«Qaraqalpaq ádebiyatı» kafedrası «Ádebiyat teoriyası»

II.2. Shayırdıń lirikalıq shıǵarmalarında kórkemlew usılları
Kórkem shıǵarmada, ásirese, lirikada kórkem súwretlew usıllarınıń shıǵarma mazmunın jetkeriwdegi xızmeti ayrıqsha. Shayırlar insan ruwxıy áleminiń hár qıylı keshirmelerin kórkem súwretlew usıllarınıń járdeminde sáwlelendiredi. Kórkem súwretlew usılları ishki forma kórkemligin támiyinlep, shıǵarmanıń emocional tásirsheńligin arttıradı. Ádebiyatshılarǵa málim, kórkem forma kórkem mazmunǵa xızmet etip kelgen, kórkem mazmun kórkem formada ǵana óz sáwleleniwine iye boladı.
Kórkem ádebiyatta ónimli qollanılatuǵın súwretlew usıllarınıń biri - antiteza usılı. «Antiteza (grekshe, qarama- qarsi degendi anlatadı) kórkem shigarmada waqıyalar, obrazlar, túsinikler biri-birine qatań qarama-qarsı qoyılsa antiteza usılı kelip shıǵadı». Antiteza eki yáki bir neshe hádiyseniń belgilerin ózara qarama-qarsı qoyıw arqalı sáwlelendiredi. Antiteza, kóbinese, antonim sózler arqalı payda etiledi. Máselen:
Jaqsı perzent eseleydi tolına,
Jaman perzent keseleydi jolına.
Balam, házir aq-qarańdı áńdırmay,
Qarshıǵaday qonıp tursań qolıma.

Tik ayaqtan júrgen menen paqırlar,

Aǵaları torlarına jaqınlar.
Aqmaqlarǵa qaltaların qaqtırıp,
Qashanǵasha shıdar eken aqıllar. («Ulım, sagan aytaman...»)
Bul qosıqta shayır «jaqsı hám jaman perzent» ti bir-birine qarama-qarsı qoyıw arqalı kórkemlew usılı bolǵan antitezadan sheberlik penen paydalanılǵanın kóriwimizge boladı. Bunda jaqsı perzent ata-anasınıń júzi jarıq bolıwı, al jaman perzent ata-anasınıń basınıń iyiliwine alıp keliwin sóz etse, ósip kiyatırǵan balasınıń keleshektegin oylap, ele jas náwsheniń aq penen qaranı ajratıwǵa ele erteligin aytadı. «Aqıllı hám aqmaqtı» qarama-qarsı qoyıw arqalı óz pezrentine wásiyat sóz aytqan kibi qoyıp, dunyanıń aq hám qarasın, ómirdiń qızıqlı hám táshwishli kúnleriniń barlıǵın túsindirgendey. Shayır bul arqalı óz perzenti arqalı jámiyettiń keleshegi bolǵan jaslardı ózinıń aqıl-násiyatların berip ómir tuwralı pikirlesedi. Jámiyettegi bazı nákás, pás adamlardıń unamsız háreketleri «Aqmaqlarǵa qaltaların qaqtırıp, Qashanǵashа shıdar eken aqıllar» -dep súwretlew arqalı kórse de, kórmegenlikke alatuǵın bazıbir adamlardıń unamsız háreketleri ústinen kúyinedi. Shayır lirikasında jaqsı hám jaman adamlardı, olardıń islerin qarama-qarsı qoyıp, antitezanı ózgeshe usılda qollanadı. Shayır «Tájriybe tamshıları» dep atalǵan tórtliklerinde jaqsı adamdı dúziw aǵashqa, al jaman adamlardı bolsa qıysıq aǵashqa uqsatadı.
Dúziw agash el mápine kerekli,
Shawıp alıp, jayǵa basar sonlıqtan.
Jurt aynalıp óter qıysıq terekti,
Qıysıq aǵash uzaq jasar sonlıqtan. («Tájriybe tamshıları»)
-degen qatarların kóremiz. Yaǵnıy, shayır dúziw aǵash obrazı arqalı jaqsı insanlardıń el mápine payda tiyerlik, jaqsı isleri arqalı ózge insanlardıń awır júklerin jeńillestiriwi, adamgershilik páziyletleri arqalı adamlardıń arasında óz ornına iye bolıp, ómirde iz qaldırıwın sóz etse, qıysıq aǵash bolsa, jámiyetke zıyan tiydiriwshi ayırım nákas adamlardıń obrazın bermekshi bolǵan. Nákas adamlardıń islegen isleri bolsa óz jaqınlarınan bezdiredi.
T.Sársenbaev lirikasında kórkem súwretlew usılı bolǵan xiazmlerdıń sheber qollanǵanlıǵın kóriwimizge boladı.
Keńse hám aq edi, aq edi mektep
Sızıp dógeregin teber ek teppek,
Kóship kelgen úydiń balası shetlep,
Bizlerge sońıraq eniser edi. («Eslew»).
T.Sársenbaev lirikasında ónimli qollanılatugin kórkem figuralardıń biri parallelizm bolıp tabıladı. Parallelizm grek tilinen alınıp, eki qubılıs yáki hárekettiń biri-biri menen turaqlı qatnası hám birlikte keliwi. B.V. Tomashevskiy parallelizimdi lirikalıq motivlerdiń baylanısıw usılı sıpatında qaraydı hám parallelizmniń bir neshe tiplerin ajıratıp kórsetedi: tematikalıq parallelizm, sintaksislik parallelizm, leksikalıq parallelizm, strofalıq hám intonaciyalıq parallelizm. Qaraqalpaq ádebiyatında kóbirek parallelizm qollanıladı. «Sintaksislik parallelizm- bul motivlerdiń analogiyalıq gap qurılısı formasında dizilisip keliwi. Misali:
Qalam onnan sayın jan jasarıp,
Óńsheń sulıwlıqqa bolsa bas hárip,
Aspan “Aral” kibi kózaynek salıp,
Tek kún-tún Nókiske qarasar bolǵay. («Tilek»)
Bul qosıq qatarında shayır «Aspan» hám «Araldı» parallel qoyıw arqalı qosıqtı ele de kórkemlep, iqshamlap bergen. Araldın aspanıay tınıq hám taza ekenligi, Nókis qalasınıń kúnnen-kúnge rawajlanıp barıwın, átirap- tábiyattıń azada hám kún-kúnnen sulıwlanıp barıwına tilekles bolǵan lirikalıq qaharmannıń ishki “men”i arqalı qatar qoyıp súwretlenedi.
Dúnya dónip ketsin jasıl dókilip,
Shadlı dáwranlardan ómir egilip.
Quwanısh tulparları jolǵa jegilip,
Hár kewil Ámiwdey bolıp tasılsın! (Tilek)
Shayır insan ómirinde júz beretuǵın quwanıshlı, shadlı demlerin tulpar atqa teńese, usı quwanıshqa tolǵan kewillerdi Ámiwge teńetip tastıradı. Adam iz qaldırǵan shadlıqqa toli kúnlerin, tolıp tasqan ómirindegi óshpes kewilleniwin Ámiwge parallel qoyıp beriw arqalı sheber súwretleydi hám insannıń kewil keshirmelerin náziklik penen beredi.
Inversiya latın tilinen alınıp — orın almastırıw degendi ańlatadı. Kórkem tekstte avtordıń stilistikalıq maqset penen sózlerdiń mánisi boyınshа izbe- izligin, grammatikalıq tartibin buzıp, ádettegiden basqashа ornalasıwı inverciya dep ataladı. Shayırlar kóbirek inversiyadan stillik talaplarga ham qosıqtaǵı qatarlardı bir-birine uyqastırıwda paydalanadı. Mısalı:
Anam saqıy adam, saǵan usaǵan,
Lydi bulaq bolıp, iydi maǵan ol.
Sen hám erke dáryam, “qúdiret” jasaǵan,
Milliard tamırlardan tawıp tursan jol.
Gradaciya (latınshа áste aqırın joqarılatıw, basqısh, dáreje).

1. 
   Qandayda da procestegi basqıshlardıń izbe-izlik penen bólistirilip jaylastırılıwı.
   
2. 
   Bir qatar sózlerdiń mánilik hám emocionallıq belgileri boyınshа kúsheyiwiniń hám hálsizleniwiniń tártip penen jaylasıwınan turatuǵın stilistikalıq figura. Mısalı: T.Sársenbaevtıń «Ulım, sagan aytaman…» qosıǵında gradaciya lirikalıq qaharmannıń sezimleri emociyalıq halatınıń kúsheygenligin kóriwimizge boladı.
   

Júregim jandırıp, miyirim qandırǵan,
Diydimdegi qizǵa tap bolıp turman,
Sıpatı shórektey shqqan tandırdan,
Duz-nesiybesi shashsa shad bolıp turman.
Ritorikalıq úndew - kórkem shıǵarmada kóterinki, shaqırıq túrinde ushırasatuǵın gápler, stilistikalıq figuralardıń biri. Olar túsiniklerdi, sezimlerdi emocional túrde berip, olardıń kórkemligin kúsheytedi. Mısalı:
Turmaspedi, qar ornına ar juwıp?
Hár bendeniń boyındaǵı bar juwap...
Jalataylar qosılısıp ciganǵa,
Aq kewiller ketpespedi, at shawıp! (“Muńlasıw”)

Táy-tábiyat saltanatlı sıyıń ǵoy. Oy-pikirlerdi,

Tańlaylardı talǵap alar jıyın ǵoy.
lynelikke iyin aǵashti ildirgen,
Ájiniyazday shayır bolıw qıyın ǵoy. («Ájiniyazday shayır bolıw qıyın ǵoy»).
T.Sársenbaev lirikasınıń kórkem súwretlew usılları menen tanısıw arqalı ondaǵı antiteza, parallelizm, inverciya, gradaciya, xiazm, ritorikalıq soraw, ritorikalıq qaratpa, ritorikalıq úndew h.t. basqada usıllardan paydalanganlıǵın kurs jumsımızdıń barısında kórip shıqtıq.