Qarshi davlat universiteti qo’lyozma huquqida



Yüklə 307,58 Kb.
səhifə16/26
tarix21.12.2023
ölçüsü307,58 Kb.
#187744
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   26
Qo’lyozma huquqida-www.fayllar.org

1.1.2.2. Mikroelementlar. 
Odam tanasidagi barcha hayotiy jarayonlarning me'yorida borishi uchun temir 

elementi alohida ahamiyat kasb etadi. Tanamizdagi temirning 57 % qizil qon tanachalaridagi


gemoglobin tarkibida, 7 % muskullarda mioglobin ko‘rinishida, 16 % to‘qimalarda 
uchraydigan metallofermentlar tarkibida, qolgan 20 % esa jigar, taloq, buyraklar va iliqda
zahira holda turadi. Gemoglobin qizil qon tanachalarining (eritrotsitlarning) asosini tashkil 
qiladi. Organizmda temir gemoglobindan tashqari muskullarda kislorod g‘amlovchi oqsil –
mioglobinda ham bo‘ladi. Og‘ir metallar hayvon va o‘simliklar tanasida juda kam miqdorda 
mikroelement sifatida uchraydi. Faqat temir bu ma'noda boshqa og‘ir metallardan farqlanadi.
Uning katta yoshli odam tanasidagi miqdori 4-5grammga teng. Temirning sutkalik qabul 
qilinish me'yori erkaklarda o‘rtacha 10 mg.ni ayollarda esa 18 mg.ni tashkil qilib, iste'mol
qilinadigan taomlarda temir kam bo‘lsa, odamda darhol bu elementga nisbatan taqchillik 
paydo bo‘ladi. Bunday taqchillik teri rangining oqligi, ish qilganda tez charchash, nafasga
to‘ymaslik kabi holatlar bilan xarakterlanadi. Bu belgilarning paydo bo‘lishi qonda kislorod 
va karbonat angidridni tashuvchi gemoglabin moddasining kamayib ketishidir, gemoglobin
esa temir elementisiz hosil bo‘lmaydi. Butun Dunyo Sog‘liqni Saqlash Tashkilotining e'lon 
qilgan ma'lumotlariga qaraganda, kamqonlilik (anemiya) yer yuzasidagi aholining 20 % da
uchraydi. Shu kasallikning 80 % temir yetishmasligi tufayli bo‘lar ekan. Turli-tuman 
sabablarga ko‘ra tanadan qon yo‘qotilishi organizmda temir moddasining kamayib ketishiga
olib keladi. Turli xil oziq-ovqat mahsulotlar bilan organizmga qabul qilinadigan temirning 10 
% o‘zlashtiriladi, ya'ni qonga so‘riladi. Shu narsani qayd qilish kerakki, o‘simlik
mahsulotlaridagi temirga nisbatan hayvon go‘shti va jigardan u ancha yaxshi o‘zlashtiriladi 
(o‘simliklardagi temirning 1 % organizm tomonidan o‘zlashtirilsa, go‘shtdan 10-25 %
o‘zlashtiriladi). Ba'zi bir oziq moddalar temirning o‘zlashtirilishiga salbiy ta'sir qiladi, bularga 
sut, tuxum va achchiq choy kiradi. Choy ko‘p ichilsa, temirning o‘rtacha o‘zlashtirilishi 10-12
% dan 2% ga tushib qoladi. Shuning uchun ham kam qon odamlarning achchiq choy 
ichmasligi tavsiya qilinadi. Shuni ham qayd qilish kerakki, temir yetishmasligi tufayli hosil



28


bo‘ladigan kamqonlilik tufayli, o‘z navbatida, bir qator xastaliklar yuz beradi. Bunga
termoregulyasiyaning buzilishi, oshqozon shirasida kislotalilikning pasayib ketishi asosiy 
oziq moddalarning hazm bo‘lishini olib boradigan amilolitik, lipolitik va proteolitik
fermentlar 
faolligining
kuchsizlanishi, 
oshqozon
va

ichaklar


shilliq

qavatining


atrofiyalanishini olish mumkin. Ushbu holatlar iste'mol qilingan ovqatlar tarkibidagi 
karbonsuv, oqsil va yog‘larning hazm bo‘lishini yomonlashtiradi. Bu holat ishtahaning
pasayib ketishi ovqat yegandan keyin qayt qilish, bo‘r, loy kabi yot moddalarni iste'mol 
qilishga moyillik paydo bo‘lishiga olib keladi. Natijada kamqonlilik tufayli kuchsizlanib
qolgan organizm ovqatni yaxshi hazm qila olmaslik tufayli yanada darmonsizlanadi. Bunday 
paytlari tanadagi temir taqchilligini oqilona ovqatlanish va tegishli davolanish yo‘llari bilan
bartaraf qilish maqsadga muvofiqdir.


Mis organizmda qon hosil bo‘lishida, xususan, qizil qon tanachalari hamda
gemoglobin hosil qilishda ishtirok etadi. U organizmga kirgan anorganik temirni organik 
bog‘langan temirga aylantiradi, uning ko‘mikka o‘tishiga va eritrotsitlarning yetilishiga
yordam beradi. Mis bundan tashqari, oksidlovchi fermentlarning zarur tarkibiy qismi bo‘lib 
hisoblanadi va to‘qimalarda kechadigan gazlar almashinuvi jarayonida bevosita ishtirok etadi.
Mis temirdan keyin qon hosil bo‘lishida faol qatnashuvchi biomikroelement hisoblanadi. Oziq 
moddalar bilan organizmga kirgan temirning o‘zlashtirilishida, retikulotsitlarning
eritrotsitlargacha pishib yetilishida misning ahamiyati juda katta. Yana mis bir qator 
fermentlarning (masalan, sitoxromoksidaza) faolligini oshirishda qatnashadi. Misga bo‘lgan
tanqislik ikki xil yo‘l bilan yuzaga kelishi mumkin, birinchidan iste'mol qilinadigan ovqat 
tarkibida misning yetarli darajada bo‘lmasligi va ikkinchidan oshqozon-ichak tizilmasida
uning yomon so‘rilishi uchun sharoit yuzaga kelishi. Mis yetishmaslik holati ko‘pincha yosh 
bolalarda uchraydi, bu holat kamqonlikka va qon tarkibida eritrotsitlar hamda gemoglobinning
kamayib ketishiga olib keladi. Mis oksidlanish-qaytarilish jarayonlarida, to‘qimalarning ichki 
nafasida ishtirok etadi. Mis eritrotsitlar tarkibida topilgan, organizmning tashqi muhit
omillarining zararli ta'siriga immunobiologik turg‘unligi va qarshilik ko‘rsatish qobiliyatining 
oshishiga sezilarli ta'sir ko‘rsatadi. Shuningdek u fotosintez jarayonida va o‘simliklar
tomonidan azotning o‘zlashtirilishida, qand, oqsillar, kraxmal va vitaminlarning sintezida 
ishtirok etadi (3, 4, 7, 13, 23, 24, 37, 43, 44, 46, 49, 51).
Mis juda kam miqdorda barcha to‘qimalarda uchraydi. Uning eng ko‘pi jigarda bo‘lib, 

3-5 mg/% ga yetadi, qon plazmasida, boshqa to‘qimalardagi kabi, 0,1mg% mis bor. Sut


emizuvchi hayvonlarning yangi tug‘ilgan bolalari jigarida ko‘p oylar davomida ularning 


29


ehtiyojini qoplaydigan mis zahirasi bo‘lganidan organizm bu elementning ovqat (sut) bilan
kiritilishiga unchalik muhtoj bo‘lmaydi. Ba'zi joylarda mis kam bo‘lishi va o‘simliklarda ham 
uning miqdori kamayib, hayvonlarni yetarli ta'min eta olmasligi ma'lum. Mis yetishmasligi
natijasida hayvonlar orasida kamqonlik kasalligi, ishtaha yo‘qolib, ovqat hazm bo‘lishi 
buzilishi hollari uchraydi. Bunday kasalliklar O‘zbekistonning ba'zi tumanlarida qorako’l
qo‘ylari boqiladigan yerlarda aniqlangan.
Misga bo‘lgan talab kattalarda bir kecha-kunduzda 30mkg/kg, o‘smirlarda 40mkg/kg,
bolalarda 80mkg/kg bo‘ladi. Ichki sekretsiya bezlari faoliyatida ham misning ishtiroki bor, bu 
borada birinchi o‘rinda insulin bilan adrenalin orasidagi aloqadorlik turadi. Mis insulinsimon
ta'sir ko‘rsatish xususiyatiga ham ega. 


Kobalt B
12
vitaminining (kobalamin) tarkibiy qismiga kirib, ushbu vitamin 

molekulasida 1 atom kobalt bor, unga bo‘lgan taqchillik, kamqonlik (anemiya) kasalligini


chiqaradi. Bu vitamin odam, hayvon, hatto mikroorganizmlar uchun ham almashinmaydigan 
komponent bo‘lganidan kobalt odamlar va barcha hayvonlar ovqat tarkibida bo‘lishi kerak.
Ammo bu mikroelementga ehtiyoj shu qadar kamki, eksperimental sharoitda quyon yoki 
kalamushlarda kobalt yetishmasligi belgilarini hosil qilib bo‘lmaydi. Ammo ma'lum
tumanlarda tuproqda kobalt kamligidan, u yem-xashakda ham yetishmay, qo‘y va 
qoramollarda kobalt yetishmasligi kasalligi paydo bo‘ladi. Kamqonlik va oriqlab ketish
belgilari kuzatiladigan bu kasallik mollar yemiga kobalt tuzlari qo‘shib berilgandagina 
tuzaladi. Agar kobalt in'eksiya qilib kiritilsa, uning foydasi sezilmaydi. Buning sababi B
12

vitamin ichakda mikroorganizmlar ishtirokida sintezlanishiga bog‘liq bo‘lsa kerak. Kobalt


organizmdan bo‘yrak orqali chiqariladi. Kobalt hayot uchun muhim elementlar qatoriga 
kiradi. Vitamin B
12

massasining 4,5% i kobalt hisobiga to‘g‘ri keladi.


Bundan tashqari, u ichakda temir so‘rilishini yaxshilaydi va uni gemoglobin tarkibiga 
kiritadi, muskul oqsillari va nuklein kislotalar sinteziga imkon beradi. Bolaning kobaltga
bo‘lgan sutkalik ehtiyoji 8 mg dan 10 mg gacha. U bir qator fermentlar faolligini oshiradi, 
vitamin B
12
ning endogen sintezida qatnashadi. Sog‘lom odam sutkasida o‘rtacha 14-18 mkg 

kobalt olib turishi kerak, kamqonlilik alomatlari sezilganida, bu ko‘rsatgich 50-150 mkg


gacha

ko‘tariladi. Kobaltning asosiy manbalari bo‘lib, jigar, buyraklar, sut va sut mahsulotlari, 


tuxum, bug‘doy va grechka yormasi, makkajo‘xori, loviya, no‘hat, sarimsoqlar hisoblanadi.
Aniqlanishicha, qaerda tuproq kobaltga kambag‘al bo‘lsa, o‘sha yerda yashaydigan odam va 
hayvonlarda anemiya (kamqonlilik) ko‘p uchraydi. Odam tanasining turli a'zolarida
kobaltning miqdori har xil, masalan, taloqda 35 mkg % jigarda 25 % mkg, muskullarda 2,3 


30


mkg%, qonda 60 mkg %. Kobalt yetishmasligi soch oqarishiga ham sababchi bo‘ladi. U
tanada nuklein kislotalarning sintezlanishi uchun kerak, kasalliklardan keyin tana kuchga 
enishida bu element muhim ahamiyatga ega. Kobaltning oshqozon-ichak tizimidan qonga
so‘rilishi anchagina oson kechadi. Doim o‘simlik mahsulotlari bilan oziqlanish kobaltga 
nisbatan taqchillik keltirib chiqarishi mumkin, shuning uchun sut, mol jigari, buyraklardan
tegishli ravishda kundalik ovqatda ishlatib turish tanani tegishli miqdordagi kobalt bilan 
ta'minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. (3, 4, 7, 11, 13, 23, 24, 27, 37, 43, 44, 46, 49, 51).


Yüklə 307,58 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   26




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin