Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti iqtisodiyot fakulteti moliya kafedrasi

= 80 / (750 x (1 – (50/750))) = 0,1143 yoki 11,43%.
Oddiy aksiyalar qiymatini baholash ular bо‘yicha tо‘lanadigan dividendlar miqdori oldindan noma’lumligi sababli birmuncha murakkabroq. Umumiy holda oddiy aksiyalardan foydalanish orqali mablag‘lar jalb qilishning qiymati (k_S)ni faqatgina taxminan hisoblash mumkin. Bugungi kunda amaliyotda bunday kapital qiymatini hisob-kitob qilishda bir nechta asosiy yondashuvlar qо‘llaniladi. Ular:
- dividendlarni diskontlashning turli xil modellari (DDM);
- kapital aktivlarni baholash modeli (CAPM);
- Modilyani – Miller modeli (MM);
- koeffitsientli model va boshqalar.
Oldingi bо‘limdan ma’lumki, DDM oddiy aksiyalar bо‘yicha kapital bahosini aniqlashning bir muncha tushunarli turi bо‘lib, dividendlarning doimiy о‘sib borishini nazarda tutuvchi Gordon modeli oddiy aksiyalar emissiyasiga xarajatlarni hisobga olgan holda quyidagi formula bо‘yicha hisoblanadi:
Bu yerda DIVs – bitta aksiya bо‘yicha kutilayotgan dividend miqdori (yil bо‘yicha prognoz hisob-kitobga asosan);

Ps – joylashtirish bahosi;
fk – emissiya bо‘yicha xarajatlar foizda;
g – dividendlar о‘sish sur’ati.
Misol kо‘rib chiqamiz.
Firma nominal bahosi 1000 birlik bо‘lgan jami 250 000 birlikka teng bо‘lgan oddiy aksiyalar muomalaga chiqargan. Har bir aksiya bо‘yicha kutilayotgan dividend 100 birlik bо‘lib, uning о‘sish sur’ati 10%. Bitta aksiyani muomalaga chiqarish xarajatlari 85 birlikni tashkil etgan. Chiqarilgan aksiyalar bahosini aniqlang.
Yuqoridagi formuladan kelib chiqqan holda
kS = 100 / (1000 x (1 – 85 /1000)) + 0,1 = 0,2093 yoki 20,93%.
Gordon modeli muntazam ravishda dividend tо‘lovchi korxonalar uchun qо‘llanilishi mumkin. Bu jarayonda hisoblanadigan kapital bahosi dividend о‘sish sur’ati ( )ga juda ta’sirchan bо‘lib, uning miqdorini aniq prognoz qilishga ham kо‘p jihatdan bog‘liqdir.
Moliyaviy aktivlarni baholash

1. Kapital aktivlarni baholash modelining qо‘llanish xususiyatlari.

   
   

2. Uzoq muddatli aktivlarni baholash modeli formulasi. Uzoq muddatli moliyaviy aktiv bо‘yicha daromalilikning kutilayotgan stavkasi. Riskli foiz stavka va risk uchun mukofot. Beta koeffitsiyenti.

   
   

3. Korxonalarda moliyaviy aktivlar. Moliyaviy aktivlar klassifikatsiyasi.

   
   

4. Moliyaviy aktivlar daromadliligi. Moliyaviy aktivlar daromadliligini baholash usullari.

   
   

5. Obligatsiya turlari va ularning haqiqiy qiymatini baholash. Obligatsiyalarning daromadliligini baholash.

   
   

6. Aksiyalar haqiqiy qiymatini baholash modellari. Oddiy aksiyaning haqiqiy qiymatini baholash. Imtiyozli aksiyaning haqiqiy qiymatini baholash. Aksiyalar bо‘yicha daromadlilikni baholash.

   
   

1-savol bayoni. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korporativ tuzilmalarning mahalliy va xalqaro bozorlardagi kuchli raqobat muhitiga moslasha olishi va bozorlarda о‘z о‘rniga ega bо‘lishi bugungi kunda mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun hal etilishi lozim bо‘lgan murakkab masalalardan biri bо‘lib hisoblanadi. Ma’lumki, bunday masalalarni hal etish korporativ tuzilmalarning xarajatlarini minimallashtirish va raqobatbardoshlikni oshirishga bevosita bog‘liqdir. Korporativ tuzilmalarda kapitaldan foydalanganlik uchun amalga oshiriladigan xarajatlar eng muhim omillaridan biridir. Chunki, bunday xarajatlarning miqdori korporativ tuzilmalarning kelgusida jalb qiladigan moliyaviy resurslar miqdoriga hamda uning rivojlanish kо‘rsatkichlariga bevosita ta’sir kо‘rsatadi. Korporativ tuzilmalarda kapitalni jalb qilish va foydalanish uchun amalga oshiriladigan xarajatlar bevosita kapital bahosiga bog‘liq. Shunday ekan, kapital bahosini minimallashtirish korporativ tuzilmalar iqtisodiy barqarorligining oshishiga va bu esa biznes qiymatning о‘sishiga ta’sir kо‘rsatadi. Shundan kelib chiqqan holda, quyida korporativ tuzilmalarda kapital bahosi va undan samarali foydalanish xususida о‘z ilmiy qarashlarimizni keltirib о‘tamiz.

Fikrimiz avvalida korporativ tuzilmalarda kapital bahosining iqtisodiy mohiyati tо‘g‘risida tо‘xtalib о‘tish maqsadga muvofiq. Kapital bahosi korporativ tuzilmalarda bir birlik kapitaldan ma’lum bir muddatda foydalanganlik uchun amalga oshirilgan xarajatlar birligi tushuniladi. Kapital bahosining birligi bо‘lib, koeffitsiyent yoki foizlar bо‘lib hisoblanadi. Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida hech bir narsa yо‘qki, xо‘jalik subyektlari uchun tekinga tushsa. Har bir narsa va buyumning о‘z qiymati borki, agarda korporativ tuzilmalar undan foydalansa, uning egasiga belgilangan miqdorda haq tо‘laydi. Shunday ekan, kapitalning ham bahosi mavjudki, korporativ tuzilma moliyaviy direktori yoki moliyaviy menejeri kapitaldan foydalanganlik uchun kapital egalariga belgilangan meyorda va muddatlarda haq tо‘lab turadi. Demak, shu о‘rinda aytish lozimki, kapital bahosi korporativ tuzilma faoliyatida foydalanilayotgan kapitalning moliyaviy menejer uchun qanchaga tushayotganligini о‘zida ifodalaydi.
Uzoq muddatli aktivlarni baholash modeli SAPM (Capital Asset Pricing Model) qimmatli qog‘ozlarni uning risk darajasiga asoslanib, oqilona qiymatini aniqlash imkonini beradi. Ushbu model о‘tgan asrning 50-yillarida Garri Markovits tomonidan yaratilgan bо‘lib, uning asosiy mohiyati moliyaviy vositalarning diromadlilik darajasini uning risk darajasi bilan bevosita bog‘liqligini namoyish qilish bilan belgilanadi. Risk qancha yuqori bо‘lsa, daromadlilik ham shuncha yuqori bо‘ladi. О‘z navbatida, agar qimmatli qog‘ozning risk darajasi aniq bо‘lsa, uning daromadlilik meyorini prognoz qilsa bо‘ladi va buning aksi, agar bizga daromadlilik ma’lum bо‘lsa, unda riskni ham aniqlash imkoni bо‘ladi. Ana shunday hisob-kitoblarning barchasi uzoq muddatli aktivlarni baholash modeli orqali aniqlanadi.
Misol uchun, tasavvur qiling, X aksiya Y aksiyaga nisbatan yuqori riskka ega. Shuningdek, agar Y aksiya yillik 40 foiz daromad keltiradigan bо‘lsa, о‘z-о‘zidan ma’lum bо‘ladiki, X aksiya bundan kо‘proq daromad keltirishi lozim. Agar X aksiya 40 foizdan kо‘proq daromad keltirmasa, unda bu aksiyadan bemalol voz kechsa bо‘ladi, ya’ni bunday yuqori risk bunday yuqori daromadga ega emas. Ushbu oddiy misol uzoq muddatli aktivlarni baholash modelining mohiyatini tushuntiruvchi oddiy misollardan biridir.
2-savol bayoni. Rivojlangan kapital bozori sharoitida CAPM modelini qо‘llash yuqori darajada asosli natijani beradi. Buning uchun korxona aksiyalari fond birjasida muomalada bо‘lishi lozim.

Korporativ tuzilmalarda moliyaviy aktivlarni baholashda SAPM modeli muhim ahamiyat kasb etib, bunda aloxida aktivning bozor portfeli riskiga (qaysida faqat tizimli risk mavjud) munosabati riskini baxolash vositasi sifatida Stenford Universiteti professori Uilyam Sharp taklif qilgan beta-koeffitsiyent о‘rganiladi. SAPM – bir omilli model, u aniqlaydigan yagona omil diversifikatsiya bilan bartaraf etib bо‘lmaydigan riskka premiya – bozor riski. Nazariyada bozor daromadliligi va bozor risklari bozorning barcha riskli aktivlarini о‘zida mujassamlashtirgan portfel orqali baxolanadi. Amaliyotda bozor portfeli fond bozori (lokal yoki global) aktivlari orqali tuziladi va fond indekslari dinamikasida taxlil qilinadi. U.Sharp terminologiyasiga kо‘ra, tizimli risk katta miqdordagi investitsiyaga, tizimsiz risk esa faqat berilgan aktivga ta’sir etadi.

Shuni ta’kidlash lozimki, amaliyotda risklar differensiatsiyasi bir ma’noli emas, bir xodisaning о‘zi xam spetsifik xam umumiy ta’sir etishi mumkin. Shuni ta’kidlash lozimki, diversifikatsiyalanmagan investorlarga xam SARM modelinini faqat modifikatsiyalangan kо‘rinishda, aniq investitsion variant riski nazarda tutilayotganda, qо‘llash mumkin. Shuni unutmaslik kerakki, beta-koeffitsiyent riskni о‘lchashning qulay usuli bо‘lib, maokazlashgan bozorlarda kapitalni diversifikatsiya qilish imkoniga ega. Aksiyadan kutilayotgan daromaddan umumiy standart chetlanishi, bozorlarning diversifikatsiyalanmagan va oz diversifikatsiyalangan investorlarka segmentatsiyalanganda maqbuldir. Shunday qilib, kumulyativ kapital qurilishi diversifikatsiyalanmagan investor yoki kapitalni diversifikatsiya qilish imkoniga ega bо‘lmagan mamlakatlar uchun yagona hisoblanmaydi.
CAPM modeliga muvofiq oddiy aksiyalar bо‘yicha risklar tizimli va tizimsiz risklarga bо‘linadi. Tizimli risklarga shartli ravishda moliya bozorlaridagi qochib bо‘lmaydigan risklar kiritiladi. Aksiyalar bо‘yicha tizimsiz risklar esa uning emitenti faoliyat xususiyatlari va vaziyatidan kelib chiqadi. Ularni diversifikatsiyalash yо‘li bilan kamaytirish mumkin.
CAPMda tizimli risk β deb nomlanuvchi koeffitsiyent yordamida baholanadi. Bu koeffitsiyent qiymati baholanayotgan qimmatli qog‘oz bilan bog‘liq bozor riskini о‘lchashga xizmat qiladi.
Shunda oddiy aksiyalar yordamida kapital jalb qilishning qiymati kS CAPM modeli yordamida quyidagi formula bilan aniqlanadi:

Bu yerda, – risksiz foiz stavka (masalan, davlat obligatsiyalari bо‘yicha)

– daromadlilikning о‘rtacha bozor stavkasi (masalan, fond indeksi daromadliligi);
β_S – qimmatli qog‘oz bilan bog‘liq tizimli bozor riski.
β koeffitsiyent –1 dan +1gacha oraliqda fond bozorida kotirovkalanuvchi korxonalar aksiyalari uchun statistik tahlil metodlaridan foydalangan holda aniqlanadi. Ular birja byulletenlarida, axborot agentliklari va investitsion kompaniyalar tahliliy sharhlarida, biznesga doir nashrlarda va boshqalarda chop etiladi.
Muomalaga yangi chiqarilgan aksiyalar qiymatini baholashda emission xarajatlarni ham hisobga olish kerak.
Shuni aytish lozimki, agarda β >1 bо‘lganda korporativ tuzilma kapital bahosining kelayotgan davrda oshishi kutiladi, agarda β =1 bо‘lganda korporativ tuzilma kapital bahosi kelayotgan davrda joriy davrdagi kabi о‘zgarishsiz qoladi, agarda β <1 bо‘lsa, korporativ tuzilma kapitali bahosi joriy davrdagiga qaraganda kamayishi kutiladi.
Mos ravishda о‘xshash qimmatli qog‘ozlar daromadliligi ikkita tarkibiy qismga bо‘lingan holda aniqlanishi mumkin:
- risksiz foiz stavka ;
- investordan talab qilinadigan tizimli riskka borish natijasidagi mukofot.
3-savol bayoni. Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy aktivlardan uzluksiz foydalanish, ularni sa­marali investitsiyalash va maqsadga muvofiq yо‘naltirish muhim ahamiyatga ega va bu qimmatli qog‘ozlar bozori orqali ta’minlanadi.

Moliyaviy aktivlar (ingl. Financial assets) bu mulkchilikning shunday о‘ziga xos shakliki, u о‘zida moliyaviy resurslar (pul mablag‘lari, qimmatli qog‘ozlar)ni namoyon qiluvchi kompaniya aktivlarining bir qismi bо‘lib, u albatta daromad olishga yо‘naltiriladi.

Moliyaviy aktivlar о‘z ichiga naqd pul mablag‘larini, banklardagi depozit (omonat)larni, cheklar, sug‘urta polislarini, qimmatli qog‘ozlarga qо‘yilmalarni, yetkazib berilgan mahsulot bо‘yicha korxona va tashkilotlarning majburiyatlari (tijorat krediti), boshqa jamiyatlarning aksiyalariga yо‘naltirilgan portfel quyilmalar, boshqa jamiyatlarning nazorat qilish huquqini beruvchi aksiya paketlari, boshqa korxonalarda ulushli ishtirok etishni oladi.
Bundan kelib chiqib aytish mumkinki, moliyaviy aktivlar deganda, korxona ixtiyorida bо‘lgan pul mablag‘lari va qimmatli qog‘ozlarning yig‘indisi tushuniladi. Demak, moliyaviy aktivlar tо‘rtta guruh ostiga bо‘lib о‘rganiladi:

• Pul mablag‘lari;

  
  

• Shartnoma huquqi;

  
  

• Ulushli vosita;

  
  

• Shartnoma (kelishuv).