Qarshi davlat universiteti qo’lyozma huquqida
Yüklə 307,58 Kb.
|
|
Marganets har bir hujayraning shakllanishi va rivojlanishi uchun kerak, yana u temir,
mis kabi elementlarning yaxshi o‘zlashtirilishini ta'minlaydi. B 1 vitaminning ham faoliyati marganetsga bog‘liq, u tanada kam bo‘lsa, bu vitamin hech bir ta'sir kuchiga ega emas. Marganets ko‘pgina zaharli moddalarning neytrallash xususiyatiga ega. Shuning uchun ham ovqatdan zaharlanish holatlari bo‘lganida oshqozon-ichak yuvilgandan keyin marganetsning kaliyli tuzidan (margansovka) tayyorlangan kuchsiz eritmasi ichish tavsiya qilinadi. Marganets uglevodlar almashinuvida ishtirok etadi, jinsiy rivojlanish va ko‘payishga ma'lum darajada ta'sir ko‘rsatadi. Marganets organizmning hamma to‘qimalari, ayniqsa suyak tarkibida ko‘p bo‘ladi. U oksidlovchi fermentlarning asosiy qismini tashkil etib, yog‘larning organizmda parchalanishini kuchaytiradi. Marganetsning biologik roli organizmning o‘sishiga, qon yaratish va ichki sekretsiya bezlari faoliyatiga hamda suyaklanish jarayoniga yaxshi ta'sir ko‘rsatishda ko‘zga tashlanadi. Marganets, shuningdek organizmda vitamin C hosil bo‘lishiga yordam beradi. U barcha organizmlar uchun kam miqdorda bo‘lsa ham zarur. Marganetsning asosiy qismi bo‘yrak va jigarda to‘planadi (100 g.to‘qima 90-170 mkg ), qonda uning miqdori 100 ml.da 4-20 mkg.ga teng. Qonda marganets miqdori kamayib ketganda, jo‘jalarda qon va suyak fosfatazasi pasayishi kuzatilgan. Ushbu element peptidazalar, fosfatazalar, arginazalar, karboksilaza, xolenesteraza kabi fermentlarni faollashda qatnashadi. Marganets asosan ahlat bilan tashqariga chiqariladi. Odamlar, ayniqsa, yosh bolalar uchun kundalik ovqatda tananing bir kg og‘irligiga 20-30 mg marganets kiritilishi optimal hisoblanadi. Marganets qon hosil bo‘lishida, karbonsuvlar va yog‘ almashinuvida ma'lum ahamiyatga ega. Agar u organizmda tanqis bo‘lsa, odam orriqlab ketadi, doim chanqaydi, tez- tez qo‘sadi. Bundan tashqari marganets yetishmasligidan jigarda xolesterin sintezi kamayib ketadi. Bu holat o‘z navbatida jinsiy gormonlar miqdorini kamaytirib yuboradi. U ko‘pgina fermentlar tarkibiga kirib (piruvatkinaza, fosfatransferaza, arginaza, nukleaza, DNK- polimerazalar) hujayra hayotida muhim ahamiyat kasb etadi. 31
Marganets katta kishilar organizmida 12-20 mg bo‘ladi. U miyada, jigarda, bo‘yrak va oshkozon osti bezida ko‘p uchraydi. 37-63 % marganets ovqatdan so‘riladi. U yetishmasligi tufayli dermatit, ko‘ngil aynish, oriqlash, qo‘sish ro‘y beradi. Marganets yong‘oqda, dukkakli ekinlarda, rezavorlarda, qora non, bug‘doy non, grechka yormasi kofe va choyda ko‘p (1 piyola choyda 1,3 mg marganets bor). Unga bo‘lgan sutkalik ehtiyoj 5-7 mg atrofida bo‘ladi. Yod ichki sekretsiya bezlaridan qalqonsimon bezning faoliyatiga bevosita ta'sir ko‘rsatuvchi element hisoblanib, u tufayli qalqonsimon bezda tiroksin, diyodtirozin va triyodtirozin kabi gormonlar hosil bo‘ladi. Bu gormonlar moddalar va energiya almashinuvida ancha faol bo‘lib, organizmdagi ko‘pgina metabolitik jarayonlarda ishtirok etadi. Ta'kidlangan gormonlarning tarkibiy qismida yodni bo‘lishi bejiz emas, chunki yod yetishmay qolganida ushbu gormonlar yetarlicha hosil bo‘lmay bez to‘qimasi kattalashib ketadi va oqibatda endemik bo‘qoq kasalligi kelib chiqishiga olib keladi. Natijada kishi organizmida salbiy o‘zgarishlar yuzaga kelib, moddalar almashinuvining buzilishi bilan bog‘liq bo‘lgan xastaliklarni keltirib chiqaradi. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti uchinchi ming yillik arafasida yod tanqisligi sababli kelib chiqadigan xastaliklarni tobora ko‘payib borayotgan yurak-tomir, onkologik kasalliklar bilan bir qatorga qo‘yib, global muammolar darajasiga ko‘tardi. Dunyo bo‘yicha bunday kasallikka 200 million kishi chalingan va yana qariyb milliard kishining shunday kasallikka chalinish xavfi bor. 5 million ortiq kishida kretinizm (qomatning buzilishi, tana mutanosibligining izdan chiqishi, yuzning salqishi, ruhiy rivojlanishdan orta qolib, ba'zan aqliy zaiflik bilan ifodalanuvchi) kasalligi mavjud. Shu munosabat bilan BMT bolalar jamg‘armasi (YuNISEF) mutaxassislari:”Yod yetishmovchiligini shunchalik oson bartaraf etish mumkinki, hatto yod tanqisligi tufayli biron bolaning aqli zaif tug‘ilishi-borib turgan jinoyat sanaladi” degan fikrni bildirgan. Dunyo bo‘yicha 740 million kishida yod yetishmasligi sababli qalqonsimon bez kattalashgan, 40 million kishining esa ayni sababga ko‘ra aqli o‘ta zaif bo‘lib qolgan. Jahon miqyosidagi mazkur global muammo 153 ta mamlakatni tashvishga solmoqda. Sayyoramiz aholisining 1,5 milliarddan ziyodi organizmida yod yetishmasligidan aziyat chekmoqda. Shu jumladan mamlakatimiz aholisining muayyan qismi organizmida yod yetishmasligini salbiy oqibatlariga uchragan bo‘lib, ko‘pincha buni hayollariga ham keltirishmaydi. Odam uchun sutkasida 100-200 mkg yod talab qilinadi va uning 90 % o‘simlik mahsulotlari bilan qabul qilinadi (absolyut raqamlarda esa bu ko‘rsatgich quyidagicha taqsimlanadi: 70 mkg o‘simliklardan, 40 mkg go‘sht va go‘sht mahsulotlaridan, 5 mkg havodan, 5 mkg suvdan). Yodga boy mahsulotlarga dengiz baliqlari, tuxum, go‘sht, dengiz o‘simliklari, sholg‘om, 32
sarimsoq, qovun, sabzi, karam, kartoshka, piyoz, pomidor, loviya, uzum, shovul va boshqa ko‘katlar kiradi. Shuni aytib o‘tish kerakki, oziq-ovqatlarni pishirish, qaynatish natijasida ularning tarkibidagi yod ancha kamayib ketadi. Masalan, go‘sht qovurilganida undagi yodning 64,5 %, qaynatilganida 48,3 %, kartoshka qaynatilganida 37-40 %, non pishirilganida 38,7-84,0 % gacha yod yo‘qotiladi. Oziq-ovqat mahsulotlarini uzoq vaqt saqlashda tegishli qoidalarga rioya qilinmasa, ulardagi yodning 35,5 % yo‘qolishi mumkin( 58). Yodga bo‘lgan taqchillikning oldini olish uchun osh tuzi kaliy yod bilan yoki natriy yod bilan boyitiladi. Buning uchun aytilgan yod birikmasidan har 100 kg osh tuziga 1,0 -1,5 g qo‘shiladi. Yodning spirtdagi eritmasi yoki suvdagi aralashmasi dezinfeksiyalovchi, zararsizlantiruvchi, kuydiruvchi modda sifatida tibbiyot amaliyotida keng qo‘llaniladi (operatsiya yuzasini, qo‘lni dezinfeksiyalash, yaralar va jarohatlarga surtish va boshqalar). Ovqatlanishda kon tuzidan foydalanish kishining yodga bo‘lgan ehtiyojini qondirishda muhim ahamiyat kasb etadi, chunki kon tuzi tarkibida boshqa mikroelementlar bilan bir qatorda yod ham mavjuddir. Rux odam organizmida karbonangidraza (yoki karbonat angidraza) fermenti tarkibiga kiradi. Bu ferment organizmda karbonat kislotani karbonat angidrid gazi va suvga parchalaydi. Ruxning ko‘p qismi eritrotsitlar tarkibida bo‘ladi. Shu tufayli ham tarkibida kam rux tutgan ovqat maqsulotlarini surunkasiga iste'mol qilinganda, kamqonlik kasalligiga olib kelishi mumkin. Rux bundan tashqari, yog‘lar almashinuvini normal izga solib turadi, oqsillar almashinuvini yaxshilaydi, triptofan, lizin va metionin kabi aminokislotalar sintezini kuchaytiradi. Rux fermentlar tarkibiga kirish bilan bir qatorda ichki sekretsiya bezlaridan gipofiz, oshkozon osti bezi va urug‘donlarning faoliyatida ham muhim o‘rin tutadi. Bu elementning foydaliligini insoniyat ancha ilgari sezgan, masalan, qadimgi arablar tanadagi jarohatlarning ruxli aralashma yordamida tezroq tuzalishini aniqlashgan. Keyinchalik XX asrning boshlarida, kalamushlardagi teri kuyishi va badandagi har xil jarohatlar, agar ular ovqatdagi ruxli mahsulotlar yetarli bo‘lsa, tezroq yaxshi bo‘lishi tajribalarda tasdiqlangan. Odam qonida rux miqdorini aniqlashda shu narsa qayd qilinganki, davomli suratda va ko‘p miqdorda shirinlik hamda tuzli mahsulotlar iste'mol qilinsa, turli xil kasalliklarni davolashda kortizon ko‘p ishlatilsa va homilador bo‘lishning oldini olish uchun maxsus dori- darmonlardan ko‘proq foydalanilsa, bu elementga nisbatan taqchillik yuzaga kelar ekan. Ruxning tanada kamayib ketishi dastlab suyaklarning g‘alvirsimon bo‘lib qolishiga olib keladi. Bu jarayonda albatta, kalsiy, fosfor, magniy, ftor va kremniylarning ham taqchilligi 33
o‘rin tutadi. Bolalarda ruxning taqchilligi tufayli ularning bo‘yi o‘smay qoladi, jinsiy rivojlanish juda sekin bo‘ladi, tana terisi quruqlashadi, ishtaha kuchsiz bo‘lib jigar va taloq ancha kattalashgan bo‘ladi. Yana rux yetishmasligi tufayli sodir bo‘ladigan salbiy belgilardan biri bu ich ketishidir. Bunday odamlarda harakat koordinatsiyasi buzilib, barmoqlar qaltiraydi, qo‘zg‘aluvchanlik kuchayib ketadi. Unga bo‘lgan sutkalik talab 10-15 mg. Rux katta yoshdagi kishilar organizmida 2-3 gram bo‘ladi. U terida va suyakda bo‘lib, spermada va bezlarda ko‘proq uchraydi. Rux insulin tarkibida ham topilgan, shu sifatda u karbon suvlar almashinuvida ham qatnashadi. Organizmda rux yetishmasligi ancha-muncha ruhiy tushkunliklarga olib keladi, kishi tez achchiqlanadigan bo‘lib qoladi, barmoqlari qaltiraydi. Yosh bolalarda o‘sish sekinlashadi, jinsiy yetilish kechikadi. Rux bo‘yning o‘sishi, jinsiy balog‘atga yetishda, qon hosil bo‘lishida zaruriy moddadir. Rux yetishmasa odam organizmining o‘sishi sekinlashadi va juda kichik bo‘lishi mumkin, jinsiy rivojlanish ham sekinlashadi. Rux yetishmasa ishtah yo‘qolishi, hid bilish, ta'm bilish susayishi mumkin, yaralar tez bitmaydi. Katta kishi bir kecha-kunduzda 10- 22 mg. Homiladorlar 10-30 mg , emizikli ayollar 13-54 mg ruxni ovqat bilan iste'mol qilishi kerak. Rux parranda go‘shtida, pishloqda, dukkakli o‘simliklarda ko‘pdir.Qonda va qon zardobida (70-120 mkg/100mg) , sochda (125-225mkg/g) , siydikda (0,1-0,7 mg/sutkada). Rux bilan zaharlanish sho‘r mahsulotlarni ruxlangan idishda saqlash va iste'mol qilish tufayli sodir bo‘lishi mumkin. (3, 4, 7, 13, 23, 24, 37, 43, 44, 46, 49, 51,52, 53, 54, 55, 56). |