Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti iqtisodiyot fakulteti moliya kafedrasi

Moliyaviy aktivlarni quyidagicha tasniflash mumkin:

4-savol bayoni. Moliyaviy aktivlar daromadliligi avvalo qimmatli qog‘ozlar daromadliligi sifatida tushuniladi. Mamlakatimiz iqtisodiyotini modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash sharoitida fond bozori­ning о‘sishi bilan qimmatli qog‘ozlarning bozor qiymatini baholash ancha dolzarb bо‘lib bormoqda.

Amaliyotda qimmatli qog‘ozlar qiymatini baholash oldi-sotdi bitimlari tuzishda, qimmatli qog‘ozlarni korxonalar ustav kapitaliga kiritishda, kredit olish uchun garovni rasmiylashtirishda, shuningdek kompaniyalar va ularning aktivlari­ning joriy bozor qiymatini aniqlashda amalga oshiriladi.
Bugungi kunda qimmatli qog‘ozlarning bozor qiymatini baholash ularning quyidagi turlari uchun olib boriladi:

• oddiy va imtiyozli aksiyalarni baholash;

  
  

• qarz majburiyatini ifodalov­chi qimmatli qog‘ozlarini baholash;

  
  

• hosilaviy qimmatli qog‘ozlarni baholash;

  
  

• davlat organla­ri, moliya institutlari, korxonalar va tashkilot­lar tomonidan emissiya qilingan turli xildagi qimmatli qog‘ozlar qiymatini baholash.

  
  

Qimmatli qog‘ozlar qiymati tushunchasi ular­ning yuridik jihatdan о‘ziga xos xususiyatlari va iqtisodiy mohiyati bilan chambarchas bog‘langan. Qimmatli qog‘ozlar qiymati, odatda, ularning narxidan farqlanadi, chunki qiymat professio­nal baholovchi, xaridor, sotuvchi, potensial investor, vositachi yoki emitentning muayyan fikrini ifodalaydi, narx esa tuzilgan bitim shartlarini о‘zida aks ettiradi. Qimmatli qog‘ozlar qiymati hisoblanadi, baholanadi, narxi esa tо‘lanadi.

Qimmatli qog‘ozlar qiymatini baholash - bu davlat organlari, moliya institutlari, korxo­na va tashkilotlar tomonidan emissiya qilingan ulushli qimmatli qog‘ozlar, qarzdorlik majburi­yatini ifodalovchi qimmatli qog‘ozlar, hosilaviy qimmatli qog‘ozlar bozor qiymatini keng kо‘lamda aniqlashdan iboratdir. Qimmatli qog‘ozlar qiymatini baholash va kompaniyalar moliyaviy qо‘yilmalarini batafsil tahlil qilish, nafaqat ularning yoki biznesdagi ishtirokining boshqa shaklini bozor narxini belgilashga, balki ushbu qо‘yilmalarning istiqboldagi daromadliligini prognozlashga imkon yaratadi. Shuningdek, kompa­niya qimmatli qog‘ozlarida ifodalangan moliyaviy aktivlar va majburiyatlar qiymatini hisoblash va kompaniyalarning moliyaviy qо‘yilmalarini­ qog‘ozlar va biznesda ishtirokning boshqa shak­llarining bozor narxini belgilashga, balki ushbu qо‘yilmalarning istiqboldagi daromadliligini prognozlashga ham imkon beradi. Baholash faoli­yati xizmatlarining mazkur turi kо‘pincha biznesni baholash bо‘yicha paketlar kompleksiga kiritiladi¹⁷.
Qimmatli qog‘ozlarni baholash maqsadlari qо‘llaniladigan qiymat standartlarini oldindan belgilab beradi. Natijada aynan bir qimmatli qog‘oz bir vaqtning о‘zida miqdori bо‘yicha jiddiy farqlanadigan bir nechta qiymat turiga ega bо‘lishi mumkin. Qimmatli qog‘ozlar qiymatining har bir turini aniqlashda maxsus metodika qо‘llaniladi. Qimmatli qog‘ozlar qiymati turlari quyidagicha tasniflanadi:
1. Nominal qiymat. Bu shunday moliyaviy mablag‘larki, hatto korxona tugatilgan taqdirda ham, ular albatta qimmatli qog‘ozlar egalariga qaytariladi;
2. Emissiya qiymati. Aksiyalarni ochiq bozor­da joylashtirish vaqtida belgilanadigan qiymat;
3. Balans qiymati. Emitent kompaniyalarning buxgalteriya hisobi kо‘rsatkichi, demak, kompaniyalar moliyaviy faoliyatini tahlil qilish vositasi ham hisoblanadi.
4. Tugatish qiymati. Tashkilotlarning aktiv­lari kimoshdi savdosida sotilganda, tugatish tartibotini amalga oshirishda va hatto ularning faoliyati yakunlanishi bо‘yicha ham о‘zgarmasligicha qoladigan qiymat;
5. Investitsiya qiymati. Investor nuqtai naza­ridan eng qiziqarli qiymat. U mazkur qimmatli qog‘ozlarga qо‘yilmalarning daromadliligi va foydaliligini belgilab beradi;
6. Bozor qiymati. Ochiq bozorda qimmatli qog‘ozlarni xarid qilish uchun tо‘lov miqdorini belgilab beruvchi qiymat;
7. Hisob-kitob qiymati. Qimmatli qog‘ozlar qiymatini baholash natijasi sifatida hisoblash metodi bilan keltirib chiqariladigan qiymat¹⁸.
Qimmatli qog‘ozlar qiymati quyidagi maqsadlarda baholanadi:

• ularning oldi-sotdisi bо‘yicha bitimlar tuzish, meros qoldirish va in’om etish tartibotini amalga oshirish;

  
  

• aksionerlik jamiyatiga investitsiyalar jalb qilish;

  
  

• korxona­lar restrukturizatsiyasi: qо‘shilish, qо‘shib olish va boshqalar;

  
  

• qimmatli qog‘ozlarni emissiya qilish uchun yoki ularni qо‘shimcha joylashtirish va muo­malaga chiqarish uchun bahosini aniqlash;

  
  

• kredit­lashda garov qiymatini aniqlash uchun qimmatli qog‘ozlar bahosini aniqlash;

  
  

• qimmatli qog‘ozlarni ishonchnoma asosida boshqaruvga berishda;

  
  

• masa­lan, qaytarib olish uchun tо‘lovni amalga oshirishda kompaniya va uning aktivlarining joriy bozor qiymatini aniqlash.

  
  

Daromadlilik – bu nisbiy kо‘rsatkich bо‘lib, moliyaviy aktivlar orqali yaratilgan daromad (D)ning ushbu aktivga yо‘naltirilgan investitsiya kattaligi (CI)ga nisbatan aniqlanadi¹⁹. Moliyaviy aktivlarning shaklidan kelib chiqib, D – daromad sifatida dividend, foiz, kapitalizatsiyalashgan qiymatning о‘sishi bо‘lishi mumkin. Daromadlilik kо‘rsatkichi foizlarda yoki birliklarda ifodalanadi. Tahlil jarayonida daromadlilikning ikki turi qо‘llaniladi: haqiqiy va kutilayotgan. Kо‘pgina holatlarda investorlar kutilayotgan daromad asosida qaror qabul qilishga harakat qilishadi va bu daromadlilik prognoz kо‘rsatkichlari asosida aniqlanib, investor tomonidan u yoki bu moliyaviy aktivga mablag‘ yо‘naltirish uchun xizmat qiladi.

Qimmatli qog‘ozlarning bozor qiymatini baholashga xos xususiyatlar shundan iboratki, ular fond bozorida muomalada bо‘lgan holda mohiyatan kapital mavjudligining maxsus turi sanaladi. Ammo bozorda ham muomala sodir bо‘ladi, demak, qimmatli qog‘ozlar tovar ham hisoblanadi. Bunda qimmatli qog‘ozlar moddiy kо‘rinishdagi tovar emasligini anglash zarur, shuning uchun qimmatli qog‘ozlar narxini unga egalik qilishda aksiyadorga о‘tadigan huquqlarga yо‘naltirilgan holda о‘rnatish talab qilinadi.
Qimmatli qog‘ozlar qiymatini baholashda uning turi, emitent, birja kotirovkasini mavjudligi yoki mavjud emasligi, moliya bozo­ri va birjadan tashqari aylanmada qimmatli qog‘ozlar qatnashishi muhim ahamiyat kasb eta­di. Agar baholash uchun taqdim etilgan qimmatli qog‘ozlar ochiq bozorda joylashtirilgan bо‘lsa, u holda ularning qiymatini baholash qiyosiy yonda­shuv va huquqlar qiymatini о‘rnatish bо‘yicha ay­rim metodikalar yordamida aniqlanishi mumkin. Agar qimmatli qog‘ozlar birja kotirovkasiga ega bо‘lmasa hamda u haqda axborot yetarlicha bо‘lmay, kam ma’lumotli bо‘lsa, u holda uning qiymatini baholashda moliya bozori konyunkturasi tahlili, kompaniya daromadliligi va emitentning ishon­chliligi haqida ma’lumotlar, uning moliyaviy holati barqarorligi asosida shakllantirilgan hisoblash metodlaridan foydalaniladi²⁰.
Mulk obyekti (xususan, qimmatli qog‘ozlar)ning qiymatini baholashning an’anaviy uch yondashuvi mavjud, ya’ni daromadli, xarajatli, qiyosiy (bozor) yondashuvlar.
Daromadli yondashuvning uchta usuli amaliyot­da qо‘llaniladi, xarajatli va qiyosiy yondashuvlarning о‘nlab usullari bor. Baholashning uch yondashuvidan birini qо‘llash mumkin bо‘lmagan taqdirda baholovchi tashkilot u yoki bu yondashuvni qо‘llash rad etilishini zarur ravishda baholash hisobotida asoslashi kerak.