«Qaraqalpaq ádebiyatı» kafedrası «Ádebiyat teoriyası»

I.1. Shayırdıń publicistikalıq qosıqlarınıń janrlıq qásiyetleri
XX ásir qaraqalpaq qosıqlarınıń ishindegi kúshli rawajlanǵan toparı sociallıq, grajdanlıq, siyasiy, tariyxıy temalarǵa arnalǵan shıǵarmalar bolıp esaplanadı. Bular basqasha aytqanda kúndelikli turmıs máselelerin, jámiyetlik jaǵdaylardı sáwlelendiredi. G.N.Pospelovtıń tastıyqlawı boyınsha lirikalıq shıǵarmanı dóretiwdiń barısında jazıwshının (shayırdın) sociallıq sana-sezimi qandayda bir baǵdarǵa qaratılǵan boladı: yáki óziniń ishki ruwxıy dúnyasına, yáki sırtqı ortalıqtıń qubılıslarına, atap aytqanda jámiyetlik ómir menen jeke adam arasındaǵı qatnasıqlarǵa, sonday-aq tábiyat kórinislerine qaratıladı. Bul jagday lirikanıń tipologiyalıq hám tematikalıq jaqtan ayırımlanıwın keltirip shıǵaradı. Sociallıq turmıstı hám grajdanlıq temalardı sáwlelendiretuǵın lirikalıq shıǵarmalar XX ásir qaraqalpaq ádebiyatında kútá kóp. Olarda shayır jasap turǵan búgingi kúnniń ruwxı, publicistikalıq pafos basım keledi. Usınday qásiyetlerine baylanıslı bunday qosıqlardı ádebiyatta yamasa ádebiyattanıwda publicistikalıq lirika dep ataydı. Publicistikalıq lirika barlıq ádebiyatlarda Lerlik keń rawajlanǵan. «Publicistikalıq qosıq (shayır) poeziyanıń eń jawınger, eń tásirsheń túri. Ol óziniń ótkirligi, házir juwaplılıǵı menen ajıralıp turadı». Jazıwshınıń (shayırdıń) ózi jasap turǵan ortalıqqa. sociallıq jaǵdaylarǵa, jámiyetlik, siyasiy tártiplerge tikkeley qatnasların, olar tuwralı tusiniklerin beriwde publicistika janrınıń múmkinshilikleri oǵada keń. «Publicistika eski latın tilindegi «publikus» degen sózden alınıp, jámiyetlik, kópshilik degen mánisti bildiredi, ádebiyattıń yamasa jurnalistikanıń bir janrı bolıp esaplanadı. Publicistika házirgi zamannıń áhmiyetli siyasiy, ekonomikalıq, ádebiy, huqıqıy, filosofiyalıq xám t.b. máselelerin sáwlelendiredi hám oy-pikirge, ústemlik etip turǵan siyasiy institutlarǵa tásir jasawdı maqset etedi».
Publicistikanıń baslı janrlıq talabı-ǵalaba oqıwshınıń yaǵnıy publikanıń diydisin, talǵamın, talapların esapqa alıw, áhmiyetli jańa ideyalardı, waqıyalardı, qubılıslardı, jámiyetlik mazmunǵa iye bolǵan kúnniń jańalıqların keń xalıqqa járiya etiw, oǵan jetkeriw bolıp esaplanadı. Bul jerde jurnalistikalıq publicistika menen ádebiy-kórkem publicistikanı ajıratıwımız kerek. Jurnalistika jámiyetlik, siyasiy, sociallıq turmıstıń jaǵdaylarınan kelip shıǵıp kúnniń konkret talaplarına juwap beretuǵın bolsa, ádebiy-kórkem publicistika usı jaǵdaylardı kórkem-estetikalıq elekten (filtrden) ótkerip, olardı kórkem obrazlar arqalı sáwlelendiredi. Lirika janrında da kópshilik jaǵdaylarda publicistikalıq pafos, publicistikalıq ruwx qatnasadı. Publicistikalıq qásiyetlerge iye qosıqlardı publicistikalıq lirika, publicistikalıq qosıqlar degen termin menen júritemiz. Bul sonǵı dáwirlerde ádebiyattanıw hám ádebiy sın termini sıpatında jiyi jollanılıp júr. Bunday sıpattaǵı qosıqlar sáwlelendirip atırǵan obyektine qaray adamda hár qıylı estetikalık sezimlerdi: kóterinki, gózzal, qayǵılı, jerkenishli, ǵázepli sezimlerdi oyatıwı múmkin. Lirikalıq shıǵarmadaǵı publicistikalıq qásiyetler hám belgiler usınday kórkem-estetikalıq sezimler arqalı beriledi. Onıń ústine sol publicistikalıq qásiyetler hám kórkem-estetikalıq sezimler shıǵarmadaǵı lirikalıq qaharmannıń jeke ruwxıy jagdayları, ruwxıy keypiyatları, daǵdarısları, narazılıqları arqalı beriledi. Demek, bunday shıǵarmalarda publicistika óziniń jurnalistikalıq qásiyetleriniń ayırımların saqlap qalsa (mısalı, shıǵarmanı kúnniń áhmiyetli talabına qurıw, waqıyalardı yamasa adamlardı real sáwlelendiriw hám t.b.), negizinde ol lirikanıń kórkemlik qásiyetlerine tolıq baǵındırıladı, yaǵnıy publicistikalıq qásiyetler lirikalıq qaharmannıń ishki sezimleri, ruwxıy jaǵdayları arqalı beriledi. Jáhán klassikalıq ádebiyatında grajdanlıq ruwx yamasa publicistikalıq qásiyetler sińdirilgen lirika erte dáwirlerden beri bar. Bul boyınsha antik Rim shayırları Vergiliydiń, Goraciydiń, Batıs Evropada Renessans hám jańa burjuaziyalıq dáwir shayırlarınıń kóplegen qosıqları publicistikalıq qásiyetlerge iye. Rus ádebiyatı klassikleri A.S.Pushkinniń «Estelik» («Ya pamyatnik vozdvig sebe nerukotvornıy»), «Sibirge xat», «Chaadaevka». M.Yu.Lermentovtıń «Shayırdın ólimine», «Xosh bol, Rossiya» («Proshay nemıtaya Rossiya, Strana rabov, strana gospod»), sonday-aq A.N.Nekrasovtıń kóplegen qosıqları publicistikalıq pafos penen jazılǵan.
Oraylıq Aziya xalıqları shayırları da ózleriniń kópshilik qosıqlarına publicistikalıq ruwx sińdirgen. Olardan Xoja Axmet Yassawiydiń, Alisher Nawayınıń, Maktumqulınıń qosıqları XIX ásir qaraqalpaq shayırları ushın ideyalıq-tematikalıq, kórkemlik sabaqlar yamasa kórkemlik mektepler bolıp xızmet etken. Al XIX ásirdegi ózbek shayırlarınıń qosıqları qaraqalpaq shayırlarınıń qosıqları menen tematikalıq, ideyalıq jaktan tikkeley únlesip keledi. Mısalı, Muqimiydiń «Veksel», «Xapalak qishloǵi haqqında», «Saylaw», «Toy», Furqattiń «Gimnaziya», «Ilim qásiyeti», «Vıstavka tuwralı» qosıqları publicistikalıq xarakterge iye. Bul shıǵarmalarda kundelikli turmıs shınlıǵı haqıyqıy (real) sáwlelenedi.
Publicistikalıq lirikada turmıstıń konkret tárepleri, jańa waqıyalar, adam atları, geografiyalıq, toponimikalıq atamalar kóbinese búrkelmesten sol turısında beriledi. Demek, publicistikalıq lirika ocherklik xarakterge iye boladı.
Shayır Teńelbay Sársenbaevtıń “Maqtanıshım-mákanım”, “Ámiw taǵı hallaslap tolqır” qosıqlarında ocherklik qásiyetler basım kórinedi. Olarda avtor dáwirdiń jańalanıp atırǵanlıǵın, ózgerislerdiń, jańalanıwlar bolıp atırǵan jerlerdiń atların anıq faktler menen súwretlep beredi:
Fontanday kókke atlıǵar Ústúrtten qara altınlar,
Ilich nurı Taqıya tastan xalıq kewlindey jarqırar,
Ámiwdárya aydınında shadlıq lapızı sharq urar,
Usılardı kórip, kewlim xanama sıymay tolqınlar,
Maqtanıshım – mákanım men saǵan bárhá qumarman,
Kórgim keler kórkińdi ele de bolsa jańarǵan.
Qosıqta avtor jańalanıp atırǵan zamannan kewli toq ekenligin, jáne da kórkeyip, rawajlanǵanın kóriwge tilekleslik bildiredi.
Shayırdıń “Ámiw taǵı hallaslap tolqır” qosıǵında da joqarıdaǵıday faktler keltiriledi. Máselen:
Taqıya tas xalıq ıǵbalına,
Berdi máńgi sónbeytuǵın nur,
Qos jaǵısı jaqtırǵanına,
Ámiw taǵı hallaslap tolqır.
Tekstte keltirilǵan toponimikalıq atamalar tariyxıy faktler. Avtor olardı paydalanıw arqalı, yaǵnıy ocherkizm elementlerin keń qollanıw arqalı qosıqtıń táriyplik qásiyetlerin ele de kúsheytip tur.
Shayırdıń “Oktyabrdı jırlayman” qosıǵında bolsa Oktyabr revolyuciyasınıń ornawı haqqında aytıladı. Bul qosıǵında adam atları tariyxıy fakt sıpatında beriledi:
-Baxtıyar bolsın,-dep adamzat máńgi,
Rus aspanında bir juldız jandı,
Al, biraq sol juldız bárshe insandı,
Hújdan otı menen shınladı tınbay,
Ol jer Moskva ma, yamasa Shımbay!
Shayır revolyuciyanıń ornawınan quwanıshlı ekenligin, basshıdan minnetdar ekenligin usı qosıq qatarlarında kóriwimizge boladı:
Lelin kele almadı xat jazdı biraq,
Nevaǵa Moynaqtıń mártleri unap,
Bir kishkene eldiń kewili bulaq,
Ekenin sezdime, yáki danıshpan,
Qaraqalpaqqa xat jolladı alıstan.
Shayırdıń bul qosıǵı arqalı XX ásirdiń ortalarındaǵı qaraqalpaqlardıń huquqıy turmısı boyınsha bir qatar túsiniklerge iye bolamız.
Shayırdıń “Júr maldıń aldına shıǵayıq, Shayda” qosıǵı XX ásirdegi sociallıq turmıstı súwretlewshi qosıǵı esaplanadı.
Ertede padaǵa óris bar waqta,
Awıl eger edi mólsherlep paxta,
Bir daqıldı maldan qorǵaw biraqta,
Ballardıń payıne tiyiser edi.

O, Bayımbet awıl, darqan dalalıq,

Jiberse bir pursat bizdi balaǵıp?!
Shayda, sen qaydasań? Qayda balalıq?
Júr, maldıń aldına shıǵayıq Shayda?!...
Shayır óziniń qosıqlarında turmıstıń konkret táreplerin, konkret adamlar menen waqıyalardı jırlay otırıp, ózleri jasap turǵan jámiyet, turmıs sharayatları, tariyxıy hám sociallıq jaǵdaylar tuwralı óziniń pikirlerin bildiriwge háreket etken. Bunday jaǵdaylardı publicistikalıq usılda súwretlew kútá qolaylı hám nátiyjeli ekenligi belgili.