QarabağnaməLƏr miRZƏ RƏHİm fəNA

5. QARABAĞ XANLIĞININ SİYASİ TARİXİ (1759-1805) 
 
"Qarabağnamə" müəlliflərindən Mirzə Camal İbrahimxəlil xanın 
hakimiyyətə başlamasını 1760-cı il, Mirzə Adıgözəl bəy isə 1759-cu il göstərir. 
Bunlardan ikincisi həqiqətə daha uyğundur. Çünki İbrahim xana məhz 1759-cu 
ildə Kərim xan Zənd tərəfindən xanlıq fərmanı verilmiş və o dərhal Qarabağa 
gələrək xanlığı idarə etməyə başlamışdır. 47 il ərzində (1759-1806) 
İbrahimxəlil xan Qarabağda daxili və xarici siyasət sahəsində mühüm işlər 
görmüşdür. Mirzə Camalın "Qarabağ tarixi"nin birinci fəsli "Mərhum İbrahim 
xanın haki-miyyəti və o zamanın qaydaları  və hadisələri" adlanır. Müəllif 
həmin fəslin  əvvəlində bir az mübaliğəli  şəkildə yazır: Mərhum  İbrahim xan 
İran və Rum padşahlarına itaət etmədən və boyun əymədən müstəqil 
hökmranlıq etmişdir. Onun hökmü və fərmanı Şirvan, Şəki, Gəncə, Naxçıvan, 
Xoy, Qaradağ, Təbriz,  Ərdəbil vilayətləri, hətta,  İraq və Azərbaycan sərhədi 
olan Qaplanguhda belə  işlərdi. Vilayətlərin xanları  mərhum  İbrahim xanın 
hökmü və əmri ilə təyin edilər və ya vəzifədən götürülərdi". Belə mübaliğəyə 
Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"sində də təsadüf edirik. İbrahimxəlil xan 
Zaqafqaziyadakı xanlar və başqa hakimlərlə ittifaqı qohumluq əlaqəsi ilə 
möhkəmləndirirdi. Onun ən etibarlı müttəfiqi Car-Balakən ləzgilərinin başçısı 
Nüsəl xanın oğlu Ümmə xan idi. Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki, İbrahimxəlil xan 
Ümmə xanın "hörmətli və əziz bacısı Bikə xanımı almışdır". 
Sonralar İbrahimxəlil xan qızı Tutibikə xanımı Şəki hakimi Səlim xana erə 
vermişdi.  İbrahim xanın Car-Balakən hakimi Ümmə xan ilə qohum olması 
müsbət nəticə vermiş, onlar arasında hərbi siyasi birlik yaranmışdı. İbrahimxəlil 
xan atası  Pənahəli xanın layiqli varisi oldu. Xanlığın güclənməsi üçün lazımi 
tədbirləri gördü. 
Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki, İbrahimxəlil xan "...lazım gəldiyi zaman 
Dağıstanın müzəffər qoşunlarının köməyi ilə ətrafdakı düşmənləri məhv edir və 
üsyan edənlərə qalib gəlirdi. O öz qoşunu və  zəfər nişanəli Dağıstan 
əsgərlərinin köməyi ilə Qaradağ mahalını aldı... Qaradağ,  Şahsevən və başqa 
tayfaların xanlarından bəzisi qohum olduğu üçün, bəzisi də zorla onun 
hökmünə tabe və  fərmanına itaət etdilər.  İbrahim xan bəzi vaxt ayrı-ayrı 
mahalları töhfə olaraq öz sərkərdələrinə bağışlayırdı ki, onlar bu yerlərin 
mədaxilindən mənfəətbərdar olsunlar"
1
. 
İbrahimxəlil xan erməni Xəmsə  məliklərinin xəyanətinə son qoydu. O, 
Qarabağ xanlığının daxilində və onun xaricində sabitlik yaradıb, əhalinin dinc 
əməklə məşğul olmasına şərait yarada bilmişdi. Lakin fars və türk mənbələri bu 
həqiqəti ört-basdır edirlər. Qarabağdakı uzunmüddətli sülh şəraiti bir dövlət 
xadimi kimi İbrahimxəlil xanın və onun müdrik vəziri Vaqifin uzaqgörən 
siyasətinin müsbət nəticəsi idi. İbrahim Xəlil xan ətraf xanlıqlar və başqa 
hakimlər 
                                                           
1 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.57. 
 
211

ilə dostluğu qüvvətləndirməkdə girov saxlamaq və ya özünün, övladlarının 
həmin vilayətlərdə qohumluq əlaqələrinə ciddi əhəmiyyət verirdi: "...Hətta 
Təbriz və Qarabağ vilayətlərinin bəzi mahallanın öz adlı-sanlı  sərkərdələrinə 
bağışlamışdı ki, onların gəlirindən mənfəət götürsünlər... Adı  çəkilən 
vilayətlərin xanlarının övladı  həmişə  Şuşa qalasında, mərhum  İbrahimxəlil 
xanın yanında girov sifətilə yaşayırdılar"
1
. 
Xanlığın hakim sinfini feodallar təşkil edirdilər. Feodal ierarxiya sistemi 
mövcud idi. Ən yüksək mövqeyi xanlar, onlardan sonra isə sultanlar, bəylər, 
ağalar və məliklər tuturdular. Ali ruhanilər də feodallar sırasında idilər. 
Xəmsə  məliklərinjn yaşadığı  ərazidə, xüsusilə Xaçın məlikliyində  hələ 
Qafqaz Albaniyasında  ənənəvi olaraq fəaliyyət göstərən xristian kilsələrinə 
məxsus vəqf yerləri və başqa variyyət var idi. Bu kilsələr alban dini, kultu 
olaraq 1836-cı ilə qədər fəaliyyət göstərmişdir... 
İbrahimxəlil xan atasının suverenlik ənənələrini müvəffəqiyyətlə davam 
etdirirdi. Məlumdur ki, Pənahəli xan İranda baş verən ara müharibələri 
dövründə bir sıra xanları öz təsiri, hətta tabeliyi altına almışdı. 
Mir Mehdi Xəzaninin yazdığına görə,  Şuşa yaxın  Şərqin məşhur 
şəhərlərindən biri olmuşdu.  Şəhər üç ad daşımışdır. Pənahəli xanın  şərəfinə 
Pənahabad, öz gözəlliyi və  sıldının və  şiş qayaları ilə  əhatə olunmasına görə 
Şişə, xalq arasında isə  zəmanəmizə  qədər Qala deyirlər.  Şuşada kustarlar, 
sərraclar, dəmirçilər, silah saxlayanlar, palanduzlar və başqa sənətkarlar da 
gün-gündən çoxalırdı. 
"Qarabağnamələr"də bir qayda olaraq "Mərhum İbrahimxəlil xandan qalmış 
bina və imarətlərdən" bəhs açılır. Rzaqulu bəy  əsərin bir bəhsini "Mərhum 
İbrahim xanın Qarabağda apardığı  təmirat işləri" adlandırmışdır. O yazır: 
"Əvvələn indi də qalmaqda olan böyük məscidi göstərmək olar. Bu məscid 
şəhərin ortasında - qalanın içərisində 1182 (1766-cı ildə)-ci ildə tikilmişdir. 
Köhnə olduğu üçün mərhum  İbrahim xanın qızı Gövhər ağa bu məscidi hicri 
1198-ci ildə  əsaslı surətdə  təmir etdirmişdir.  İkincisi,  Şüşü qalasının hasar və 
divarıdır ki, indi də durur. Bunu mərhum İbrahim xan 1198-ci ildə tikdirmişdir. 
Bu hasar üç ilə tikilib qurtarmışdır. Bəzi yerləri köhnəlmişdi. Ali Rusiya dövləti 
təzəlikdə möhkəmlətmişdir. 
Mərhum İbrahim xanın yadigarlarından üçüncüsü hər iki Əsgəran qalasıdır. 
Bu qalaları 1203 (1787)-cü ildə tikdirmişdi. Bu qalalar Şüşü qalasının dörd 
ağaclığında, dağın arasında, Qarqar çayının keçdiyi yerdədir.  Şirvan,  Şəki və 
Dağıstan vilayətləri mərhum Pənah xana düşmən olduğu vaxt böyük oğlu 
İbrahim xana vəsiyyət etmişdir ki, əgər fürsət tapmasam, sən Əsgəran dağının 
arasında iki qala tikdir ki, düşmən gələn zaman piyada qoşunları bu qalalarda 
olsunlar. Oradan Şüşü qalasına 8 verstə  (əslində 24 km. -N.A.) qədər məsafə 
vardır. Düşmən oradan keçib qalaya gələ bilməz. Belə ki, bu qalaların ətrafı 
                                                           
1 B ax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.137. 
 
 
212

möhkəm dağlar, meşələr, daşlar, qayalar və böyük səhralardır. Düşmənçilik 
zamanı elat xalqı  və sairə burada sığınaq edərlər. Qalalarda tüfəngçilər 
qoyarlarsa, düşmən oradan keçib, zülm və talan etmək fikri ilə  əlini uzadıb 
dörd-ayaqlılardan, mallardan və heyvanlardan qarət edə bilməz. 
Mərhum İbrahim xan həmin vəsiyyətə görə, iki qalanı biri şərq, o biri qərb 
tərəfdə olmaqla daş  və  əhənglə tikdirib bürc və barı  çəkdirmişdir. Ağa 
Məhəmməd  şah gələndə  əvvəl  Şüşü qalasının üzərinə qoşun çəkdi.  Şüşü 
qalasını tutmağı bacarmadığı üçün Şüşü kəndindən köçüb Tiflis tərəfə getdi. O 
zaman Qızılbaş qoşunu bu qalalardan köçüb gedə bilmədi. Bu qalalara bir neçe 
böyük top atdılarsa da, onların möhkəm binasına bir zərər yetirə bilmədilər. 
Nəhayət, Əsgəranla Şüşə qalası arasında 20 gün məəttəl qaldılar. Onun at, qatır 
və sair malları qarət edildi və tələf oldu. 
Axırda mərhum  İbrahim xanın  əmri ilə Qarabağ qoşunu  Əsgəran qalasını 
boşaldıb  Şüşə qalasına gəldilər. Bundan sonra Ağa Məhəmməd  şahın qoşunu 
oradan keçib Qarqar çayının kənarında ordu qurdular. Burada bir qədər 
dincəldilər, sonra Tiflisə getdilər. 
Dördüncü imarət  İbrahim xanın özünün imarətidir.  Şüşə  şəhərində  Gəncə 
xanzadələrindən olan Mehdiqulu xanın anası üçün tikdirmişdi. Bu imarətdə 
polkovnik Xanlar ağa və Əhməd xanın anası Bikə ağa yaşayırdı. Bikə ağa Avar 
vilayətinin valisi dağıstanlı Ümmə xanın bacısı idi. 
Beşincisi - Dərə xəzinəsinin imarət və otaqlandır. Şüşə qalasında dağların, 
daşların arasında olan imarətdir ki, mağaranın içində əhəng və daşla tikilmişdir. 
Buraya tək bircə yol vardır. Çox xərclə başa gəlmişdir. Bu yoldan piyada adam-
dan savayı heç kəs keçə bilməz. Buranın eni və uzunu təxminən 40-50 sajen 
həcmində olan bir yerdir. Burada çaya 100 sajenə  qədər məsafə vardır. 
Yuxarısında olan qaya daşı 500 sajen hündürlüyündədir. Əgər qayanın başında 
bir tüfəng atsalar, çox olmaz, çaya düşər. O imarətin qarşısında  Şüşü qalası 
tərəfində böyük bir mağara vardır ki, onun ucu-bucağı heç bilinməmişdir. Bu 
mağaranın ağzına yaxın bir yerdə Məlik Şahnəzər xanın bir neçə böyük otağı 
vardır ki, düşmənçilik vaxtı o mənzillərdə oturanlar bir-birlərinə kömək 
etsinlər. Düşməni Şüşü qalasına, habelə çay tərəfə gəlməyə qoymasınlar. Belə 
ki, 1826-cı ildə Şüşü kəndi əhalisi orada mənzil etdilər. Göstərilən bu evlərdə 
və mağaralarda sığınaq tikdilər. Qalaya və şəhərin içinə gedib-gəlirdilər. Qoşun 
və şəhər avadanlıqlarını götürə bilmədilər. Onlardan şəhərə və qalaya o zaman 
böyük fayda dəydi. 
Altıncı - qalanın bir ağaclığında olan Xan bağı imarətləridir. Burada 
tövlələr, buzxana, dəyirmanlar və arxlar vardır. Həmçinin burada böyük bir 
cəbbəxana tikilmişdir ki, mərhum  İbrahim xan vaxtının çoxunu burada 
keçirirdi. 1826-cı ildə  Qızılbaş qoşunu bu imarətləri xarab edib yandırmışdır. 
Sonra Mehdiqulu xan bunları yenidən təmir etdirirdi. 
Yeddinci - Ağdam bazarının hasarı  və oranın ali günbəzləridir. Bu 
günbəzlər mərhum Pənah xanın və onun vəfat etmiş sair övladlarının 
qəbirlərinin 
  
 
213

 
üzərində tikilmişdir. Orada ali otaqlar və imarətlər vardır. Bunlar İbrahim Xəlil 
ağanın qədim ocağı idi. Bura yonma daşdan tikilmiş tağbənddir. Ağa 
Məhəmməd  şah bu yerlərdə ordu və Tiflis şəhərinə getdiyi zaman evləri və 
günbəzləri xarab etmişdi. Mərhum general-mayor Mehdi Qulu xan İbrahim 
xanın miras çatan oğlu olduğu üçün o yerləri bir daha təmir etdi. İmarətlər 
əvvəlkindən də zinətli oldular. Həmin qəbirlərə  vəqf olaraq ehsan üçün 
elahiddə bir bağ saldırdı. Həmin bağın dörd tərəfinə daşla və əhənglə divar-barı 
çəkdirdi. Bu qəbirlərə ehsan olmaq üçün böyük bir buzxana düzəltdi. Elat, 
səhrada yaşayanlar və kəndlilər hər il yayda biçin vaxtı xəstələri üçün buradan 
buz aparardılar, ən azı min yük, bəlkə daha çox buz sərf olunurdu. 
General Cəfərqulu xanın atası  Məhəmmədhəsən ağa mərhum Pənah xanın 
imarətinin yanında ali imarət tikdirmişdi. Yaxşı  və yaraşıqlı olduğu üçün özü 
orada otururdu. Ağa Məhəmməd  şah qalanı alıb haman imarətə sakin oldu. 
Oranı özünə mənzil etmişdi. Onun içində də öldürüldü. Mərhum İbrahim xanın 
qədim evlərini mərhum xanın hərəmi üçün çox zinət ilə təmir etdirmişdi
1
. 
Mirzə Camalın və onun oğlu Rzaquhmun "Qarabağnamə"lərində Qarabağın 
siyasi tarixi ilə yanaşı Pənah xanın və İbrahimxəlil xanın təsərrüfat fəaliyyəti, 
xanlığın mədaxili, vergi sistemi, ilxıları, xanlıqdakı nizam və intizam, 
kargüzarlıq və divanxana əməliyyatları barədə  də maraqlı  məlumata rast 
gəlirik. Bu məlumatlar əsas fəsillərə əlavə olaraq verilmişdir. Bəzi əlavələr isə 
atası Mirzə Camalın "Qarabağ tarixi"nin təkrandır. Mirzə Camalın əserində bir 
fəsil "İbrahim xanın nizam-intizamı  və hakimiyyəti zamanında olan qaydalar 
haqqında" adlanır. Bu bölmədə deyilir: "Qarabağın bütün elləri, adları dəftər və 
siyahıda yazılmış atlı qoşundan ibarət idi. Zərurət zamanında mahalların və 
kəndlərin piyada tüfəngliləri, mahal məlikləri ilə birlikdə qoşun sıralarında 
hazır olurdular. Qarabağ ellərindən töycü pulu alınmazdı. Lakin mahallardan və 
kəndlərdən hər il malçahat və töycü yığılırdı. Hərdənbir Dağıstandan ləzgi 
qoşunu gətirildikdə ləzgi qoşununun məvacibini ödəmək və ləzginin itmiş və ya 
ölmüş atının əvəzini vermək üçün ellərden töycü pulu, sursat, taxıl, qoyun və 
mal alınardı. Adları nökər və qoşun dəftərində qeyd olunmuş nökər və qoşun 
əhlindən heç bir şey alınmazdı. Onlar məaf idilər. Onların taxılı, atı və başqa 
ehtiyacı xanın öhdəsində idi. Qoşunun hər bir nökəri bir evə təhkim olunmuşdu. 
O ev həmin nökər və atlının ehtiyacını təmin etməli idi. 
Hər il novruz bayramı günündə, mərhum xan, qoşunun bütün adlı-sanlı 
sərkərdələrinə və minbaşılarına xələt, ənam, at və qılınc bağışlardı. Azərbaycan 
vilayətləri, mahalları, habelə  məliklər hər kəs öz rütbəsinə görə peşkəş 
gətirərdi. 
Mərhum İbrahim xan səfərdə olduğu və ya bir yerdə ordu qurduğu zaman, 
xidmətində olan minbaşıların, yüzbaşıların, Azərbaycan bəyləri, ağaları  və 
xanlıqlarının səhər, günorta, axşam xörəyi və atların arpası, habelə qoşun 
əhlinin bir parası və yasavulların bütün məxarici mərhum xanın xəzinəsindən 
                                                           
1 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin II kitabı, səh.280.
 
214

verilirdi. Bir çox gecələr minbaşılara və başqalarına taxıl, düyü və 30 qoyun 
sərf olunardı. Bu hesabla sərf olunan çörəyin, arpanın, yağın və  şirniyyatın 
miqdarını təsəvvür etmək olar"
1
. 
Pənahəli xanın vəfatından sonra onunla dostluq etmiş  bəzi xanlıqlar  əhdi 
pozdular.  İbrahimxəlil xan öz daxili işlərini nizama saldıqdan sonra ona itaət 
etmək istəməyən bir neçə xanlığa qarşı hərbi yürüşlər təşkil etdi. Mirzə Yusif 
Nersesov Qarabağinin "Tarixi-safi" əsərində bu yürüşlərdən ikisinin qısa 
təfsilatı verilmişdir. Burada deyilir: "O zamanlar Naxçıvan hakimi Kələbi xanla 
İbrahim xanın arasında  ədavət törəmişdi. Buna görə  də  İbrahim xan Dağıstan 
ləzgilərindən kömək istədi və Dağıstan hakimi Ümmə xan öz qoşunu ilə 
İbrahim xanın köməyinə gəldi. İbrahim xan Qarabağın atlıları və könüllüləri ilə 
(çirik) birlikdə hərəkət etdi. Kəlbəli xana cəza vermək qərarına gəldi və onun 
olduğu Qarababaya yetişərək dayandı. Qoşuna kəndləri və  əkin yerlərini 
dağıtmaq əmrini verdi. Qarababam mühasirəyə aldı. Kəlbəli xan da qabaqcadan 
İrəvan hakimindən kömək istəmişdi. O da ona bir qədər kürdlərdən və başqa 
ellərdən kömək göndərmişdi. Hər iki tərəfin qoşunu bir-birinə rast gəldi. 
Kəlbəli xan bir qədər geri çəkiləndən sonra Tiflis yolu ilə qaçmağa üz qoydu. 
Bunu görən Ümmə xan iti gedən atını onların dalınca çapdı...  İbrahim xan 
könüllü qoşunu Qarababanın mühasirəsi üçün qoymuşdu.  İbrahim xan çarəsiz 
qalıb yüzbaşıların yanına adam göndərdi, onlara geri qayıtmaq  əmri verdi. 
Burada Kəlbəli xanla dostluq əsasını qoydu. Beləliklə, dostluq və  məhəbbət 
əlaqəsi bu gündən etibarən davam etdi. 
İbrahim xan qoşunu və çəriləri götürüb Qarabağa gəldi
2
. 
İbrahimxəlil xan qonşu xanlarla ümumi dil tapmadıqda onlara qarşı  hərbi 
yürüşdə öz müttəfiqlərindən istifadə edirdi. Mirzə Yusif Nersesov Qarabaği 
daha sonra yazır: "İbrahim xan Naxçıvam zəbt etdikdən sonra öz bacarığına 
daha da güvəndi. Ağa Məhəmməd xanın  İranda hökmranlıq etməyə 
başlamasına baxmayaraq işi helə də tərəqqi etməmişdi. Onun bu zaman fars və 
Şiraz tərəflərində olduğundan istifadə edərək İbrahim xan Xoy vilayətini özünə 
tabe etmək fikrinə düşür. O, 1203-cü ildə (təxminən 1789) ləzgi, Car, avar və 
Qarabağın könüllülərini və Qaracadağın qoşununu toplayıb sərhədi keçdi. Xoy 
hakimi Cəfərqulu xan da öz adamları ilə İbrahim xanın qarşısına çıxmaq üçün 
hərəkət etdi. Bu yürüşdə xanı bir çox ölkələrdə şöhrəti olan Molla Pənah Vaqif 
təxəllüs müşayiət edirdi... Vaqif hesab rəsm və astronomiya elmlərini də yaxşı 
bilirdi. O, əvvəlcə  İbrahim xana dedi ki, sabahkı döyüşdə Xoy şəhəri bizim 
əlimizdə olacaqdır. Mərənd şəhəri yaxınlığında hər iki xanlığın qoşunu bir-biri 
ilə döyüşə başladılar. Şiddətli döyüş nəticəsində İbrahim xan qalib gəldi. İkinci 
döyüşdə İbrahim xanın qüvvələri məğlub edildi. Çoxlu əsir alındı. Əsirlər içə- 
                                                           
1 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.163. 
2 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin II kitabı, səh.28-29. 
 
215

risində Molla Pənah da var idi. Onları Xoy şəhərinə apardılar.  Əsir alınanlar 
içərisində İbrahim xanın əmisi oğlu Fərzi bəy də var idi. O, istehza ilə Molla 
Pənaha demişdi ki, Xoy şəhərini tutmaq əvəzinə bizi əsir aldılar. İbrahim xan 
yeni qüvvə toplayaraq Cəfərqulu xanla danışığa girdi və öz adamlarını 
əsirlikdən azad etdi. Bu hadisə münasibəti ilə Molla Pənah yazmışdır: 
 
Fərd Vaqifəm mən bu səfərdən ki səlamət qayıdım,  
Tövbə gör bir də qiyamət günü çıxsam Qaladan. 
 
Nəticə etibarı ilə Xoy xanlığı Qarabağ xanlığı ilə dostluq ittifaqı bağladı. 
1791-ci ildə Gürcüstan valisi ilə  İbrahim xan arasında narazılıq baş 
vermişdi. Mirzə Yusif Nersesov Qarabaği yazır ki, Ümmə xan çoxlu qoşunla 
Gürcüstan tərəfə gəlib, bacardığı qədər Gürcüstan torpağını qarət edərək Sığnaq 
və Gümüşxananı  zəbt etdi... Qışı Axalsixdə keçirəndən sonra bahar fəslində 
geri qayıdaraq yenə  də Gürcüstan torpağına daxil oldu. Ümmə xan yolun 
üstündə knyaz Abaşidzenin arvad-uşağı ilə yaşadığı möhkəm Adxan qalasını 
mühasirə edib zor ilə zəbt etdi. Oranın əhalisini qılıncdan keçirərək, bəzilərini 
də  əsir etdi. Knyaz Abaşidzenin qızlarından Cavahir xanımı  İbrahim xandan 
ötəri göndərdi və bir qızına da Ümmə xan özü evləndi
1
. 
M.M.Xəzani "Qarabağ tarixi" əsərində Qarabağda mədəniyyət məsələlərinə 
də geniş yer vermişdir.  Əsərdə xanlığın mədəni həyatı, memarlıq abidələri 
haqqında olan məlumat başqa "Qarabağnamə"lərə nisbətən daha genişdir. 
İbrahimxəlil xanın yaşadığı evdən danışan Xəzani yazır ki, təpə üzərində 
yerləşən bu imarətdən İbrahim xan qalaya düşmən hücum edəcəyi təqdirdə onu 
müdafiə imkanına malik idi. Pənahəli xanın oğlanları Mehrəli bəy və Talıbxan 
bəy də belə yaraşıqlı binada yaşayırdılar. Sonralar İbrahimxəlil xanın böyük 
oğlu Məhəmmədhəsən ağa üçün tikdirdiyi bina Şuşanın  ən mənzərəli binası 
oldu. 
Pənahəli xan, İbrahimxəlil xan və Mehdiqulu xan dövrlərində Ağdamda bir 
sıra xanlıq abidələri inşa olunmuşdu. M.M.Xəzani yazır ki, 3 günbəzli 
məqbərələr Pənah xan və onun övladlarına aid idi. Pənah xanın bu məqbərələri 
ətrafında arxlar, yollar, su anbarları  və ehsan bağı deyilən sahələr ilboyu 
nəzarətdə olurdu. Əsgəran qalaları  və Qarqar çayının  Şuşa Xəzinə qayası 
ərazisindən keçdiyi yerdə  sıldırım qayada qazılmış otaqlar da böyük 
əhəmiyyətə malik idi. Azərbaycan  ərazisində belə bir tikintinin misli-bərabəri 
yox idi. Yerin səthindən hündürdə, çox çətin və ensiz bir yola malik olan bu 
otaqlar, düşmənin  Şuşa qalasına hücumu zamanı, xanın ailə  və  xəzinəsini 
mühafizə  məqsədi ilə hazırlanmışdı. Ona görə  də  həmin tikinti olan qayaya 
Xəzinə qayası adı verilmişdir. 
 
                                                           
1 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin II kitabı, səh.30.
 
216

Xalisə torpaqlarından başqa Qarabağda İbrahimxəlil xan dövründə müəyyən 
inzibati və  hərbi vəzifələrə malik sərkərdələrə verilən torpaqlar da var idi. 
Mirzə Camal və Mirzə Adıgözəl bəyin  əsərlərində bu barədə söz açılır. 
Qarabağ xanlığında mövcud olan torpaq mülkiyyəti formalarından biri də 
"mülk" idi. 
Mir Mehdi Xəzani eyni zamanda Bərgüşad, Dığ, Xınzirək, Qayadaşı, Gəlin 
daşı, Dəvə sürüncağı, Ağsu və başqa yerlərin  İbrahim xan tərəfindən pul ilə 
alınmış qəbələli mülkləri olduğunu göstərir. 
Xəzaninin "Qarabağ tarixi" əsəri faktların zənginliyi ilə maraq doğurur. 
Bununla belə bu əsər metodoloji baxımdan qüsurludur. İslam dini ehkamları 
təsiri ilə padşahlar, xanlar və yerli hakimlər haqqında yanlış mülahizələr irəli 
sürülmüşdür. M.M.Xəzani ruhani olduğu üçün ortodoks islam məfkurəsinə 
sadiq qalmışdır. 
M.M.Xəzani kainatın, həyatın yaranmasını "Allah iradəsi" hesab etdiyi 
kimi, ictimai-tarixi hadisələri də dini mövqedən izah edirdi. Onun etiqadına 
görə, tarixi hadisələrin inkişafı prosesində  əsas amil "Allahın iradəsi"ndən 
asılıdır. Onun fikrincə, hökmdarlar, sərkərdələr Allah tərəfindən təyin olunmuş 
şəxslərdir. Hökmdarların hərəkəti və  fəaliyyəti də  nəticə etibarı ilə  "İradeyi 
küll"ün təzahüründən başqa bir şey deyildir. 
Azərbaycan xanlıqlarının inzibati-ərazi bölgüsü də maraqlı idi. Qarabağ 
xanlığında 22 mahal var idi. Bu mahalları naiblər idarə edirdilər. Hər bir naibin 
ixtiyarında olan kəndlərdə darğalar, yüzbaşılar, kəndxudalar və başqa vəzifəli 
şəxslər olurdu. Darğalar polis vəzifəsini icra edir və vergi yığırdılar. Yüzbaşılar 
və kəndxudalar kənd ağsaqqalı hesab olunurdular. 
Xanlığın hər bir mahalında axundlar və qazilər ali ruhani vəzifəsini yerinə 
yetirirdilər. 
Qarabağ xanlığında mülki və cinayət işləri  əsasən  şəriət qanunları, islam 
adət və  ənənələri  əsasında həll olunurdu. Qazıların çıxardıqlan hökmləri 
darğalar, yüzbaşılar, kəndxudalar icra edirdilər. Xan özü ən böyük hakim kimi 
ölüm hökmləri, ağır cismani cəzalara qərar verirdi. Xanın ölüm hökmləri onun 
cəlladları tərəfindən icra olunurdu. 
Y.V.Çəmənzəminli "Qan içində" romanında Qarabağ xanının verdiyi 
cəzalardan, darğaların özbaşınalığından da söz açır. 
XVTII əsrdə kəndlilərin mülkləri tez-tez bəylər, tacirlər və sələmçilər tərə-
findən satın alımrdı. Qarabağ  kəndlərində tut bağlarının satın alınmasına dair 
XVIII əsrin qəbələ vəsiqələri bunu sübut edir
1
. 
Qarabağ xanlığı təsərrüfatın genişlənməsini təmin etmək məqsədilə əhalinin 
bir yerdə daimi yaşamasına, oturaq həyat keçirməsinə böyük əhəmiyyət verirdi. 
Müəyyən səbəblərdən doğma yurdlarını tərk edənləri öz yerlərinə qaytarırdılar. 
Məsələn, "...Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan öz asılılığında olan 
                                                           
1 Azərbaycan tarixi, cild I, Bakı, 1958, səh.377.
 
217

Vərəndə  məliki ilə barışıb və onun müsadirə olunmuş yerlərini özünə 
qaytarıb kəndxudalara əmr etmişdi ki, bütün qaçan və ora-bura dağılan rəiyyət 
toplansın və əvvəllər yaşadığı kəndlərdə sakin edilsin
1
. 
Qarabağ xanlığının mövcudiyyəti dövründə Qarabağda kəndlərin sayı  və 
əhali sıxlığı  təxminən iki dəfə artmışdı.  İran, Türkiyə, Rusiya, Gürcüstan və 
Ermənistan  əhalisinin Qarabağa "səfər etmələrinə" səbəb ilk növbədə, onun 
təbii sərvətləri, ab-havası, misilsiz torpaqları, çayları, bulaqları, meşələridir. 
Rzaqulu bəy yazır: "Qarabağ vilayəti hər cəhətdən yer üzünün behiştidir. 
Qarabağın ab-havası, məhsulu,  əlbəttə, ali Rusiya dövlətinin məmurlarına da 
məlumdur. Qarabağın dağlıq. yerləri və yaylaqları Göyçə  sərhədindən tutmuş 
Ordubada qədər başdan-başa cənnət otlaqlardan ibarətdir... Qışda mal-qara və 
heyvanları burada saxlamaq olur. Bu yerlər də Qarabağ  səhrasının qışlaqlan 
kimi çox salamat olur və qışın şiddətindən heç zərər görmür. Dağlıq yerlərdə və 
dərələrin hamısında rəiyyətlərin kəndləri və məskənləri vardır. Rəiyyətlər qışda 
və yayda qoyun sürüsü, mal və heyvan saxlayırlar, həmi də taxıl əkirdilər, çox 
xoş dolanırdılar. Hal-hazırda kəndlərin çoxlu əkin yerləri və istifadə edilməyən 
yerləri vardır.  Əgər bu yerləri rəiyyətlərə qanun üzrə  və nizamla paylasalar 
kendləri abad edərlər,  əkin  əkərlər və heyvanlarını saxlayarlar. Bu, beş min, 
bəlkə də ondan artıq evə kifayət edər. Taxıl məhsulu artar... Xüsusən, bal arısı 
saxlayıb hədsiz-hesabsız fayda verər. 
Qarabağ torpağı çox menfəətli və dövlətli torpaqdır. Heç bir məmləkətdə və 
iqlimdə bu cür torpağın olduğunu eşitməmişəm. Lakin Qarabağ rəiyyətləri pul 
qazanmaqda tənbəldirlər. Onlar sair vilayətlərin rəiyyətləri kimi pul 
qazanmağa, bağ salmağa və əkin əkməyə səy etsələr, onların var-dövlətlərinin 
sayı-hesabı olmaz. Burada əkin  əkmək asandır. Burada bir baş atla əziyyət 
çəkmədən istənildiyi kimi cift sürülə bilər
2
. 
Qarabağ xanlığının təbii-coğrafi sərhədləri belə idi: Xanlıq  şimali-qərb 
tərəfdən Kürək çayı və Qara çay sərhəd olmaqla Gəncə xanlığı ilə həmsərhəd 
idi. Qarabağ xanlığı cənubi-qərb tərəfdən Naxçıvan xanlığı ilə, eyni zamanda, 
Gəncə  və Naxçıvan xanlığı arasında  İrəvan xanlığı ilə  həmsərhəd olmuşdur. 
Kür çayı boyunca şimali-qərb tərəfdən  Şəki xanlığı ilə, yenə  də Kür sərhəd 
olmaqla  Şirvan xanlığı ilə qonşu idi. Qarabağ xanlığı o zaman bütün 
Azərbaycanın mədəni-siyasi mərkəzi olan Təbriz xanlığı  və eləcə  də  Ərdəbil 
xanlığı ilə  əsasən Araz boyu, cənub-şərq istiqamətində qonşu olmuşdur. Bu 
sərhədlər Pənah xan dövründə müəyyənləşdirilmişdi. Ondan əvvəlki dövrlərdə, 
xüsusilə iki əsrdən artıq bir müddətdə mövcud Qarabağ bəylərbəyiliyi dövründə 
Arazdan Gürcüstan sərhədinədək Xram çayı (Sınıq körpü – Красный  мост) 
eninə Kür çayından Ermənistan yaylaqlarına qədər geniş  ərazini  əhatə edirdi. 
Arasıkəsilməz feodal müharibələri, xarici basqınlar və daxili çəkişmələr 
Pənahəli xanın 
                                                           
1 Azərbaycan tarixi, cild I, Bakı, 1958, səh.380. 
2 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin II kitabı, səh.284.
 
218

 
hakimiyyətə başladığı dövrdə Qarabağ  əhalisinin tərki-vətən olması  və 
təsərrüfatın dağılmış vəziyyəti ilə səciyyələnirdi. Pənahəli xan və İbrahimxəlil 
xanın gördüyü tədbirlər nəticəsində yaşayış yerləri çoxaldı, gözəl və qüdrətli 
Şuşa şəhəri tikildi. XVIII əsrin sonu və XIX əsrin əvvəllərində Qarabağ əhalisi 
və yaşayış yerləri nəzərə çarpacaq dərəcədə artmışdı. Həmin dövrdə Qarabağ 
xanlığında bir şəhər - Şuşa və 638 kənd olmuşdur. Əhalinin ümumi sayı 90000 
nəfər idi ki, bunlar 18563 ailədə birləşirdi. 
Qarabağın təbii-coğrafi  şəraiti burada həm  əkinçiliyin, həm də heyvan-
darlığın inkişafına  əlverişli  şərait yaradırdı. Qarabağın bir hissəsini Kiçik 
Qafqazın orta və son hissəsi ehatə edir ki, buraya Böyük və Kiçik Kirs dağ 
silsilələri, Qırx qız və Murovdağ silsilələri, Xonaşen və Ziyarət silsilələri, Ala 
qaya və başqa dağ silsilələri təşkil edir. Bu dağ silsilələrindən bir çoxu dəniz 
səviyyəsindən 1800-3000 metr hündürlüyündədir. Həmin dağların aşağı hissəsi 
meşələr, yuxarı hissəsi isə gözəl alp düzənlikləridir ki, bura köçəri heyvanların 
təbii yaylaq - otlaq yerləridir. 
Qarabağın nəinki dağlıq hissəsi, hətta ovalıqlarında sıx meşələr var idi. Bu 
meşələr qiymətli ağac növləri ilə zəngin idi. Meşələrdən daha çox yanacaq və 
tikinti məqsədilə istifadə olunurdu. Meşələrdə eyni zamanda çoxlu meyvə 
ağacları var idi. İpəkçiliyi inkişaf etdirmək məqsədilə çoxlu tut (çəkil) bağları 
salınmışdı. Xəmsə erməni məlikləri kəndlərində tut ağaclarının geniş yayılması 
ondan araq çəkilməsi məqsədi daşıyırdı. Xanlıq  ərazisindən keçən üç yol 
məşhur idi. Bu yollardan biri Gəncə ilə Şuşarn, ikincisi Şuşa ilə Şəkini, üçün-
cüsü isə  Şuşadan başlayıb Arazı keçməklə  İrana gedirdi. Bu yolla Hindistana 
qədər getmək olardı. Araz üzərindəki Xudafərin körpüləri bir neçə  dəfə  təmir 
edilmişdi. Ağa Məhəmməd xanın hücumu ərəfəsində isə dağıdılmışdı. 1805-ci 
il Kürək çayı müqaviləsinə görə  Şuşa - Gəncə yolunun təmiri nəzərdə 
tutulmuşdu. Cülfa şəhəri də xanlığın İranla əlaqə saxlaması üçün əlverişli idi. 
Bundan  əlavə  Şuşa - Gorus və Naxçıvan arasında da yol işləyirdi. Qış 
vaxtlarında bu yoldan gedib-gəlmək çətin idi. Kəndlər arasında yol bərbad idi. 
Hərəkət və qoşqu vasitələri at, öküz, kəl, eşşək, qatır idi. Aran yerlərində 
dəvələrdən daha çox istifadə olunurdu. 
Qarabağ xanlığının kend təsorrüfatı əkinçilik və heyvandarlıqdan ibarət idi. 
Əkin üçün torpaqlan hazırlamaq, onu daş  və kollardan təmizləmək böyük 
zəhmət tələb edirdi. Bu səbəbdən ümumi torpaq sahəsi təxminən 1.354.000 
hektar olan Qarabağ xanlığında yüz min hektara yaxın  əkin sahəsi var idi ki, 
bundan adambaşına 1,1 hektar düşürdü.  Ən yaxşı torpaqların çoxu suvarına 
sisteminin olmaması üzündən  əkilmirdi. Torpağın  əkilməsi, becərilməsi, 
məhsulun emah əsasən  əl  əməyi ilə  və qoşqu heyvanlardan istifadə yolu ilə 
görülürdü.  İbrahimxəlil xanın gəliri haqqındakı  məlumat da çox maraqlıdır. 
Xanın gəliri "taxıl, barama və müxtəlif  əkin məhsulundan  əlavə,  şəxsən xana 
məxsus olan kotanlardan məhsulla alınan malcəhətdən ibarət idi". "Yadımdadır, 
bir dəfə 
  
 
219

mərhum... xanın taxıl zəmilərində işləyən xüsusi cüt və kotanlarını hesabladılar. 
Məlum oldu ki, xanın cütkotanı bütün Qarabağ  əhalisinin cüt və kotanına 
bərabər, bəlkə də onlardan iki cüt artıqdır..."
1
. İcarə haqqı, peşkəşlər, zərbxana 
və vergi toplanmasından pulla və  məhsulla çox gəlir hasil olurdu. Qarabağ 
xanının nəinki Azərbaycanda, habelə Türkiyədə şöhrət qazanan 3-4 min atdan 
ibarət ilxısı var idi. Əkinçilik təsərrüfatlarında taxıl, arpa, darı, çəltik, pambıq, 
kətan, küncüd, gənəgərçək və başqa bitkilər becərilirdi. 
Qarabağ xanlığında, xüsusilə,  İbrahim Xəlil xan dövründə ipəkçilik və 
bağçılıq geniş rövnəq tapmışdı. Şəxsən İbrahim xanın hindarxı ərazisində 26 tut 
bağı var idi. İllik ipək məhsulu 1700 pud idi. Pənahəli xanın Ağdamda 7 meyvə 
bağı var idi: Güllü bağ,  Ərikli bağ, Kötən bağı, Çirayiş bağı, Bala bağ, Barlı 
bağ  və Nurlu bağ. Sonuncu iki bağın məhsulu xeyrat və ehsan məqsədilə 
işlədilirdi. Bostançılıq da Qarabağ xanlığında çox inkişaf etmişdi.  İbrahim 
xanın hindarxında olan bostanından  Şuşaya hər il 50 araba qovun və qarpız 
göndərilirdi. 
Məlumdur ki, uzun müddət feodal geriliyi şəraitində yaşayan Azərbaycan 
kəndlərində başlıca olaraq natural mal mübadiləsi yayılmışdı. Qarabağ 
xanlığında isə  sənətkarlığın inkişafı,  əhalinin peşələr üzrə "ixtisaslaşması", 
başqa amillər-pul dövriyyəsinin genişlənməsinə, bazarlara məhsul çıxarmağa 
şərait yaratmışdı. Xanlığın demək olar ki, hər bir ailəsində xırda toxucu dəzgahı 
mövcud idi. Onlar ipdən müxtəlif məmulatlar toxumağı bacarırdılar. Bu 
səbəbdən xanlıqda  ən inkişaf etmiş kustar sənaye toxuculuq idi. Xanlıq 
dövründə Qarabağ xalçaları xarici bazara da çıxarılırdı. 
Şuşada məşhur daş karxanaları ilə yanaşı, 2 kərpic zavodu olmuşdur. 
Burada 22 nəfər kərpickəsən işləyirdi. 
Şuşada həmişə barıt istehsal edən müəssisə  işləyirdi.  Şəhərin 1826-cı il 
mühasirəsində döyüşçülərə hər gün 27 girvənkədən çox barıt verilirdi. 
Şuşa zərgərləri bütün yaxın  Şərqdə  məşhur olmuşdur. Zərif incə naxışlar 
yalnız qızıl və gümüşə vurulmurdu. Şuşanın özündə olan mərmər tipli daşlar 
üzərində  rəngarəng fiqurlar nəqş edilmiş, çoxlu kitabələr yazılmışdır.  Şəhərin 
azərbaycanlı daşyonanları daşdan yüzlərlə müxtəlif ölçülü və xüsusi zövqlə 
işlənmiş  əşyalar hazrrlayır və bunlar şəhərin bina və küçələrinə  əvəzsiz 
memarlıq zənginliyi verirdi. 
İbrahimxəlil xanın hakimiyyəti dövründə Qarabağ tacirləri  Şəki,  Şirvan, 
Gəncə xanlıqlarında istehsal olunan ipəyi alıb həqiqi mənada ipək 
monopoliyası yaratmış və onu xarici bazara çıxara bilmişdir. Məşhur Qarabağ 
atları, Qarabağ xalçaları da ticarətdə mühüm rol oynayırdı.  İrana aparılan 
malların  şəhərlər üzrə gömrük xərci müəyyən edilmişdi. Türkiyə-Qarabağ 
tacirlərini özünə cəlb etmək məqsədilə onları bu xərcdən azad etmişdi... 
                                                           
1 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin II kitabı, səh.282.
 
220

 
* * * 
 
1783-cü ildə,  Şimali Qafqazın Georgiyevski qəsəbəsində Rusiya ilə 
Gürcüstan arasında bağlanan müqaviləyə görə Gürcüstan Rusiyanın himayəsini 
qəbul etdi. Həmin ildə Böyük Qafqaz dağlarından çəkilməyə başlayan hərbi 
Gürcüstan yolu Şimali Qafqazla Zaqafqaziyanı sıx əlaqələndirirdi... 
Qafqazı tutmaq, buranı Rusiyaya tabe etmək planı hələ I Pyotrun vaxtından 
hazırlanmışdı. Bu isə İranı ciddi narahat edirdi. XVIII əsrin 80-90-cı illərində 
İranda mərkəzi dövlət yarandı ki, onun da başında Qacar tayfasından olan Ağa 
Məhəmməd xan dururdu. Bu səbəbdən Qarabağ xanlığında Rusiyaya meyil 
güclənmişdi. 
Mirzə Camal yazır ki, Ağa Məhəmməd xan Qarabağa hücumdan xeyli əvvəl 
İbrahim xanı sülh ilə itaətə  gətirmək istədi. Bu münasibətlə onlar arasında 
hədiyyə  və girovlar mübadiləsi də olmuşdur: Ağa Məhəmməd xan "İbrahim 
xana xələt, qılınc, qızıl yəhər və  əsbablı at göndərib, itaətə  dəvət etmişdi. 
Aralarında zahiri hörmət və dildə itaət var idi. Elçilər gəlib-gedirdi. O 
cümlədən İbrahim xan girov adı ilə şirin dilli, bacarıqlı bir şəxs olan Mirzə Vəli 
Baharlı ilə birlikdə əmisi oğlu Əbdüssəməd bəyi onun yanına göndərmişdi. Şah 
da onlara olduqca hörmət edib, öz yanında saxlayırdı. Bu arada Ağa 
Məhəmməd xan Kirmanda səltənət iddiasında olan düşməni, qoçaq və səxavətli 
Lütvəli xan Zəndə qalib gəlib, Kirman əhalisinin hamısını qırdı. İbrahim xanla 
Ağa Məhəmməd xanın arasını poza biləcək bəzi işlər üz verdi. Əbdüssəməd 
bəy, Mirzə Vəli Baharlı və bir neçə nəfər nökəri ilə Kirmandan qaçdı. Bunların 
ardınca atlılar göndərildi. Çaparlar gecə-gündüz yol gedərək, onlardan qabağa 
düşüb, Sərcəm kəndi  əhalisinə  xəbər verdilər. Atlı  və piyadalar Qızıl Özən 
çayının kənarında yolun üstünü kəsib  Əbdüssəməd bəylə vuruşdular. 
Əbdüssəməd bəy güllə ilə dizindən yaralandı. Onu yoldaşları ilə  bərabər 
tutdular. Mirzə  Vəli də tutuldu. Əbdüssəməd bəy həmin yaradan orada vəfat 
etdi. Başqa dustaqlan Mirzə  Vəli ilə birlikdə  şahın yanına aparıb, Tehran 
şəhərində həbs etdilər..."
1
. 
Məhəmmədhəsən xanın  əməllərindən və  oğlu Ağa Məhəmməd xanın 
zühurundan bəhs edən A.Bakıxanovyazır ki: "O, (Məhəmmədhəsən xan - N.A.) 
Nadir  şah öldürüldükdən sonra gəlib Təbəristan,  İraq və Azərbaycanı aldı, 
sərdarlıq ləqəbilə sikkə və xütbə sahibi oldu. Azad xan və Kərim xan Vəkil ilə 
müharibə etdi. Axırda, hicri 1176 (1759)-cı ildə öz nökərlərinin əlilə öldürüldü. 
Kiçik qardaşı  Məhəmmədhüseyn xandan iki oğlan qalmışdı: biri Ağa 
Məhəmməd xan, o biri Hüseynqulu xan Vəkil, girov adı ilə bunları həmişə öz 
yanında saxlayırdı. Bu böyük əmirin vəfatından sonra Ağa Məhəmməd xan 
Astarabada gedib, gündən-günə cah-calalını  və  səltənət busatını artırdı. 
Zəndiyyəyə qalib gəlib tədricən  İraq, Təbəristan, Gilan və Azərbaycan 
ölkələrini fəth etdi. 
                                                           
1 B ax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin 1 kitabı, səh. 138.
 
221

Hicri 1209-cu ildə (1795) Qarabağı  fəth etmək məqsədilə Xudafərin 
körpüsünü təmir edib, Pənahabad (Şuşa qalası) üzərinə yürüş etdi. İbrahim xan 
İran qoşununun bu tərəfə keçməsinə yol verməmək üçün bu körpünü xarab 
etmişdi. Ağa Məhəmməd xan topxana mənzilində yerləşib, qalanı mühasirə 
etməyə başladı. Təqribən bir aydan sonra Gürcüstana hərəkət etdi. Qətl və 
qarətdən və Tiflis şəhərini xarab etdikdən sonra qayıdıb Muğanın Cəhlinam 
adlı yerində qışladı..."
1
. 
A.Bakıxanovun çox yığcam  şəkildə xülasə etdiyi bu tarixi hadisələr 
"Qarabağnamə"lərdə daha müfəssəl  şərh olunmuşdur. Bu hadisələrin geniş 
təsviri isə Qarabağ xanlığı tarixini öyrənmək üçün vacibdir. 
1791-ci ildə Ağa Məhəmməd xan Qacar 10 ildən artıq mübarizədən sonra 
İranın və  Cənubi Azərbaycanın bütün əyalətlərini öz hakimiyyətinə tabe 
etdikdən sonra Zaqafqaziyanı da əsarət altına almaq fikrinə düşdü. Qərbi 
Avropa ölkələri, birinci növbədə,  İngiltərə  və Fransa Rusiyanın Qafqazda 
möhkəmlənməsi və irəliləməsinin qarşısını almaq məqsədilə Qacara kömək 
göstərirdilər. 1794-cü ildə Ağa Məhəmməd xan Qacar İbrahimxəlil xandan itaət 
etməyi, bu məqsedlə də oğlunu girov göndərməyi tələb etdi və rədd cavabı aldı, 
bunu görən Ağa Məhəmməd xan Qacar Qarabağa 8 minlik cəza qoşunu 
göndərdi. Lakin Əsgəran qalası yanında Ağa Məhəmməd xanın qoşunu məğlub 
olub geri oturduldu. 
1794-cü ildə  Ağa Məhəmməd xan Qacar qoşun və silahın sayını on qat 
artırmağa məcbur oldu. 1795-ci ilin yayında Arazı keçib Qarabağ istiqamətində 
bütün ərazidə hərəkət edən İran qoşunlarının sayı 85 min nəfərdən artıq idi. Bu 
səbəbdən Ağa Məhəmməd xan Qacarın 1795-ci ilin yay yürüşü yalnız Qarabağ 
üçün deyil, bütün Zaqafqaziya üçün təhlükə törədirdi. Həqiqətən, Qacarın son 
məqsədi bütün Zaqafqaziyanı - Azərbaycanı,  Ermənistam, Dağıstanı  əsarət 
altına almaq məqsədi daşıyırdı. Bu məqsədi həyata keçirməkdə  əsas maneə 
Şuşa qalası idi. 
Şuşa uğrunda mübarizədə Zaqafqaziyanın müqəddəratı  həll olunurdu. İran 
qoşunları 1795-ci ilin iyun-avqust aylarında 33 gün Şuşanı mühasirə edib onu 
təslim etməyə cəhd göstərdilər. 
Zaqafqaziya xalqları  Ağa Məhəmməd xan Qacarın 1795-ci il yürüşü 
ərəfəsində həqiqi mənada dostluq və qardaşlıq ittifaqı yaratmışdılar. 
Qarabağ  uğrunda mübarizədə Xudafərin (xalq arasında Xudafərin) 
körpülərinin fövqəladə strateji əhəmiyyəti var idi. Araz çayı üzərində - bir-
birindən 800 metr arah on bir və on beş  aşırımlı bu körpülər çox qədimdən, 
hətta hicrətdən  əvvəl də mövcud olmuşdur.  Ərəb istilası dövründə  və sonrakı 
əsrlərdə həmin körpülər Cənub ilə Şimalı birləşdirən mühüm mərkəz idi. 
Qacarın 1795-ci il Qarabağ uğrunda mübarizəsini Mir Mehdi Xəzani daha 
müfəssəl işıqlandırmağa çalışmışdır. M.M.Xəzani, Şuşa qalasının İran ordusu 
                                                           
1 A.Bakıxanov, "Gülüstani-İrəm", 1951, səh. 180-181.
 
222

tərəfindən mühasirəsini  ətraflı surətdə  təsvir etdikdən sonra Ağa Məhəmməd 
xanın məğlubiyyəti səbəblərini izah edir. Müəllifə görə, İbrahimxəlil xanın Ağa 
Məhəmməd xana qalib gəlməsi səbəblərindən biri də yerli əhalinin istilaçı İran 
ordularına qarşı apardığı partizan müharibəsi idi. Mir Mehdi Xəzaninin 
yazdığına görə, Qarabağ  əhalisi atlı  və piyada olaraq, meşələrdə, Araz 
sahillərindən tutmuş  Şuşa qalasına qədər uzanan yollar boyu düşmənə qarşı 
çıxır,  İran ordusuna gələn  ərzaq mallarını  zəbt edib aparır, düşməni azuqəsiz 
qoyaraq zəiflədirdi. Atlarını və sair böyük heyvanların doydurmaq məqsədilə ot 
və  ələf üçün ətrafa çıxan  İran  əsgərlərinə hücum edən  əhali onları  qırıb və 
qismən əsir alıb İbrahim Xəlil xana çatdırırdılar. Mütəşəkkil olmayan əhalinin 
daimi hücumlarına və qarətlərinə  məruz olan İran ordusu Qalanın 
mühasirəsindən el çəkmək məcburiyyətində qalır. Beləliklə,  İbrahimxəlil xan 
xalqın yardımı nəticəsində Şuşam Ağa Məhəmməd xanın istilasından müdafiə 
edir. 
İbrahimxəlil xan siyasi xadim olduğu kimi böyük sərkərdəlik məharətini də 
1794-1795-ci il İran - Qarabağ müharibələrində bir daha sübut etdi. Qacar 
Tiflis üzərinə yürüş edərkən gəncəli Cavad xan min nəfər atlı ilə  Ağa 
Məhəmməd xanın yanına gələrək ona Gürcüstan səfərində kömək etmişdir. 
Gürcüstan üzərinə yürüşdə Qacara kömək edən Məlik Məcnun, Məlik Qulu və 
Məlik  İsmayıl 600 atlı ilə onun yanına gəlmişdilər. Qubalı  Fətəli xanın oğlu 
Şeyx  Əli xan Qacara öz sədaqətini göstərmək üçün ona 5000 tümən pul 
göndərmişdi. Yuxarıda deyilənlərə onu da əlavə edək ki, Qarabağı  işğal edib 
İbrahimxəlil xanı hakimiyyətdən devirmək üçün Ağa Məhəmməd xanın 
yanında erməni məliklərinin xüsusi nümayəndəsi Abraham Beknazaryans öz 
dəstəsi ilə bələdçi-məsləhətçi kimi işləyirdi. A.Beknazaryans Ağa Məhəmməd 
Qacarın Qarabağa bütün yürüşlərində  iştirak etmiş, onun xatirələrini sonralar 
Barxudaryan "Qarabağın sirri" adı ilə 1886-cı ildə Peterburqda çap etdirmişdir. 
Qarabağa  İran yürüşü qüvvətləndikcə erməni məliklərinin xəyanəti daha da 
artırdı. 
İran qoşunlarının  Şuşanı alması üçün xarici qüvvələrdən, eyni zamanda 
dövrün  ən güclü silahlarından istifadə olunurdu: "Fransız zabitlərinin 
komandanlıq etdiyi düşmən topları  şəhərin istehkamlarını dağıda bilmədi. 
Şuşalılar düşmən üzərinə  cəsarətlə  həmlə edirdilər. Bu dəfə gecə  Əsgəran 
qalasının naibi Həsənbəy və  Şuşa müdafiəçilərinin dəstələri düşmən 
düşərgəsinə birgə hücum etdilər. Qanlı döyüş baş verdi. Düşmənə ciddi tələfat 
verdirən həmlə  iştirakçıları tezliklə qala divarlarının arxasına çəkildilər. 
Düşmən sərbazları qarabağlıların hələ  də öz düşərgələrində olduğunu zənn 
edərək səhərə qədər bir-birini qırdılar"
1
. 
Ağa Məhəmməd xanla sülh danışığı qeyri-mümkün idi. O, Qarabağın 
suverenliyinə etinasız idi: "Ağa Məhəmməd  şah  Şuşa qalası altında olanda 
mərhum İbrahim xanın elçiləri hərdənbir onun yanına gəlib-gedirdilər. Bir gün 
ağa Məhəmməd şah İbrahim xanın sifarişlərindən qəzəblənib dustaqların edamı 
                                                           
1 Azərbaycan tarixi, cild I, səh.397.
 
223

haqqında fərman verdi. Onun əmrilə Mirzə  Vəlini Tehranda topun ağzına 
bağlayıb atdılar. On nəfərdən ibarət olan başqa dustaqları da öldürdülər. 
Onlardan heç birini sağ qoymadılar..."
1
. 
Ağa Məhəmməd xanın bu qəddarlığı qarabağlılarda mübarizə əzmini daha 
da gücləndirdi. 
Şuşa valisi şəhəri qəhrəmancasına müdafiə edirdi. Qalada 15 minlik xalq 
qoşunu yaradılmışdı.  Şuşanın müdafiəsində  nəinki kişilər, hətta qadınlar da 
iştirak edirdilər. 
İbrahimxəlil xan hələ  Şuşanın müdafiəsi zamanı hiss edirdi ki, Ağa 
Məhəmməd xan məğlub olarsa, Gürcüstana gedib oranı viran edəcəkdir. Mirzə 
Camal yazır: "Mərhum  İbrahim xan, şahın hərəkətindən qabaq şövkətli 
Gürcüstan valisinə belə  xəbər göndərdi: "Ağa Məhəmməd  şah qalanı  işğal 
etməkdə aciz qalmışdır, qoşununa və ordusunun minik heyvanına çoxlu ziyan 
dəymişdir. Bu məğlubiyyətini düzəltmək üçün Tiflisi almaq və Gürcüstanın 
kəndlərini qarət etmək fikrindədir. Onun fəsadının
 
və istilasının qarşısını almaq 
tədarükündə olun"
2
. 
Şuşanı mühasirə etmiş  Ağa Məhəmməd xan tez-tez qarabağlıları,  şəxsən 
İbrahimxəlil xanı hədələyir, ona təhqiredici məktublar göndərirdi. 
Ağa Məhəmməd xanın İbrahim xana göndərdiyi aşağıdakı beyt şirazlı Seyid 
Məhəmməd Ürfi təxəllüslü şairin qəsidəsindən seçilmişdir və əsli belədir: 
 
Zi məncənəqi-fələk səngi-fitnə mibarəd,  
To əbləhanə girifti miyani-Şişə qərar. 
 
Həmin beytin tərcüməsi aşağıdakı kimidir: 
 
Fələyin məncəqindən fitnə daşı yağır,  
Sən əbləhcəsinə Şişə içərisində sığınmısan. 
 
İbrahim xan bu beyti alan kimi vəziri Molla Pənah Vaqifə müraciət edir. O 
da şaha belə bir cavab yazır: 
 
Gər nigahdarimən anəst ki, mən midanəm,  
Şişəra dər bəğəli-səng nigəh midarəd. 
 
Həmin beytin tərcüməsi belədir: 
 
Əgər məni qoruyan mənim bildiyimdirsə,  
O, Şişəni daşın qoltuğunda mühafizə edər. 
 
                                                           
1 B ax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.138. 
2 Yenə orada, səh.140. 
 
224

Həmin şeirləşməni Mirzə Adıgözəl bəy də buna bənzər şəkildə təsvir edir. 
Fərq budur ki, o, M.PVaqifi təmtəraqlı cümlələrlə tərifləyir: "Vaqif kamal ədəb 
və elm sahibi bir sima idi. Əgər Çinin fəsahət səhrasının ahusu, onun səlist 
təbinin sünbülstanında pərvəriş tapan qəzəllərin maralı ilə  bərabərlik iddiası 
etsə, tamamilə  səhvdir.  Əgər Bədəxşanın ləli, onun sinəsinin xəzinəsində 
toplanmış parlaq beytlər və çox az tapılan qiymətli mirvarilər qarşısında 
xəcalətindən qızarsa, tamamilə düzgündür... 
Ağa Məhəmməd  şah məktubunun cavabım nəzərdən keçirdi. Qəzəbinin 
buxarı başına vurub, ağlı başından çıxdı. Əmr etdi ki, od səpən toplar şərarələr 
çaxmağa, ildırım yayan qumbaralara atəş yağdırmağa başlasınlar. 
Ağa Məhəmməd  şah baxıb gördü ki, burada durduqca qalibiyyət gözəli 
yoxluq pərdəsi dalından çıxmır.  Əsgərləri də Qarabağ qoşunlarının mərdanə 
hücumlarından və cəsarətli çarpışmalarından qorxuya düşürdülər. Əgər bir neçə 
gün belə keçsə, qoşunu məğlub olar. Buna görə dövlətinin  əmirləri, 
məmləkətinin böyük adamları  və  vəzirləri ilə  məşvərət etdi. Məsləhət görüb 
dedi ki, zərərin yarısından qayıtmaq da mənfəətdir. Müsibətlə dolu olan bu 
təhlükəli yerdən at başı qaytarmaq ancaq xəzinəsinin açarıdır. Yoxsa çox 
çəkməz bütün qoşunumuz və heyvanlarımız bu dərin xunxarlıq dəryasında 
məhv olub gedər. Bizlərdən bir nəfər də olsun İrana salamat qayıtmaz. Sonra 
qayıtmaq bayrağını  hərəkətə  gətirdilər (yəni  İran qoşunu geri çəkilməyə 
başladı)..."
1
 Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"sinin yaxşı cəhətlərindən biri 
hadisələri belə ardıcıl təsvir etməsidir. 
Şübhəsiz, Ağa Məhəmməd xanın Zaqafqaziyadakı fitnə  və  fəsadları 
Qarabağ xanlığı  və Tiflislə  məhdudlaşmamışdı. Azərbaycanın bir sıra başqa 
xanlıqlarında  İran qoşunlarının törətdiyi qanlı faciələr məlumdur.  Şirvan 
üzərinə oniki minlik İran ordusu hücum edərək Şirvanı, sonra isə Şəki və Quba 
xanlıqlarını talan etmişdi.  Şuşanı ala bilməyən Ağa Məhəmməd xanın qarətçi 
qoşunu 100 min başdan artıq mal-qaranı Azərbaycandan sürüb İrana aparmışdı. 
Bütün bunlar 1795-ci il yürüşündə Ağa Məhəmməd xanı qane etmədi. O, yeni 
daha dəhşətli müharibəyə hazırlaşdı.  İranlıların Gürcüstanda törətdikləri 
özbaşınalıqların həddi-hesabı yox idi. Elə bil ki, Ağa Məhəmməd xan qəsb edə 
bilmədiyi  Şuşanın hayıfını da gürcülərdən alırdı. Digər tərəfdən Gürcüstanın 
müdafiəsində mindən artıq qarabağlı süvarisinin iştirakı onu qəzəbləndirmişdi... 
Ağa Məhəmməd xanın Gürcüstanda və ümumən Zaqafqaziyada 
özbaşınalıqları barədə Gürcüstan valisi II Yekaterinaya müfəssəl məlumat verib 
ondan kömək istəmişdi. 
Onunla şərik olan İbrahim xan da Rusiyadan kömək almanın tərəfdarı idi və 
öz rəyini Rusiya dövlətinə bildirmişdi. 
Qacar Tifiisi yandırıb qarət etdikdən sonra 1795-ci ilin payızında Muğana 
qayıtdı. Onun məqsədi burada qışlamaq, yazın başlanğıcında Şuşa qalasına 
                                                           
1 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.61.
 
225

hücum edərək onu təslim etmək idi. Lakin Məhəmməd xanın bu planı pozuldu. 
Yaz vaxtı İranda həyəcan və iğtişaşlar üz verdi. 
O, 1796-cı ilin yazında tələsik Arazı keçib İrana çəkilməyə  məcbur oldu. 
Digər tərəfdən, Qarabağ xanının və Gürcüstan valisinin xahişi üzrə II 
Yekaterinanın göndərdiyi güclü rus qoşunu Dərbəndi alaraq Azərbaycan 
sərhədlərinə yaxınlaşırdı... 
Ağa Məhəmməd xan Qacar İrana qayıdıb üsyançıları itaətə gətirdi və 1796-
cı ilin payızında özünü İran  şahı elan edib, təntənəli tacgüzarlıq mərasimi 
keçirdi. Lakin o bilmirdi ki, bir ildən sonra Şuşa  şəhərində  həmin tac yerə 
çırpılacaq,  İran tarixində "Axtaxan" ləqəbi ilə tanmıb milyonların nifrət və 
lənətinə  səbəb olan bir hökmdarın başı, kindən-qəzəbindən qırışmış sifəti 
bədənindən üzülüb ayaqlar altına salınacaqdır. Qarabağ  uğrunda canfəşanlıq 
onun bir ildən artıq şahlıq tacı gəzdirməyə imkan verməyəcəkdir. 
Yuxarıda qeyd etdik ki, Ağa Məhəmməd xana kömək edənlər sırasında 
Gəncə xanı Cavad xan və Çiləbörd mahalının hakimi Məlik Məcnun da var idi. 
Təbii olaraq bu satqınlıq  İbrahimxəlil xan tərəfindən  şiddətli cəzaya məruz 
qaldı. "Haman yaz fəslində,  şah Farsda olduğu zaman, İbrahim xan Dağıs-
tandan qoşun gətirtdirib Gəncəni mühasirə etdi. Tiflisin bərbad olmasına 
(Cavad xan) bais olduğu üçün İbrahim xan bu işə Gürcüstan valisini də  cəlb 
etdi. Oğlu və bacısını İbrahim xanın yanına girov göndərdi. Bir daha İbrahim 
xanın itaətindən çıxmayacağına söz verdi. Məlik Məcnun isə vuruşma zamanı 
öldürüldü"
1
. 
Cavad xanın Qacara köməyi onunla bağlı idi ki, onlar eyni nəslə  mənsub 
idilər. Lakin Azərbaycan, o cümlədən Qarabağı xarici qüvvələr hədələdikdə 
erməni məliklərinin düşmən tərəfə keçmələri isə onların Qarabağ xanlığına 
düşmən gözü ilə baxmalarından irəli gəlirdi. 
İran  şahına qarşı 1795-ci il müharibəsi Qarabağla Gürcüstanı  həmişəlik 
qardaşlaşdırdı. 
XVIII əsrin 80-ci illərindən başlayaraq Qarabağ xanlığı ilə Rusiyanın hərbi-
siyasi  əlaqələrinin qüvvətləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Çar Rusiyası 
da öz növbəsində Qafqazın bütün iqtisadi, hərbi-strateji əyalətlərini zəbt etmək 
üçün müxtəlif planlar hazırlayırdı. 
1783-cü ildə İbrahim Xəlil xan məktubla II Yekaterinaya müraciət etdi və 
Peterburqa elçilər göndərərək, Qarabağ xanlığının Rusiya tabeliyinə  qəbul 
olunmasını xahiş etdi. 1784-cü ilin mayında knyaz Q.A.Potyomkinin II 
Yekaterinadan aldığı  fərmanda deyilirdi: "İbrahim xana gəlincə, onun Rusiya 
təbəəli-yinə qəbul olunmasında heç bir çətinlik və ya şübhə yoxdursa, görünür, 
İrakliyə qarşı yeritdiyimiz siyasəti rəhbər tutmaq olar, belə olduqda, onun 
Rusiya imperator taxtına tabe olması, mənim və  xələflərimin onun özü və 
xələfləri üzərində 
                                                           
1 B ax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.140.
 
226

ali hakimiyyətini tapması haqqında müqavilə bağlanması barədə general-
poruçik Potyomkinə tapşırıq verməyi yaddan çıxarmaym"
1
. 
II Yekaterina Qafqazda Rusiya mənafeyini genişləndirmək məqsədilə əsaslı 
tədbirlər planı həyata keçirməyə başladı. O, Rusiya təbəəliyinə keçmək istəyən 
Qarabağ xanlığının arzusunu da rəğbətlə qarşıladı: "1796-cı il yanvarın 
əvvəllərində II Yekaterina Zaqafqaziyaya göndəriləcək ekspedisiya korpusuna 
komandanlığı üzərinə götürməyi A.V.Suvorova təklif etdi. Feldmarşal bu haqda 
fikirləşmək üçün möhlət istədi. Lakin sonra fikrini dəyişdi. Belə olduqda 
komandanlıq general V.A.Zubova tapşırıldı. 
1796-cı ilin aprelində general V.A.Zubovun komandanlıq etdiyi 30 minlik 
rus qoşunu Dərbəndə yaxınlaşdı. Bundan başqa Kaspi donanması, bir sıra 
piyada dəstələr, habelə bu zaman Gürcüstanda olan rus qoşunları da Zubovun 
sərən-camına verilmişdi
2
. 
Məlumdur ki, İbrahimxəlil xanın xahişi ilə köməyə  gəlmiş Valerian 
Aleksandroviç Zubov (1771-1804) general-mayor rütbəsində idi. O, 1794-cü il 
Polşa üsyanının yatırılmasında iştirak etmiş  və çöldə  hərbi xəritə  çəkərkən 
ayağından yaralanmışdı. Onun həmin ayağını sonralar kəsmişdilər... Xalq 
içərisində rus generalı qraf Valerian Zubov Qızılayaq adlanırdı. 
General V.A.Zubovun hərbi qüvvəsinin gəlməsi xəbəri Qarabağda böyük 
sevincə  səbəb olmuşdu. Bunu təsvir edən  Əhməd bəy Cavanşir yazır: "Bu 
xəbərlərin həqiqiliyinə  şübhə etməyən Xan sarayında rus qoşunlarını 
qarşılamaq üçün böyük hazırlıq görülürdü. Xanın oğlu  Əbülfət ağa Qarabağ 
zadəganlarının, habelə  bəzi vassal xanlıqların adlı-sanlı adamlarından təşkil 
edilmiş  dəbdəbəli bir dəstənin müşayiəti ilə rus sərkərdəsini qarşılamaq və 
onunla danışıqlar aparmaq üçün Muğana, iki ay əvvəl Ağa Məhəmməd xanın 
durduğu yerə yola düşdülər. Düşərgədə xan oğlunu böyük bir ehtiramla 
qarşıladılar, gətirdiyi hədiyyələri qəbul edib, əvəzində ona qiymətli bəxşişlər 
verdilər... Ordunu İran sərhədlərinə qədər yeritmək üçün bir süvari dəstəsi tələb 
etmək təklifi edilmişdi. Səfərə belə bir hazırlıq zamanı Rusiyadan sərəncam 
alındı ki, imperator II Yekaterinanın vəfatı ilə (1796) əlaqədar olaraq, ordu 
Rusiyaya geri çağırılır. Xan oğlu və onun əshabələri bu pis xəbərdən son dərəcə 
məyus olub geri qayıtdılar"
3
. 
İbrahimxəlil xanla V.A.Zubovun mehriban dostluq şəraitində keçən dip-
lomatik və  hərbi danışıqları başqa xanları  hərəkətə  gətirdi. Talış xanı Mir 
Mustafa xan, Gəncə xanı Cavad xan və Yerevan, Naxçıvan, Xoy, Qaradağ 
xanları öz elçilərini  İbrahimxəlil xanın yanına göndərdilər və onun 
məsləhətlərinə əməl etməyə hazır olduqlarını bildirdilər. Xanlar deyirdilər: "O, 
Rusiya dövlətinə itaət etməyi lazım bildiyi üçün biz də dostluq yolu ilə gedərək 
mərhəmətli Rusiya imperatriçəsinə itaət edəcəyik". 
                                                           
1 B ax: Azərbaycan tarixi, 3 cilddə, cild I, Bakı, 1950, səh.373. 
2 Yenə orada, səh.400 
3 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.188. 
 
227

İbrahimxəlil xan xanların bu arzusunu general Zubova çatdırdı. Belə bir 
şəraitdə rus qoşunları  Gəncəni, Cavadı, Salyanı,  Şamaxını tutdular. General 
Zubov Cavad yaxınlığında, Kürün sol sahilində Yekaterinakerd şəhəri salmağı 
planlaşdırdı. Eyni zamanda, Bakının liman şəhəri kimi inkişafı barədə layihə də 
hazırlanmışdı. 6 noyabr 1796-cı ildə II Yekaterinanın vəfatı general Zubovun 
planlarını alt-üst etdi. 1797-ci ilin martında yeni rus çarı I Pavel 
Azərbaycandakı rus qoşunlarını geriyə çağırdı... 
Ağa Məhəmməd şah Qacar 1794-1795-ci illərdə Qarabağı işğal edə bilmədi. 
Qarabağ xanlığı hiss etdi ki, gələcəkdə  İran istilasına qarşı mübarizədə daha 
güclü müttəfiqlər lazımdır. Bununla belə kənardan kömək almadan Qarabağın 
və onun mərkəzi  Şuşanın Ağa Məhəmməd xana sinə  gərməsi xalqın 
vətənpervərliyini və mübarizə əzmini qat-qat gücləndirdi... 
Rus qoşunları Azərbaycandan çəkilən kimi Ağa Məhəmməd Qacar daha 
güclü qüvvə ilə Qarabağı və onun sarsılmaz paytaxtı Şuşa şəhərini işğal etmək 
planını hazırladı. 
1797-ci ilin martında Ağa Məhəmməd şah Qacar Azərbaycan və Dağıstan 
hakimlərinə  fərman göndərərək onları  hədələyib itaətə çağırdı. Lovğa  şah 
yazırdı ki, guya "rus qoşunları  məndən zərbə yeyəcəklərindən qorxaraq, geri 
qayıtmağa məcbur oldular". 
Azərbaycan xanlarından heç bir cavab almayan Ağa Məhəmməd şah Qacar 
1797-ci ilin yazında yenidən Arazı keçdi. Onun əsas qüvvələri Qarabağ 
xanlığına - Şuşa qalasına doğru hərəkət edirdi. 
Şuşanı müdafiə etmək üçün lazımi, kifayət tədarükü olmadığından İbrahim 
Xəlil xan Şuşadan çıxıb müdafiə oluna-oluna Car-Balakənə doğru hərəkət etdi. 
Ağa Məhəmməd şah Qacar 1797-ci ilin yazında Qarabağa hücum edərkən 
böyük ordu hissələri toplaya bilmişdi.  Əhali isə  hələ 1795-ci ilin qarət və 
talanlarından sonra özünü düzəldə bilməmişdi. Qarabağda quraqlıq aclıqla 
nəticələnmişdi. O günlərin canlı şahidi olan "Qarabağnamə" müəllifləri təsdiq 
edirdilər ki, "hətta bir çanax buğdanı o vaxtın pulu ilə 45 manata güclə almaq 
olurdu"
1
. 
"Belə bir vəziyyətdə  Şuşa qalasının müdafiəsini 1795-ci ildəki kimi təşkil 
etmək mümkün deyildi. İbrahim Xəlil xanın  Şuşanı  tərk edib Car-Balakən 
istiqamətində  hərəkət etməsini eşidən Ağa Məhəmməd  şah onu təqib etmək 
üçün Şahsevən atlılarının bir neçə dəstəsini götürüb Car-Balakən tərəfə yolladı. 
İbrahimxəlil xanın yanında ayrı-ayrı xanlar - şəkili Səlim xan, mişkinli Ətaulla 
xan və Qarabağın seçilmiş  və  məşhur bəylərindən bir neçəsi onunla səfər 
yoldaşı olub birgə dərə-təpəli yerlər ilə yolla hərəkət edirdilər. 
Ağa Məhəmməd xanın qoşunları Tərtər çayı sahilində köç və binadə onlarla 
rastlaşıb vuruşdular, amma bir iş edə bilmədilər. İbrahim xan öz adamlarını və 
sursatını sağ və salamət Kür çayından keçirib Car və Balakənə daxil oldu". 
                                                           
1 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.142. 
 
 
228

Mirzə Camal yazır: "Ağa Məhəmməd şahın öldürülməsinin təfsilatı belədir: 
"İbrahim xan qaladan çıxıb Balakənə getdikdən sonra Ağa Məhəmməd  şah 
ciddi maneəyə rast gəlmədən  Şuşa qalasına girib bir həftə orada qaldı. Xoşu 
gəlmədiyi bir işə görə  Səfərəli bəy və Abbas bəy adlı iki nəfər yaxın 
xidmətçisinə acıqlanıb dedi: "Səhər açılan kimi hər ikinizə  ağır cəza 
verəcəyəm". Onlar bilirdilər ki, şah heç vaxt öz dediyindən dönmür. Odur ki, 
canlarının qorxusundan səhər açılana qədər onu öldürməyi lazım bildilər. Sübh 
açılan zaman şah yuxuda ikən şahın otağına girib iti xəncərlə onu öldürdülər. 
Qapıları bağladılar.  şahın cəvahir bazubəndini, tacını  və  həmailini götürüb, 
Sadıq xan Şəqaqinin yanına getdilər və əhvalatı ona söylədilər"
1
. 
Lakin Qacarın baş  sərkərdəsi Sadıq xan Şəqaqi  əvvəlcə onların sözünə 
inanmırdı. Sonra şahın ölümünün həqiqət olduğunu gözləri ilə görür. Tacı, 
bazubəndi və  həmaili götürüb guya Gəncə  və Gürcüstana şah  əmrini yerinə 
yetirmək üçün getdiyini bildirib Şuşadan çıxır... 
Canilərdən biri Səfərəli bəy qalada qaldı. Abbas bəyi isə Sadıq xan özü ilə 
İrana apardı. 
Az sonra şəhərdə  şahın ölüm xəbəri yayıldıqda  İran qoşunu dağınıq halda 
Şuşanı və Qarabağı tərk etdi. 
Mirzə Camalın bu müxtəsər məlumatını başqa müəlliflər də təsdiq edir: Ağa 
Məhəmməd  şah öldürüldükdən sonra Qızılbaş xanları bu hadisədən qorxuya 
düşüb özlərini itirdilər. Hər biri öz adamları ilə  dəstə-dəstə qaçıb dağıldılar. 
Şəhər  əhalisi tam bir hücumla Qızılbaş qoşunundan  əsir düşənləri soyun-
durdular. Bu zaman İbrahim xanın qardaşı oğlu Məhəmməd bəy imarətə daxil 
oldu.  Şahın yerdə qalan zinətlərini zəbt etdi. Ağa Məhəmməd  şahın başını da 
Məhəmməd Rəfi bəylə Balakənə göndərdi. Bir neçə gündən sonra xan igid oğlu 
və vəliəhdi cənab Mehdiqulu ağanı da Qarabağ tərəfinə göndərdi... 
Bir neçə müddətdən sonra behiştlik xan özü də Qarabağa gəldi və keçmişdə 
olduğu kimi, yenə hökumət taxtına oturdu. 
Mirzə Camalın yazdığına görə,  şahın  Şuşada öldürülməsi xəbərini 
eşidəndən sonra İbrahimxəlil xan dərhal Şuşaya qayıtmadı. Bu faktı belə izah 
etmək mümkündür; İbrahimxəlil xanın qardaşı  oğlu Məhəmməd bəy  Şuşada 
ağalıq edirdi. Birdən-birə  Şuşaya getmək qardaş  qırğını ilə  nəticələnə bilərdi. 
İbrahimxəlil xan əvvəlcə  oğlanlarını  Şuşaya yola saldı. Ağa Məhəmməd  şah 
Qacarın öldürülməsi xəbəri Azərbaycan xanlarını da sevindirmişdi: "Çünki 
qüvvətli düşmən olan padşah artıq ölmüşdü. Bütün Azərbaycanın və başqa 
yerlərin xanları  həmişə  mərhum  İbrahim xanın hökmü və itaəti altında olub, 
uzun müddət onun əzəmət və qüdrətini gördüklərindən hər  şeydən  əvvəl 
istəyirdilər ki, onun mübarək xatırını özlərindən razı salsınlar, onunla möhkəm 
əlaqə bağlasınlar. 
Məhəmməd bəy isə  mərhum  İbrahim xan gələnə  qədər Qarabağ 
vilayətindən hökumət işlərilə məşğul idi. 
                                                           
1 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.143.
 
229

Böyük Azərbaycan şairi və dövlət xadimi Molla Pənah Vaqifin və oğlu Əli 
bəyin haqsız edam olunması  Məhəmməd bəyin bəd niyyətinin nəticəsi idi. 
Özündən müştəbeh Məhəmməd bəy, M.P.Vaqifin arvadı  Qızxanımla gizli 
məhəbbət  əlaqəsi yaratmışdı. O öz xain məqsədinə çatmaq üçün maneələri 
aradan asanlıqla qaldıra bildi... Vaqif və oğlu Əli bəy haqsız yerə öldürüldü. 
Məhəmməd bəyin aqibəti də faciəli oldu. O, İbrahimxəlil xanın  Şuşaya 
qayıtması xəbərini eşitcək qarət etdiyi var-dövləti götürüb M.P.Vaqifin arvadı 
Qızxammla birlikdə Qarabağdan çıxdı.  Şəki hakimi Məhəmmədhəsən xana 
pənah gətirdi. Çünki o, İbrahimxəlil xandan ağır cəza alacağını  əvvəlcədən 
bilirdi. Şəki xanı, Məhəmməd bəyi əvvəlcə hörmətlə qəbul etdi, az sonra onu 
həbsə aldı və Şirvan xanı Mustafa xana təhvil verdi. Mustafa xanın qisas hissi 
coşub daşdı. Atasının və qardaşının intiqamını  Məhəmməd bəydən aldı. 
Məhəmməd bəyi Şamaxı yaxınlığında öldürdü. Bu hadisə 1797-ci ilin sonunda 
baş vermişdi. 
Şuşaya qayıdan İbrahimxəlil xan Şah Qacarın nəşini İrana yola saldı. Baba 
xan adı ilə taxta çıxan Fətəli şaha hədiyyə, oğlu Əbülfət xanı girov göndərdi. 
Ağabəyim ağa isə (1780-1832) Fətəli şaha ərə getdi. Vətənə vurğunluq hətta 
Fətəli şahın təmtəraqlı sarayında belə Ağabəyim ağanın qəlbini təmin etmədi: 
 
Mən aşiqəm qara bağ,  
Qara salxım, qara bağ,  
Tehran cənnətə dönsə,  
Yaddan çıxmaz Qarabağ, - dedi. 
 
Ağabəyim ağa  şan-şöhrətə uymamış, öz taleyinin puçluğundan acı-acı 
şikayətlənmişdir: 
 
Əfsus ki, yarım gecə gəldi, gecə getdi,  
Heç bilməm ömrüm necə gəldi, necə getdi. 
 
Ağabəyim ağanın tələbi ilə o, Tehran saray mühitindən aralı darüləman 
sayılan Qum şəhərində yaşadı, orada da 1832-ci ildə  vəfat etdi. 1811-ci ildə 
İngiltərənin fövqəladə  səfiri və onun xanımı  Fətəli  şah tərəfindən qəbul 
edilərkən səfir Böyük Britaniya kraliçasının etimadnamə və hədiyyələrini məhz 
Ağabəyim ağaya təqdim etmişdir. Çox gözəl, ağıllı, hazırcavab, geniş məlumat, 
dərin bilik və yüksək tərbiyəyə malik olan Ağabəyim ağa sarayda "Banuyi-
hərəm" olmuşdur. 
Ağabəyim ağa siyasi sahədə  Fətəli  şaha təzyiq göstərir, Rusiya - İran 
münasibətlərinin yaxşılaşmasına çalışırdı. Ağabəyim ağanın  İranda olması  və 
orada keçirdiyi həyat, müdrik qarabağlı qızının ağlı, tədbiri, zərif şeirləri 
  
 
230

dildən-dilə düşdü və tarix səhifəsində yaşadı. O, Tehranda şah hərəmxanasında 
deyil, din-müqəddəs mərkəz sayılan Qum şəhərində yaşadı, orada da Qarabağ 
həsrətilə vəfat etdi. 
Fətəli  şah  İbrahimxəlil xanın oğlu  Əbülfət ağaya xanlıq rütbəsi verdi. O, 
şahın sərdarlan sırasında xüsusi tapşırıqları yerinə yetirdi, böyük qəhrəmanlıq 
göstərdi. Təəssüf ki, XIX əsrin əvvəllərində Əbülfət xanın bir neçə hərbi səfəri 
öz doğma yurduna, Qarabağa qarşı çevrildi. Lakin Qarabağ naxələf övlada 
layiqli cəza verdi. Əbülfət xanın anası erməni qızı idi. Bundan istifadə edən 
Fətəli şah XIX əsrin ilk illərində İbrahimxəlil xanı devirmək üçün hərbi səfərə 
bəzən Əbülfət xanı göndərirdi... 
Beləliklə, aydın olur ki, 1797-ci il İranın Qarabağı  və bütün Azərbaycan 
xanlıqlarını  zəbt edib özünə tabe etmək uğrunda apardığı mübarizənin kulmi-
nasiya nöqtəsidir. 1797-ci ilin yayında Ağa Məhəmməd  şah Qacarın  Şuşam 
alması  və orada öldürülməsi ümumən Zaqafqaziyada siyasi vəziyyətə  təsir 
göstərmişdir. Bir tərəfdən, İranda Fətəli şah Qacarın hakimiyyəti ələ alması və 
Azərbaycanı itaət altına almaq səyləri, digər tərəfdən çar Rusiyasının 
Zaqafqaziyada öz hökmranlığını  həyata keçirmək planlarını icraya başlaması 
Qarabağ xanlığını mürəkkəb siyasi yol ayrıcında qoymuşdu. Belə bir şəraitdə 
Qarabağda Rusiyaya meyil daha da güclənmişdi. Rusiya oriyentasiyasının ciddi 
tərəfdarı M.P.Vaqifin 1797-ci ildə öldürülməsi vəziyyəti müəyyən dərəcədə 
çətinləşdirirdi. Bununla yanaşı, Ağa Məhəmməd  şah Qacarın 1797-ci ildə 
Şuşada öldürülməsinin təşkilində M.P.Vaqifin iştirakı versiyası da 
mövcuddur...