qiymətləndirmiş, onun Mövlananın 

şeirini başa düşmək üçün ilk təşəbbüs olmayacağını bildirmişdir. 

“Fihi-ma-fih” ilə bağlı ingilis dilli ikinci bir əsər Wheeler Thackston tərəfındən 1994-cü 

ildə  nəşr olunmuş “Signs of the Unseen” adlı elmi işdir. Əsərin  əsaslandığı orijinal nüsxə 

B.Firuzanfərə aiddir. Thackstonun tərcüməsi daha asan oxunur və  məna baxımından daha 

düzgün və anlaşıqlıdır.

 

Ancaq əsərin bəzi yerləri tələsik yazıldığından subyektiv tərəfri də var-

dır. Yuxarıda adı çəkilən bu iki əsər arasında (Arberri ilə Thackstonun tərcümələri) Firuzanfər 

nüsxəsindən fərqli olan bir sıra xüsusiyyətləri də vardır. “Fihi-ma-fih” haqqında ingilis  dilli 

başqa bir əsər William Chittickin “The Sufi Path of Love: The Spiritual Teachings of Rumi” 

adlı əsəridir. Chittickin bu əsərində “Fihi-ma-fih”dən götürülmüş yüzdən çox qısa nümunələr 

tərcümə edilmişdir. Chittick “Fihi-ma-fih”dən köçürmələri çox olan əsərində farsca mətn və 

Arberri tərcüməsindən hissələr vermiş, bu da farsca orijinalla Arberri tərcüməsi arasında 

obyektiv müqayisə aparmaq imkanı yaratmışdır. 

“Məcalisi-səba” Mövlananın yeddi söhbətindən toplanmış əsərdir. Mövlana əsərə əsasən 

söhbətlərinə ərəbcə dualarla başlamışdır. Bundan sonra farsca münacat gəlir. Mövlana Sənai 

və Əttar kimi bəzi sufilərdən, bəzən isə özündən beytlər verir. Bəzən də məşhur “Məsnəvi” 

hekayələrinə yer vermişdir. Əsərin farscadakı ən məqbul nüsxəsi iranlı tədqiqatçı Tofiq Süb-

haniyə aid olub 1986-cı ildə nəşr olunmuş nüsxədir. Bu isə 1352- ci ildə yazılmış Konya nüs-

xəsinə əsaslanmışdır. 

“Məcalisi-səba”nın tam ingiliscə tərcüməsi hələ ki, yoxdur. Sadəcə bir söhbət (VI. Məc-

lis) Franklin D. Lewis tərəfındən tərcümə edilmişdir ki, bu tərcümə də son zamanlar Mövlana 

haqqında olan işlər arasında mühüm yer tutmaqdadır. William Chittick də köçürmələr 

etmişdir. Chittick “Məcalisi-səba”dakı söhbətlərin sadəcə sufilərə deyil, xalqa da aid edildiy-

ini bildirmişdir. Chittick məlumat verir ki, Mövlana bu əsərə öz şeirlərini daxil etməmiş, bu 

söhbətləri iyirmi yaşında, mədrəsədə oxuyanda etmişdir. Chittick əsərindəki söhbətlərin 

müvafiq hissələrini Mövlananın yeddinci söhbəti əsasında qələmə almışdır. 

Mövlananın həyatında mühüm yer tutan “Məktublar”ı özündən sonra toplanıb bir əsər 

halına gətirilmişdir. Yüz əlliyə yaxın məktub Mövlananın ailə üzvləri və müridləri haqqında-

dır. Bəzi məktubu isə dövrünün siyasi liderləri, vəzir, vali və sultanlara aiddir.

 

Əsərin akade-

mik dairələrdə ən çox qəbul olunan nüsxəsi 1352-ci ildə köçürülən Konya nüsxəsi iranlı aka-

demik Tofiq Sübhani tərəfındən yazılmış versiyadır. 

Məktubların ingiliscə tam tərcüməsi hələ ki yoxdur. William Chittick bir, ya da iki abzas 

olmaqla on iki qısa hissəni köçürüb tərcümə etmişdir. Bundan başqa, bir- iki səhifəlik iki ədəd 

də köçürməsi vardır. 

“Məktublar”a adaptasiya əsərləri də yazılmışdır. John Moynenin Coleman Barksla on 

yeddi məktubdan ibarət əsər yazmışdır. Bu əsərdə Barksın təsiri ilə orijinala uyğun olmayan