«Qaraqalpaq ádebiyatı» kafedrası «Ádebiyat teoriyası»

I.2. Shayırdıń ashıqlıq (muhabbat) qosıqlarınıń janrlıq qásiyetleri
Lirikanı mazmunı boyınsha ajıratıwdıń jáne bir túri ıshqı-muhabbat yamasa ashıqlıq qosıqları bolıp esaplanadı. Janrlıq qásiyetleri boyınsha ashıqlıq qosıqları lirikalıq qaharmannıń júrek tórinen shıqqan móldir sezimlerdi beredi. Lirikalıq kaharmannıń júrek sezimleri insanǵa tán tábiyiy (jınısıy) ıshqınıń tiykarında payda boladı hám olar sırtkı dúnyalıq tasirlerdiń nátiyjesinde etikalıq qásiyetlerdi, yaǵnıy jámiyetlik tártiplerdiń, úrp-ádetlerdiń, insanıylıq normalardıń tásiri nátiyjesinde, sonday-aq dúnyanı kórkem tanıwdıń nátiyjesinde estetikalıq qásiyetlerdi iyeleydi. Ashıqlıq qosıqlarında lirikalıq qaharmandı adamǵa tán hasıl qásiyet bolǵan shın kewilden súyiw sezimleri biyleydi, ol usı sezimler qorshawında boladı.
Ádebiyattanıw iliminde muhabbat qosıqların intim lirikaǵa jatqaradı. Bul termin latın tilindegi intimus sózinen alınǵan bolıp, sózlik mánisi boyınsha kútá tereń, kútá ishki degendi bildiredi. Intim lirika lirikalıq qaharmannıń júregin awırtıp shıqqan sezimlerin, jeke óziniń dártlerin, ahıw-zarın beredi. Muhabbat sezimleri de jeke dártlerge jatadı.
Qaraqalpaq ádebiyattanıw ilimindegi ayırım miynetlerde intim lirikanı «pinhanı lirika» dep júritedi. («Pinxanı» ishki sır, júrek sırı degendi ańlatadı). XIV- XVIII ásirlerdegi qaraqalpaq jıraw- shayırlarınıń (Sıpıra jıraw, Asan Qayǵı, Dospambet, Jiyen jıraw hám t.b.) poeziyasında muhabbat jırları kórinbeydi. Sebebi jıraw-shayırlar urıwlıq-patriarxatlıq dúzimde jasap, tiykarınan epikalıq janrda qaharmanlıq hám didaktikalıq temalardı sáwlelendirgen. Ádebiyat tariyxınan belgili bolǵanınday urıwlıq-patriarxatlıq dáwirde, muhabbat teması jámiyetlik áhmiyetke iye bola almaydı.
Bul dáwirde jıraw-shayırlar avtorlıq ózlikti tolıq meńgere almaydı, olarda ele de jámáátlik (kollektivlik) pikirlew basım keledi. Al shın mánisinde lirikalıq shıǵarmalar, sonıń ishinde muhabbat qosıqları jámiyette adam jeke ózligin tolıq ańlaǵan waqıtta ǵana payda boladı. Lirikanıń janrlıq talaplarına tolıq juwap beretuǵın muhabbat qosıqları dáslepki mártebe tek XIX ásir qaraqalpaq poeziyasında, anıǵıraq aytsaq Ájiniyaz dóretiwshiliginde kórinedi, olar óz aldına janr bolıp qáliplesedi hám pútin bir filosofiyalıq koncepciya dárejesine kóteriledi. Biraq Ájiniyazdıń kópshilik ashıqlıq qosıqlarında dúnyalıq (jigit penen qız arasındaǵı) muhabbat emes, ilahiy muhabbat (haq ıshqısı) jırlanadı.
Shayırdıń muhabbat temasında jazılǵan qosıqları “Seni súygen edim soldat waqtımda”, “Júregimde sen barsań tekte”, “Qoyagór janım”, “Ushırasıw”,” Talma bolısına tarlı boyınıń”, “Saǵınsam seni” XX ásir qaraqalpaq poeziyasında pinhanı lirikanıń ájayıp úlgileri esaplanadı. Pinhanı lirikanıń tártipleri dúnya ádebiyatı boyınsha birdey. Onda lirikalıq qaharmannıń júrek tórinde jatırǵan názik sezimleri kórinedi, ol óz júregi menen ózi sóylesedi, óziniń ruwxıy keshirmelerin, dártlerin, halatların bayan etedi. Sonıń ushın da dúnya shayırları ıshqı-muhabbat sezimlerin jırlaǵanda pinhanı (intim) lirikaǵa júginedi, onıń janrlıq múmkinshiliklerin iske saladı.
Shayırdıń “Seni súygen edim soldat waqtımda” qosıǵında ashıqlıq sawdası jırlanadı, yar dártine muptala bolǵan, yar jolına qádem qoyǵan insannıń lirikalıq obrazı jaratıladı, yarǵa ıntıq bolǵan ashıq júregindegi dártli sezimler joqarı kórkemlik penen beriledi hám oqıwshı júregin birden jawlap aladı. Muhabbat sezimi júreklerdi iyelep alǵanda adam jas baladay bolıp qaladı, onı kórse erksiz quwanadı, kózinde ot payda boladı, onıń aldında sóylewge qaltırap, mayısıp qaladı. Máselen:
Ráwshan kózleriń ıshqımdı tusap,
Jolıńa jayǵanman dın aman qushaq,
Jerden altın tapqan adamǵa uqsap,
Seni súygen edim soldat waqıtta.
Shayırdıń “Júregimde sen barsań tekte” qosıǵı. .Bul qosıq tek eki kupletten ibarat.Qosıqtıń tiykarǵı teması ashıqlıq, muhabbat teması. Lirikalıq qaharmannıń ishki tuyǵı-sezimleri jaqsı ashıp berilgen. Máselen:
Nege onday kózleriń maǵan,
Tigilgende artadı ıshqım,
Al júregim bermeydi shıdam
Kózlerińnen atılsa ushqın.
Shayırdıń “Saǵınsam seni” qosıǵında lirikalıq qaharman óz súygenine jetisiw dártinde kúyip-janbaqta. Onı hár jerden izlemekte, ol ushın pútkil dúnyanı tintip shıǵıwǵa da tayın turǵan lirikalıq qaharman obrazınan kóriwimizge boladı. Máselen:
Samallar sayılı qula dúzlerdiń,
Jolım shın gúwası jańa izlerdiń,
Diydarı toysın dep talǵın kózlerdiń,
Saǵan baslamasa ergim kelmeydi,
Jollardıń tınıshın bergim kelmeydi.
Saǵınsam seni.
Ulıwma shayırdıń ashıqlıq qosıqlarınıń kópshiliginde shın ashıqtıń obrazı dóretilgenligin kóriwimizge boladı. Shayırdıń hárbir qosıǵı ózine tánligi menen ajıralıp turadı.