Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti iqtisodiyot fakulteti moliya kafedrasi

Qarzdorlik koeffitsiyenti (QK).tushbu koeffitsiyent quyidagicha aniqlanadi:


QK=
Ushbu koeffitsiyent о‘rtacha 0,67ga teng bо‘lishi kerak (40%/60%).

2. 
   
   Moliyalashtirish koeffitsiyenti (MK) quyidagicha aniqlanadi:
   

MK =
Ushbu koeffitsiyent 1,5ga teng bо‘lishi kerak (60%/40%).

3. 
   
   Moliyaviy mustaqillik (MMK)koeffitsiyenti quyidagicha aniqlanadi:
   XUSUSIY KAPITAL (balans 480 satr)
   

Km.b.=-----------------------------------------------------------------------------------

KORXONA JAMI MULKI (balans jami 400 satr)
Ushbu koeffitsiyent 0,5dan yuqori bо‘lishi kerak. Bu jami mulkda xususiy mablag‘lar manbasi 50% dan ortiqroq ekanligini bildiradi.

Aksionerlik jamiyati kapital samaradorligi qanday aniqlanadi?
Aksionerlik jamiyati ixtiyoridagi kapitaldan nechog‘lik foydalanganligini aniqlash maqsadida quyidagi kо‘rsatkichlar hisoblab topiladi.
1. Kjk = F/JK x 100
Bu yerda: Kjk - kapitalning birligiga tо‘g‘ri kelgan foyda;
F - oddiy aksiya egalariga dividend tо‘lashga hamda ishlab chiqarishni rivojlantirishga mо‘ljallangan foyda;
JK - aksiyadorlik jamiyati kapitalining (oddiy aksiyalarning) о‘rtacha yillik qiymati.
Bu kо‘rsatkich investor uchun juda muhimdir, chunki aksiyaning kursi aynan shu kо‘rsatkichning о‘zgarishiga bog‘liq bо‘ladi.
2. Kd = Da/Fa x 100
Bu yerda: Kd - dividendlarni tо‘lash darajasi;
Da - bitta aksiyaga tо‘g‘ri kelgan dividend;
Fa - bitta aksiyaga tо‘g‘ri kelgan foyda.
Bu kо‘rsatkich jamiyatning istiqboldagi rivojlanishini ta’minlashni muvofiqlashtirish maqsadida hisoblanadi. Mazkur mutanosiblik foydaning qaysi bir qismi ishlab chiqarishni rivojlantirishga (investitsiyaga), qaysi bir qismi esa dividend tо‘lovlarini tо‘lashga sarflanishini belgilab beradi:
3. Raj = Na/Fa x 100
Bu yerda: Raj - aksiyador jamiyatining reytingi;
Na - oddiy aksiyaning bozordagi narxi.
Bu kо‘rsatkich bitta oddiy aksiyaga tо‘g‘ri kelgan foydaga bо‘lgan nisbatini tavsiflaydi. Mazkur kо‘rsatkich jamiyat reytingini aniqlash maqsadida hisoblanadi.
4. Ds = Da/Na x 100 yoki Ds = Kd:Raj
Bu yerda: Ds - dividend stavkasi
Bu kо‘rsatkich dividendlar tо‘lash darajasining (K) aksiyadorlik jamiyatining reytingiga (Raj) bо‘lgan nisbatini ifodalaydi va mijozga necha foiz miqdorida dividend tо‘lash lozimligini kо‘rsatadi.
5. Aqq = Na/Kan x 100
Bu yerda: Aqq – aksiyaning qadriy qiymati
Anq - aksiyaning jamiyat qaydnoma daftaridagi nominal qiymati (narxi).
Bu kо‘rsatkich oddiy aksiyaning bozordagi narxining jamiyat qaydnoma daftarida qayd qilingan bitta aksiyaning narxiga bо‘lgan nisbatini tavsiflaydi. Mazkur kо‘rsatkich ijobiy bо‘lsa, 1 dan katta bо‘ladi. Shunda aksiyadorlik jamiyatining faoliyatini samarali deyish mumkin.
3-savol bayoni. Bugungi kunda IPO yoki SPO amaliyotlari milliy doiradan chiqib xalqaro tushunchaga, xalqaro amaliyotga aylanganligini alohida ta’kidlash lozim. Shundan kelib chiqqan holda mamlakatimizdagi aksiyadorlik jamiyatlari tomonidan mintaqaviy va xalqaro fond birjalarida IPO yoki SPO amaliyotlarini tashkil etish vaqti ham allaqachon kelgan. Aksiyalarni ommaviy joylashtirish amaliyotini samarali tashkil etishga doir ilmiy tadqiqotlar amalga oshirgan N.Tursunova IPO amaliyotini korporativ tuzilmalar faoliyatini moliyalashtirishning hamda xalqaro kapital bozoridan moliyaviy resurslar jalb qilishning zamonaviy shakli sifatida izohlaydi va masalaga doir tashkiliy jihatlarga e’tibor qaratadi [2].S.A.Ross, R.V.Vesterfiyeld va B.D.Jordanlar esa muhim va yuqori darajada kapital jalb qilish usuli sifatida izohlab, IPO jarayoni bosqichlari, IPO bahosi, IPOdan keyingi aksiya kursi о‘zgarishlari xususida fikr yuritadi [3]. IPO amaliyoti Y.M.Mirkin boshchiligidagi olimlar guruhi tomonidan iqtisodiyotni modernizatsiyalashda moliyaviy strategiyaning eng asosiy yо‘nalishlaridan biri sifatida ta’kidlanadi hamda Yaponiya, Janubiy Koreya, Singapur, Xitoy va Malayziya misolida IPO amaliyotining iqtisodiy rivojlanishdagi rolinikо‘rsatib beradi [4].R.Bender va K.Vardlar korporativ moliya strategiyasida IPO amaliyotining ahamiyati va muvaffaqiyatli joylashtirish maqsadida e’tibor qaratiladigan jihatlarga tо‘xtalib, listing uchun fond birjasini tanlashda, listing shartlarida va boshqalarda korporativ tuzilma imkoniyatlaridan kelib chiqish lozimligi qayd etilgan [5].

AJlarini dastlabki moliyalashtirish deyilganda jamiyatning dastlab ustav kapitalini shakllantirish bilan bog‘liq moliyaviy munosabatlar nazarda tutilmoqda. Bunda moliyalashtirish manbasi bо‘lib ta’sischilarning mablag‘lari hisoblanadi.

Aksiyalarning birlamchi ommaviy taklifi (IPO) – aksiyalarni AJ tomonidan (IPO tashabbuskori) fond birjasida investorlarning cheklanmagan doirasiga joylashtirishi hisoblanadi. Ushbu holatda aksiyadorlarning keng ommasi mablag‘lari moliyalashtirish manbasi bо‘lib xizmat qiladi.
Aksiyalarni ochiq obuna tarzida xalqaro fond birjalarida joylashtirish, ya’ni IPO operatsiyalarining tashkiliy xususiyatlariga doir quyidagi xulosalarni alohida keltirib о‘tish mumkin: Birinchidan, aksiyalarni ochiq obuna tartibida joylashtirish nisbatan yuqori miqdordagi xarajatlarni, kо‘p vaqtni talab qilsada katta miqdordagi kapitalni ham jalb qilish imkonini beradi. Bu о‘z navbatida yangidan-yangi istiqbolli loyihalarni amalga oshirish imkonini beradi. Ikkinchidan, rivojlanayotgan davlatlardagi strategik ahamiyatga ega korporativ tuzilmalar tomonidan IPO operatsiyalarini tashkil etish va о‘tkazish jarayonida mazkur amaliyotning kamchiliklarini e’tibordan chetda qoldirmaslik zarur. Chunki g‘arazlik kayfiyatidagi investorlarning korporativ tuzilmalar faoliyatiga kirib kelishi kompaniya moliyaviy xavfsizligiga putur yetkazishi bilan bir vaqtda mamlakat iqtisodiyotiga ham jiddiy salbiy ta’sir kо‘rsatishi mumkin. Uchinchidan, potensial investorlarni jalb qilish maqsadida taqdimotlar о‘tkazish jarayonida i nvestor faoliyati tashkil etilgan davlatda soliqqa tortish darajasini ham hisobga olish lozim. Chunki dividendlarga nisbatan soliq yuki yuqori bо‘lgan davlatlar daaksiyalar sotib olish orqali daromad kо‘rishga intilish darajasi nihoyatda past bо‘ladi. Tо‘rtinchidan, milliy darajada aksiyalarni ommaviy joylashtirish muddatini belgilashda mavsumiylik omiliga ham e’tibor qaratish lozim. Chunki qish mavsumida, aniqrog‘i noyabr-mart oylari oralig‘ida aholining xarajatlari qolgan oylarga nisbatan keskin yuqori bо‘ladi. Beshinchidan, mamlakatimizda faoliyat kо‘rsatayotgan aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalarini xalqaro fond birjalariga ochiq joylashtirish amaliyotini tashkil etishda listing talablaridan biri hisoblangan dastlabki tо‘lovlar va har yillik tо‘lovlar darajasini hisobga olish lozim. Chunki bunday tо‘lovlarning amalga oshirilishi aksiyadorlik jamiyatlari moliyaviy holatiga jiddiy ta’sir kо‘rsatmasligi talab etiladi. Oltinchidan, xalqaro yetakchi fond birjalarining IPO bо‘yicha talablariga mamlakatimizda faoliyat kо‘rsatayotgan barcha aksiyadorlik kompaniyalarining ham javob bera olmasligidan kelib chiqqan holda, mintaqaviy fond birjalarini rivojlantirish yoki talablari nisbatan qulayroq bо‘lgan fond birjalariga aksiyalarni joylashtirish bо‘yicha strategik moliyaviy rejalar mamlakat miqyosida qabul qilinishi va amalga oshirilishi maqsadga muvofiq, deb о‘ylaymiz.
AJlarini kapitalizatsiyalashgan foyda hisobiga ikkilamchi moliyalashtirish deyilganda sof foydani reinvestitsiya qilish orqali AJlarini moliyalashtirish tushuniladi.
AJlarini yopiq obuna asosida qо‘shimcha moliyalashtirishdan maqsad qо‘shimcha resurs hamda steykxolderlarni jalb etish bо‘lib, bunda mol yetkazib beruvchilar, xaridorlar va h.k.larning mablag‘lari yopiq obuna asosida qо‘shimcha jalb etiladi.
AJlarini imtiyozli aksiyalar va aksiyalarga konvertatsiya qilinadigan qimmatli qog‘ozlar orqali moliyalashtirishda aksiyadorlar-steykxolderlar sonini oshirmasdan moliyalashtirish amalga oshiriladi. Bunda moliyalashtirish manbasi bо‘lib qat’iy belgilangan foiz oluvchilar mablag‘lari xizmat qiladi.
Yuqoridagi tahlillardan kelib chiqib, muallif tomonidan «aksiyadorlik jamiyatlarini aksiyalar orqali moliyalashtirish»ga quyidagicha mualliflik ta’rifi shakllantirilgan: aksiyadorlik jamiyatlarini aksiyalar orqali moliyalashtirish – aksiyadorlik jamiyatlarini dastlabki, IPO orqali, kapitalizatsiyalashgan foyda hisobiga ikkilamchi, yopiq obuna asosida qо‘shimcha hamda imtiyozli aksiyalar va aksiyalarga konvertatsiya qilinadigan qimmatli qog‘ozlar orqali moliyalashtirishdan iborat.
Xо‘jalik yurituvchi subyektlar ustav jamg‘armalaridagi davlat ulushiga tegishli aksiyalarni yuridik va jismoniy shaxslarga IPO hamda SPO¹⁴ orqali sotish, pirovardida «oltin aksiya»dan foydalangan holda veto qо‘yish huquqini davlat saqlab qolish amaliyotini qо‘llash maqsadga muvofiq.
SPO IPO dan farqli ravishda AJning ustav kapitali miqdoriga ta’sir kо‘rsatmaydi. Ammo, bunday sotuvni amalga oshirish kompaniya aksiyalarini kapital bozorida erkin muomalada bо‘lishini, kompaniyaning ommaviylashuvini, davlat ulushi sotiladigan bо‘lsa – mazkur ulushning kamayishi hisobiga xususiy investorlar hissasi oshishini ta’minlaydi.
Shuningdek, aksiyalarni ikkilamchi ommaviy joylashtirish (SPO) korxonalarni IPOga tayyorlash uchun ham xizmat qiladi. Ikkilamchi qimmatli qog‘ozlar bozorining rivojlanganligi mamlakat fond bozorining rivojlanganligidan dalolat beradi. Va aksincha, mazkur bozorning rivojlanmaganligi fond bozorida jiddiy muammolar borligini kо‘rsatadi.
1-jadvalda keltirilganidek, respublikamizda aksiyalarning ikkilamchi bozori ulushi birlamchi bozorga nisbatan ancha pastligini ijobiy baholay olmaymiz.
Tadqiqotlar kо‘rsatishicha, aksiyalar harakatsizligining asosiy sababi, umumiy aksiyadorlik kapitalining nooqilona tarkibidir.
Aksiyalarning aksariyat qismi davlat hamda xо‘jalik boshqaruvi organlariga tegishli bо‘lib (2019 yilning 1 yanvar holatiga – 89,5%), umuman aylana olmaydi. Ikkilamchi bozorning asosiy resursini iqtisodiyotning xususiy sektoriga tegishli bо‘lgan kam ulushli (10,5%) aksiyalar tashkil etadi.
Shunday qilib, umumiy qiymati 6222,72 mlrd. sо‘mga teng bо‘lgan qimmatli qog‘ozlar nazariy jihatdan ikkilamchi bozorni faollashtirish uchun omil bо‘lishi mumkin. AJlari ustav fondidagi davlat ulushini tubdan kamaytirish mazkur muammoning hal etilishiga yordam beradi.
Shuning uchun ham ustav kapitalida davlat va xо‘jalik boshqaruvi organlari ulushi mavjud AJlari aksiyalarini birlamchi ommaviy taklif (IPO) orqali joylashtirish natijasida AJlariga qо‘shimcha mablag‘ hamda xususiy investorlarni jalb etish lozimligi asoslangan. Shuningdek, ustav kapitalida davlat ulushi mavjud AJlari aksiyalarini ikkilamchi ommaviy taklif (SPO) orqali sotish asosida davlat ulushini kamaytirish lozim.
4-savol bayoni. Korxonaning о‘z moliyaviy-xо‘jalik faoliyatini qarz mablag‘larini jalb qilmagan holda samarali davom ettirishi bozor iqtisodiyoti sharoitida murakkab masala hisoblanadi. Qarz mablag‘laridan foydalanish moliyaviy-xо‘jalik faoliyatini mos ravishda kengaytirish, xususiy kapitaldan yanada samarali foydalanishni ta’minlash, turli xil maqsadli moliyaviy fondlarni shakllantirish jarayonini tezlashtirish, nihoyat korxonaning bozor qiymatini oshirish imkonini beradi.

Xususiy kapital har qanday biznes asosini tashkil etsada, qator tarmoq korxonalarida foydalaniladigan qarz kapitali miqdori xususiy kapital miqdoridan sezilarli darajada yuqori bо‘ladi. Aynan shu holat bilan bog‘liqlikda qarz kapitalini jalb qilish va undan samarali foydalanishni boshqarish korporativ moliyani boshqarishning muhim funksiyalaridan biri hisoblanadi. Bu funksiya korxona moliyaviyxо‘jalik faoliyati bо‘yicha yuqori natijalarga erishishni ta’minlashga yо‘naltiriladi.

Korxonalarda foydalaniladigan qarz kapitali jami moliyaviy majburiyatlar miqdori bilan tavsiflanadi. Bunday majburiyatlarniquyidagicha tabaqalashtirish mumkin:
1. Uzoq muddatli moliyaviy majburiyatlar. Ularga korxonalarda amal qiluvchi foydalanish muddati bir yildan ortiq bо‘lgan qarz kapitalining barcha shakllarini kiritish mumkin.
2. Qisqa muddatli qarz kapitali. Bir yilgacha bо‘lgan muddatda foydalanish uchun jalb qilingan qarz kapitalining barcha shakllarini qisqa muddatli moliyaviy majburiyatlarga kiritish mumkin.
О‘z moliyaviy majburiyatlarini qoplash chora-tadbirlari bо‘yicha korxonani rivojlantirish jarayonida qо‘shimcha qarz mablag‘larini jalb qilishga talab yuzaga keladi. Bunda korxona tomonidan jalb qilinadigan qarz mablag‘larini quyidagicha tasniflash mumkin:

• jalb qilish manbalari bо‘yicha: mamlakat ichkarisidan va tashqi manbalardan yoki moliya institutlaridan, real sektor korxonalaridan, jismoniy shaxslardan;

  
  

• jalb qilish muddati bо‘yicha: qisqa muddatli (bir yilgacha) va uzoq muddatli (bir yildan ortiq);

  
  

• jalb qilish shakli bо‘yicha: pul shaklida (moliyaviy kredit), asosiy vosita (uskuna) shaklida (moliyaviy lizing), tovar shaklida (tijorat krediti) va boshqa moddiy va nomoddiy shakllarda.

  
  

Iqtisodiy munosabatlarda har qanday qarz mablag‘i shakshubhasiz majburiyat va olingan qarz mablag‘ini belgilangan muddatda qaytarish, shuningdek, foydalanganlik uchun foiz kо‘rinishidagi mukofot summasini mablag‘ egasiga о‘tkazib berish asosida taqdim etiladi.

Qarz mablag‘lari hisobiga moliyalashtirish manbalari va shakllari yetarli darajada xilma-xillikka ega.
Umumiy holda qarz mablag‘lari hisobiga moliyalashtirish jalb qilish shaklidan qat’iy nazar quyidagi afzalliklarga ega:

• qat’iy belgilangan qiymat va muddat pul oqimlarini rejalashtirishda aniqlikni ta’minlashga xizmat qiladi;

  
  

• foydalanganlik uchun tо‘lov miqdori firma daromadiga bog‘liq emas, ya’ni mulkdorlar buyrug‘i asosida daromadning о‘sish holatlarida qо‘shimcha daromadni saqlash imkonini beradi;

  
  

• moliyaviy richagdan foydalanish hisobiga xususiy kapital rentabelligini oshirish imkoniyatini yaratadi;

  
  

• foydalanganlik uchun tо‘lov foyda solig‘i bazasidan chegiriladi va natijada jalb qilingan kapital qiymatini pasaytiradi;

  
  

• boshqaruv huquqini olish va moliyaviy-xо‘jalik faoliyatiga aralashishni nazarda tutmaydi.

  
  

Qarz mablag‘lari hisobiga moliyalashtirishning umumiy kamchiliklari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:

• belgilangan foiz miqdori va asosiy qarz summasini qoplashning majburiyligi moliyaviy natijalarga bog‘liq emas;

  
  

• moliyaviy riskning ortishi;

  
  

• firma moliyaviy siyosatiga ta’sir etishi mumkin bо‘lgan chegaralovchi shartlarning yuzaga kelishi (masalan, dividend tо‘lash,

  
  

• boshqa qarz mablag‘lari jalb qilish, qо‘shilish va ajralib chiqish, aktivlarni garov sifatida rasmiylashtirish va boshqalarning cheklanishi);

  
  

• ta’minlanganlik bо‘yicha talablarning qо‘yilishi;

  
  

• jalb qilish miqdori va foydalanish muddati bо‘yicha cheklovlar.

  
  

Qо‘shimcha sifatida ta’kidlash lozimki, qarz mablag‘lari hisobiga moliyalashtirishning har bir shakli о‘zining alohida afzalliklari va kamchiliklariga ega.

5-savol bayoni. Qarz mablag‘lari hisobiga moliyalashtirishning asosiy shakllari bank krediti (bank loan), obligatsiyalar (bond), ijara yoki lizing (leasing) hisoblanadi.

Kredit (lotinchadan kredo – ishonaman) korxonalarda qarz mablag‘lari hisobiga moliyalashtirishning eng keng tarqalgan va kо‘pchilikka ma’lum bо‘lgan shakli hisoblanadi. Kreditorlar tomonidan qarz oluvchilardan talab qilinadigan

shartlarga javob beruvchi va qarz munosabatlari asosida pul mablag‘larini olishga talabgor yuridik va jismoniy shaxslar kreditlash subektlari hisoblanadi.
Yuridik shaxslar uchun kredit olish imkoniyati quyidagi omillarga bog‘liq:

• makroiqtisodiy holat;

  
  

• biznes yuritishning tashkiliy-huquqiy shakli;

  
  

• tarmoq xususiyatlari va faoliyat turi;

  
  

• korxonaning moliyaviy holati va kreditni qaytarib tо‘lay olishga qodirligi.

  
  

Qarz oluvchining mablag‘ talab qilayotgan maqsadlari kreditlash obektlari hisoblanadi. Odatda, korxona tomonidan kredit olish jarayonida quyidagi maqsadlar kuzatiladi:

• aylanma kapitalni moliyalashtirish (joriy faoliyat uchun);

  
  

• investitsion loyihalarni moliyalashtirish (kapital qо‘yilmalar uchun);

  
  

• oldin jalb qilingan qarz mablag‘larini qayta moliyalashtirish;

  
  

• birlashish va ajralib chiqish bо‘yicha bitimlarni moliyalashtirish va boshqalar.

  
  

Aylanma mablag‘larni tо‘ldirish uchun kreditlar qisqa muddatli hisoblanadi va odatda ularni olish xalqaro amaliyotda ikki haftagacha bо‘lgan muddat talab qiladi. Aksariyat holatlarda banklar tomonidan bunday kreditlar taqdim etishda asosiy vosita kо‘rinishidagi garov ta’minoti talab qilinmaydi. Bunda korxonaning kelgusidagi tushumlari yoki likvidli tovar zaxiralari ta’minot vositasi bо‘lib xizmat qiladi.

Lekin tijorat banklari tomonidan tovar zaxiralarini nazorat qilish imkoniyati cheklanganligi qо‘shimcha talab qо‘yishga sabab bо‘lishi mumkin. Qо‘shimcha sifatida keltirish mumkinki, yuqori nufuzga ega va moliyaviy holati barqaror bо‘lgan korxonalarning aylanma mablag‘larni tо‘ldirish uchun kedit olishlari bir muncha yengil hisoblanadi. Milliy va xalqaro amaliyotda bank mijozi hisoblangan yirik korxonalar aylanma kapitalini kreditlar orqali moliyalashtirish bо‘yicha alohida dasturlar har bir bankda amal qiladi.
Kapital qо‘yilmalarni moliyalashtirish – murakkab jarayon bо‘lib, odatda, katta miqdordagi mablag‘larni talab qiladi va kreditlash muddati bir yildan ortiqni tashkil etadi. Bunda korxonaning moliyaviy kо‘rsatkichlari, nufuzi, faoliyat kо‘lamidan qat’iy nazar tijorat banklariga garov ta’minoti taqdim etiladi. Investitsion loyihalarni moliyalashtirish uchun bank kreditlaridan foydalanishni alohida yо‘nalish sifatida belgilash mumkin.
Ilgari jalb qilingan qarz mablag‘larini qayta moliyalashtirish –shartlari nisbatan foydali bо‘lgan yangi kredit olish va uning yordamida oldingi qarz mablag‘ini qoplashni anglatadi. Qayta moliyalashtirish bо‘yicha bunday operatsiyalar bir tomondan foiz stavkalardagi farq sabab obektiv asosga ega hisoblanadi, lekin boshqa tomondan, muddat va talab qilinadigan xarajatlar tufayli operatsiya samaradorligi past hisoblanadi.
Qarz mablag‘laridan foydalangan holda birlashish va ajralib chiqish bо‘yicha bitimlarni moliyalashtirish – yuqori darajada riskli operatsiyalar sifatida tavsiflanadi. Bunday maqsadlar uchun kreditlar taqdim etishda tijorat banklari о‘z risklarini pasaytirishni ta’minlash uchun yuqori darajada garov ta’minoti va yuqori foiz stavkalarini belgilashga intiladi.
Qarz mablag‘lari hisobiga moliyalashtirishda kredit va kredit liniyasini о‘zaro farqlash lozim. Kreditni taqdim etish natijasida mijoz hisobraqamida berilgan kredit summasi tо‘liq aks etadi va bu summaga nisbatan kredit shartnomasiga muvofiq foiz hisoblanadi. Bunda qarz oluvchi bilan kredit shartnomasi imzolanadi. Kredit taqdim etish mijozning hisob-kitob yoki valyuta hisobraqamiga kredit summasini bir marta yoki kо‘rsatilgan hisobraqamga kelishilgan grafik bо‘yicha aniq sanalarda о‘tkazib berish orqali amalga oshiriladi. Kredit liniyalarini taqdim etish holatida qarz oluvchi tomonidan haqiqatda foydalanilgan qarz mablag‘ini о‘zida ifodalab, aynan shu qiymat bо‘yicha foiz hisoblanadi. Bunda qarz oluvchi foydalanishi mumkin bо‘lgan doirada kredit resurslari bо‘yicha chegara belgilanadi.
Moliyaviy amaliyotda kreditlarning turli shakllari qо‘llaniladi. Eng keng tarqalgan kredit shakli muddatli yoki oddiy kredit deb nomlanadi va bank tomonidan qat’iy belgilangan muddatda aniq foiz asosida maqsadli foydalanish uchun taqdim etiladi.
Overdraft – ta’minot rasmiylashtiruvisiz mijoz hisobraqami bо‘yicha mablag‘larning belgilangan limit kо‘rsatkichidan yuqori bо‘lishini ta’minlashga qaratilgan kredit shaklidir. Bu amaliyot mijozning kredit tarixi, bankdagi о‘rtacha oylik oboroti barqarorligi va boshqa omillarni hisobga olgan holda oddiy ta’minotga ega kreditlarga nisbatan yuqori foizda amalga oshiriladi.
Investitsion kredit – bu faoliyat yuritayotgan korxonalarda loyihalar yoki dasturlarni amalga oshirishga yо‘naltiriladigan uzoq muddatli kredit (kredit liniyasi) shaklidir. Bunda qarz oluvchiga nisbatan kredit berish bо‘yicha talablar oddiy kreditlar kabi amal qiladi. Mazkur amaliyotda tijorat banklari tomonidan amalga oshirish uchun mablag‘ sо‘ralayotgan loyiha (dastur) bо‘yicha bines-reja yoki texnik-iqtisodiy asosnoma diqqat bilan о‘rganib chiqiladi.
Sindikatsiyalashgan kredit bitta qarz oluvchining keng kо‘lamli xо‘jalik dasturlari yoki yirik investitsion loyihalarni amalga oshirishni moliyalashtirish maqsadida kreditorlar tomonidan о‘zaro birlashgan holda taqdim etiladigan uzoq muddatli kredit hisoblanadi. Bunday kreditlarning asosiy xususiyatlari quyidagilar:

• umumiy javobgarlik – qarz oluvchi bilan munosabatlarda kreditorlar bitta tomon sifatida ishtirok etadi, ya’ni barcha kreditorlar qarz oluvchi oldida umumiy javobgarlikni о‘z zimmasiga oladi;

  
  

• kreditorlarning teng huquqliligi – banklardan birortasi ham qarzni undirish bо‘yicha alohida ustunlikka egalik qila olmaydi;

  
  

• kreditni qoplash bо‘yicha tushgan barcha mablag‘lar taqdim etilgan summaga proporsional tartibda ishtirokchilar о‘rtasida teng taqsimlanadi;

  
  

• hujjatlashtirishning yagonaligi – barcha shartnomalar kо‘p tomonlama imzolanadi;

  
  

• bitimning barcha ishtirokchilari uchun axborotning yagonaligi amal qiladi.

  
  

Kredit olish shakllari va shartlarining xilma-xilligi korxonalarda bu jarayonni boshqarishning aniq siyosatini ishlab chiqish zaruratini belgilaydi. Kredit olish jarayonini shartli ravishda tо‘rtta bosqichga bо‘lish mumkin. Har bir bosqich xususida batafsil tо‘xtalamiz.

Birinchi bosqichda qarz oluvchining kredit resurslariga talabini va qarz mablag‘i parametrlari (kredit shakli, miqdori, muddati, maqbul foiz stavkalari va boshqalar)ni aniqlash, shuningdek, ulardan foydalanishni iqtisodiy asoslash amalga oshiriladi.
Pul mablag‘larini bir vaqtda yoki moliyalashtirilayotgan loyihaning aniq bosqichlariga mos ravishda davriy tartibda bosqichma-bosqich jalb qilish mumkin. Masalan, qurilishda kredit mablag‘larini olish turli xil pudratchilarga ish (xizmat) haqlarini tо‘lash muddatlari bilan bog‘liq bо‘lishi mumkin. Bunday holatda kreditni alohida transhlar kо‘rinishida taqdim etish yoki olish maqsadga muvofiq.
Qarz mablag‘lariga talabning iqtisodiy asoslanishiga alohida e’tibor qaratilishi lozim. Aksariyat ekspertlar va tijorat banklari mutaxassislarining fikriga kо‘ra mahalliy korxonalar uchun qarz oluvchilarning sifatli biznes-reja yoki texnik-iqtisodiy asosnoma taqdim etish qobiliyatiga ega emasligi dolzarb masala bо‘lib turibdi.
Iqtisodiy asoslash sifatining pastligi kredit foiz stavkasining oshishiga yoki bank tomonidan kredit taqdim etishning rad etilishiga sabab bо‘lishi ham mumkin.
Mazkur bosqichda garov ta’minoti predmeti bо‘yicha dastlabki tanlov ham amalga oshirilishi lozim va bunda garov ta’minotiga asosiy talab uning bozor qiymati kredit miqdorining 125 foizini tashkil etishi lozim.
Ikkinchi bosqich – tijorat bankini tanlash va potensial kreditor bilan dastalbki konsultatsiyalarni о‘tkazish hisoblanadi. Mazkur bosqichda korxonalar kredit bitimlarining mavjud shartlarini aniqlash va korxona uchun qulay bо‘lgan bankni tanlashi lozim.
Bankni tanlash jarayonida banklar faoliyati bо‘yicha majburiy iqtisodiy normativlar hisobga olinishi kerak. Bank larning likvidliligi va ishonchliligi, normativlar tahlili tijorat banki tomonidan taqdim etilishi mumkin bо‘lgan maksimal kredit mablag‘i miqdorini aniqlash imkonini beradi.
Amalda banklarning kredit berishlari uchun majburiy shartlar sifatida qarz oluvchining о‘z majburiyatlarini tо‘liq va о‘z vaqtida bajarishini ta’minlash keltiriladi.
Mamlakatimizda kredit berish (olish) “О‘zbekiston Respublikasi banklarida kredit hujjatlarini yuritish tartibi tо‘g‘risida”gi Nizomga asosan amalga oshiriladi va bu nizom banklar tomonidan beriladigan barcha kreditlarga va kredit liniyalariga nisbatan qо‘llaniladi.
Uchinchi bosqichda hamkorlik qiladigan bank belgilab olingandan sо‘ng kredit olishning tegishli shartlari kelishilgandan sо‘ng korxona tomonidan yuridik hujjatlar, moliyaviy hisobotlar, texnik-iqtisodiy asosnoma yoki biznes-reja va boshqa hujjatlar taqdim etiladi: talab qilinadigan hujjatlar tarkibi bank talablari va kreditning aniq parametrlariga bog‘liq hisoblanadi. Mazkur bosqichning davomiyligiga barcha zaruriy hujjatlarning mavjud emasligi yoki talabga javob bermasligi sezilarli darajada ta’sir kо‘rsatadi. Yuqorida qayd etib о‘tilganidek bank mutaxassislari tomonidan kо‘p holatlarda taqdim etilgan loyihalarning biznes-rejalari va texnikiqtisodiy asosnomalari sifatining pastligini aniqlanishi ham bosqich davomiyligiga о‘z ta’sirini kо‘rsatadi. Shuning uchun ham kredit
maqsadini asoslashga bо‘lgan jiddiy yondashuv mos ravishda kredit olish jarayonining soddalashuviga xizmat qiladi. Bunda qо‘shimcha ravishda korporativ miqyosda moliyaviy boshqaruv sifatining yuqoriligi kredit komissiyasining yakuniy qaror qabul qilishida muhim rol о‘ynashini unutmaslik lozim.
Tо‘rtinchi bosqichda zarur hujjatlar bankka taqdim etilgandan sо‘ng qarz oluvchini baholash jarayoni boshlanadi va asosiy e’tibor kreditga layoqatlilikni aniqlashga yо‘naltiriladi.
Odatda, banklar qarz oluvchi va kredit arizasi bо‘yicha kо‘p tomonlama ekspertiza о‘tkazadi. Bu jarayon da asosiy uchta omillar guruhi baholanadi: huquqiy, moliyaviy va boshqa ijtimoiy omillar.
Huquqiy omillar tahlili jarayonida yuridik xizmat ta’sis hujjatlarini, bank bilan shartnoma imzolash vakolatiga ega mansabdor shaxslar vakolat doiralarini, ta’minot bо‘yicha hujjatlarni tekshirib chiqadi. Agarda kredit investitsion loyihalarni moliyalashtirish uchun, aniq shartnoma va kelishuvlar bо‘yicha hisob-kitoblar uchun mо‘ljallangan bо‘lsa bank majburiy tartibda bu hujjatlar bо‘yicha
yuridik ekspertiza о‘tkazadi.
Moliyaviy baholash biznes-reja ma’lumotlari va korxona moliyaviy hisobotlari asosida о‘tkaziladi. Har bir bank о‘z uslubi bо‘yicha baholashni amalga oshiradi, lekin aniqlanadigan kо‘rsatkichlar barcha banklar uchun amalda bir xil – likvidlilik, rentabellik, tо‘lovga layoqatlilik koeffitsientlari. Amaliyotda kо‘plab banklar tovar realizatsiyasi bо‘yicha tushum, bozorda egallagan ulushi va boshqa baholash mezonlari asosida korxonaning faoliyat kо‘lamiga ham jiddiy e’tibor qaratadi. Shuningdek, qarz oluvchi korxonaning asosiy hamkorlari, ta’sischilari, shо‘ba korxonalari ham о‘rganib chiqiladi.
Boshqa ijtimoiy omillarga korxonaning nufuzi, kredit tarixi va boshqaruv sifati kabilarni kiritish mumkin. Umuman, mamlakatimiz va xalqaro bank amaliyotida qarz oluvchining kreditga layoqatliligini baholash mezonlari sifatida
quyidagilarga e’tibor qaratiladi:

• qarz oluvchi korxona faoliyatining qonuniyligi;

  
  

• qarz oluvchi korxonada boshqaruv sifat darajasi;

  
  

• kredit amal qilish muddatidagi shart-sharoitlar;

  
  

• kreditning ta’minlanganligi;

  
  

• korxonaning xususiy kapitali holati va moliyalashtirilayotgan operatsiyaga о‘z kapitalini yо‘naltirish darajasi;

  
  

• kredit olgach moliyaviy-xо‘jalik faoliyati davomida qarzni uzish uchun pul oqimi harakatining tashkil etilish sifati.

  
  

Barcha banklarda kredit taqdim etish jarayoni deyarli bir xil. Bank xizmatchilari taqdim etilgan hujjatlarni kо‘rib chiqadi va о‘z xulosalarini beradi. Agar xulosalar ijobiy bо‘lsa, kredit taqdim etish tо‘g‘risidagi masala bank kredit qо‘mitasiga kо‘rib k hiqish uchun taqdim etiladi. Kredit qо‘mitasi tasdiqlagach, korxona bilan kredit shartnomasi tuziladi. Shu о‘rinda ta’kidlash kerakki, mahalliy korxonalarda loyihalarni moliyalashtirish uchun kredit resurslariga bо‘lgan talab juda yuqori.

6-savol bayoni. Korporativ amaliyotda qarz mablag‘lari hisobiga moliyalashtirishning yana bir shakli korporativ obligatsiyalar muomalaga chiqarish hisoblanadi. О‘zbekiston Respublikasining “Qimmatli qog‘ozlar bozori tо‘g‘risida”gi qonuniga asosan, korporativ obligatsiyalar – aksiyadorlik jamiyatlari va о‘zining tashkiliyhuquqiy shaklidan qat’i nazar tijorat banklari tomonidan chiqariladigan obligatsiyalardir.

Korporativ obligatsiyalar quyidagi shartlarga rioya etgan holda:

• emitentning bunday obligatsiyalar chiqarish tо‘g‘risida qaror qabul qilingan sanadagi, auditorlik tashkiloti xulosasi bilan tasdiqlangan о‘z kapitali miqdori doirasida;

  
  

• keyingi uch yilda rentabellik, tо‘lovga qobiliyatlilik, moliyaviy barqarorlik va likvidlilikning auditorlik tashkiloti xulosalari bilan tasdiqlangan ijobiy kо‘rsatkichlariga ega bо‘lgan, shu ningdek, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda mustaqil reyting bahosini olgan emitentlar tomonidan;

  
  

• investorlarga tegishli mablag‘larning emitentlar tomonidan tо‘lanishi bо‘yicha tо‘lov agentlari vazifasini bajaruvchi tijorat banklari ishtirokida chiqariladi.

  
  

Korporativ obligatsiyalar ularning egalariga aksiyadorlik jamiyatini va boshqa tashkiliy-huquqiy shaklda tashkil etilgan tijorat bankini boshqarishda ishtirok etish huquqini bermaydi. О‘zbekiston Respublikasi “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish tо‘g‘risida”gi Qonuniga asosan aksiyadorlik jamiyatlari qonun hujjatlariga va о‘z ustaviga muvofiq korporativ obligatsiyalarni va boshqa qimmatli qog‘ozlarni muomalaga chiqarishlari hamda joylashtirishlari mumkin.

Aksiyadorlik jamiyatining korporativ obligatsiyalari jamiyat aksiyalariga ayirboshlanadigan qimmatli qog‘ozlar bо‘lishi mumkin.
Aksiyadorlik jamiyatlari mol-mulk bilan ta’minlangan korporativ obligatsiyalarni ularni chiqarish tо‘g‘risida qaror qabul qilish sanasidagi о‘z kapitali miqdori doirasida chiqarishga haqli hisoblanadi. Aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ obligatsiyalarni chiqarish, shu jumladan aksiyalarga ayirboshlanadigan korporativ obligatsiyalarni chiqarish aksiyadorlar umumiy yig‘ilishining qaroriga kо‘ra yoki, agar jamiyat ustaviga yoki aksiyadorlar umumiy yig‘ilishining qaroriga muvofiq jamiyat kuzatuv kengashiga bunday
qaror qabul qilish huquqi tegishli bо‘lsa, jamiyat kuzatuv kengashining qaroriga kо‘ra amalga oshiriladi. Kuzatuv kengashining qaroriga kо‘ra aksiyalarga ayirboshlanadigan korporativ obligatsiyalar chiqarilgan taqdirda, mazkur qaror jamiyat kuzatuv kengashining barcha a’zolari tomonidan bir ovozdan qabul qilinishi kerak.
О‘zbekistonda korporativ obligatsiyalarni muomalaga chiqarish keng miqyosda qо‘llanilmaydi. Qimmatli qog‘ozlar bozori yuqori darajada rivojlangan AQShda korporativ obligatsiyalar bozorining jami kapitallashuvi 3,5 trln dollarni tashkil etadi.
Umumiy holda korporativ obligatsiyalarning quyidagi afzalliklarini alohida keltirish mumkin:

• xalqaro amaliyotda keng doirada qо‘llaniladigan qarz amal qilish muddati uzaytirilishi mumkinligi;

  
  

• ochiq kredit tarixi shakllantiriladi, bu о‘z navbatida, kelgusida jalb qilinishi mumkin bо‘lgan qarz mablag‘larining bahosini pasaytirish va ularni jalb qilish muddatini uzaytirish, shuningdek, xalqaro kapital bozorlariga chiqish imkoniyatini beradi;

  
  

• kreditorlar (investorlar) sonini oshirish hisobiga qarz olish manbalarini diversifikatsiyalash va bitta kreditorga bog‘liqlikning oldi olinishi imkonini beradi;

  
  

• ikkilamchi bozorda operatsiyalar о‘tkazish hisobiga qarz tarkibini operativ boshqarish;

  
  

• korxona aksiyalarini ochiq joylashtirish uchun sharoit yaratish va boshqalar.

  
  

Lekin alohida ta’kidlash kerakki, obligatsiyalarni muomalaga chiqarish va joylashtirish bank krediti olishga qaraganda yuqoriroq miqdorda xarajat talab qiladi.

Qimmatli qog‘ozlarni joylashtirish amaliyotiga kо‘ra obligatsiyalarni muomalaga chiqarish va joylashtirish tо‘g‘risida qaror qabul qilish jarayoni bir necha bosqichlarni amalga oshirishni talab etadi. Bunda obligatsiyalarni muomalaga chiqarish bо‘yicha moliyaviy konsultant (tashkilotchi) tanloviga aniqlik kiritilishi, moliyaviy konsultant tomonidan korxonaning talabidan kelib chiqqan holda obligatsiyalarning asosiy parametrlari va uning tarkibiy tuzilmasi, obligatsiyalarga talab bо‘yicha bozorning real qobiliyati, shuningdek, potensial investorlarni topish bо‘yicha masalalarga e’tibor qaratiladi.
7-savol bayoni. Bugungi kunda mahalliy korxonalarda о‘rta yoki uzoq muddatli davrlar uchun ma’lum qiymat asosida moliyaviy resurslarni yetarli darajada jalb qilish muammoli holat hisoblanadi. Mazkur muammoni hal qilish usullaridan biri sifatida xorijiy kapitalni jalb qilishni keltirish mumkin.

Xorijiy kapitalni jalb qilish shakllari xilma-xillikka ega. Bugungi kun amaliyotida keng miqyosda qо‘llanilayotgan shakllar sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:

• xorijiy bank kreditlarini jalb qilish;

  
  

• qarz munosabatini anglatuvchi qimmatli qog‘ozlarni xorijda joylashtirish;

  
  

• aksiyalarni xalqaro fond birjalarida joylashtirish va boshqalar.

  
  

Xorijiy kapitalni jalb qilishning keltirib о‘tilgan usullari xususida qisqacha tavsif berib о‘tamiz.

Bugungi kunda kompaniyalar loyihalarni amalga oshirish uchun xorijiy banklardan uzoq muddatli kreditlar jalb qiladi. Xorijiy kreditlarning keng tarqalishi zarur miqdordagi moliyaviy resurslarni nisbatan past foiz stavkalarida jalb qilish imkoniyati bilan izohlanadi. Xorijiy banklar tomonidan odatda, suzib yuruvchi foiz stavkalari qо‘llaniladi. Bunda asos sifatida ba’zi indikativ har kunlik о‘zgaruvchan stavkalar, masalan LIBOR (London Interbank offered rate – London banklararo о‘rtacha foiz stavkasi), PIBOR (Paris Interbank offered rate – Parij banklararo о‘rtacha foiz stavkasi), AQSH bazis stavkasi (prime rate) va boshqalar olinib, ularga individual mukofot summalari qо‘shiladi. Bankning individual mukofot miqdori 0,5 foizdan 5 foizgacha amal qiladi. Har qanday korxona xorijiy kreditlar olish uchun xorijiy bankka yoki uning vakolatxona, bо‘linma, filiallariga murojaat qilishi mumkin. Banklar hududiy joylashuvidan qat’iy nazar qarz olish uchun quyidagi majburiy talablar amal qiladi:

• moliyalashtiriladigan loyihaning asoslangan biznes-rejasi mavjudligi;

  
  

• xalqaro standartlar asosida tuzilgan moliyaviy hisobotlar taqdim etish;

  
  

• dunyoga mashhur, masalan “katta tо‘rttalik”ka kiradigan auditorlik tashkilotlari xulosalari;

  
  

• yuqori darajadagi rentabellik va qat’iy belgilangan moliyaviy kо‘rsatkichlarning ta’minlanganligi;

  
  

• korxona moliyaviy-xо‘jalik faoliyati va tashkiliy tuzilishining shaffofligi va boshqalar.

  
  

Qayd etib о‘tish kerakki, hozirgi kunda aksariyat xorijiy banklar mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan dunyoga mashhur bо‘lgan korxonalargagina kredit ajratishga tayyor. Xalqaro amaliyotda xorijiy kreditlar sindikatli kreditlar shaklida jalb qilinadi. Qarz oluvchiga taqdim etiladigan sindikatli kreditlar xorijiy kreditlar amaliyotida ham risklarni kamaytirish imkonini beradi. Bu jarayonda qarz taqdim etish tо‘g‘risidagi arizani qabul qilgan bank shakllantiriladigan sindikatni boshqaradi. Bunday kredit qiymati foiz stavkasidan tashqari odatda umumiy kredit summasining 0,5 foizidan 2 foizigacha miqdorda belgilanadigan sindikat komissiya tо‘lovini ham о‘z ichiga oladi. Moliyalashtirishning mazkur shakli keng kо‘lamli loyihalarni amalga oshiruvchi yirik qarz oluvchi kompaniyalar uchun juda qulay. Xorijiy ekspertlarning baholashi bо‘yicha dunyo miqyosida 80 foizga yaqin yirik loyihalar aynan sindikatli kreditlardan foydalanish orqali moliyalashtiriladi.

Umumiy holda xorijiy kreditlarning afzalliklari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:

• foiz stavkalarining ancha pastligi va kreditdan foydalanish muddatining uzoqligi (3 yildan 10 yilgacha);

  
  

• garov sifatida debitorlik qarzlari yoki eksport shartnomalari bо‘yicha tushumlardan foydalanish imkoniyatining mavjudligi;

  
  

• xorijdan mablag‘ jalb qilishning boshqa shakllariga nisbatan taqqoslaganda rasmiylashtirish qiymatining yuqori emasligi va boshqalar.

  
  

Xorijiy banklardan kreditlar jalb qilishning kamchiliklari sifatida esa quyidagilarni keltirish mumkin:

• kо‘p sonli talablar va kelishuvlarning amal qilishi;

  
  

• valyuta riskining yuzaga kelishi;

  
  

• xalqaro yuridik meyorlarga asoslanuvchi huquqiy tartiblarga asoslanishi va boshqalar.

  
  

Ta’minot taqdim etish zarurligi va qarzni boshqarishning qulay mexanizmi mavjud emasligi xorijiy bank kreditlari bilan bog‘liq bо‘lgan salbiy holatlardan hisoblanadi.

Jahon amaliyotida kredit notalari (CLN) ta’minlanmagan qarz mablag‘lari ajratish usuli sifatida kо‘zga tashlanadi. Hozirgi kunga kelib bu instrument xalqaro amaliyotda yirik sanoat korxonalari о‘rtasida keng kо‘lamda qо‘llanilmoqda. Qarz oluvchi nuqtai nazaridan CLN xorijiy bankning valyutadagi kreditini о‘zida aks ettiradi. Lekin bu amaliyotning asosiy farqli xususiyati bank kredit taqdim etgandan sо‘ng birdaniga qimmatli qog‘ozlardagi qarzdorlikni qayta tarkiblab, KLNni bozorda sotadi.
Texnik tomondan CLN chiqarish yevroobligatsiya chiqarishga о‘xshash. Bunda CLN chiqarish bilan shug‘ullanuvchi lid-menejer sifatida odatda banklar ishtirok etadi. Bank tomonidan CLN muomalaga chiqarishni tashkil etishning dastlabki bosqichida investorlar о‘rtasida qarz oluvchining majburiyatlariga nisbatan potensial talabni baholash amalga oshiriladi.
Qarz oluvchining faoliyati va moliyaviy holati, tarmoq xususiyatlari, bozor konyunkturasi atroflicha о‘rganiladi, investorlar bilan faol muzokaralar olib boriladi. Ijobiy qarorga kelingan holatdagina CLN emitenti hisoblangan bank qarz oluvchiga xorijiy bank krediti taqdim etadi. Odatda, emitent sifatida yuqori reytingga, CLN dasturini amalga oshirish bо‘yicha tajribaga ega bank tanlanadi. KLN muomalaga chiqarish bir nechta bosqichli dastur asosida tashkil etiladi. Qarz oluvchining kredit bо‘yicha majburiyatlarini bajarish holatida KLNbо‘yicha tо‘lovlarni bank-yemitent amalga oshiradi. Agarda kredit oluvchi korxona о‘z vaqtida va tо‘liq olingan kreditni qaytara olmasa yuzaga kelishi mumkin bо‘lgan risklar bank-yemitent zimmasiga emas, balki CLN sotib oluvchilar zimmasiga tushadi.
CLN muomalaga chiqarilgandan sо‘ng ularning savdosi ikkilamchi bozorda tashkil etiladi. Kredit notalari birjadan tashqari bozorlarda muomalada bо‘ladi. Korporativ yevroobligatsiyalarga nisbatan kredit notalari bо‘yicha risklarning yuqoriligidan kelib chiqqan holda bunday qimmatli qog‘ozlar qо‘shimcha mukofotlar e’lon qilingan holda sotiladi. Shuningdek, ham iqtisodiy, ham yuridik ma’lumotlar ochiqligi aniq belgilab qо‘yilgan standartlarga mos kelishi talab qilinadi. Yevroobligatsiyaga nisbatan CLN ning asosiy afzalligi sifatida ularni muomalaga chiqarishning birmuncha tezligi va arzonligini keltirish mumkin. Xalqaro amaliyotda CLN muomalaga chiqarish uchun 8 haftadan 12 haftagacha vaqt ketadi. CLN muomalaga chiqarish qiymati respublikamizdagi kо‘pgina mahalliy korxonalar uchun og‘irlik qiladi. Xorijda bu qiymat 30 mingdan 50 ming AQSH dollarigacha xarajatni talab qiladi va bu qiymat rivojlangan davlatlar kompaniyalari uchun juda past hisoblanadi. CLN muomalaga chiqarishda alohida talablar mavjud bо‘lib, emissiya risolasida axborotning tо‘laligicha ochiqligi, shuningdek, yuqori reyting kо‘rsatkichlari berilganligi va xalqaro auditorlik kompaniyalari tomonidan qarz oluvchi va operatsiya tashkilotchisining mustaqil baholanishi kabilarga alohida e’tibor qaratiladi. Kredit notalarini muomalaga chiqarish yevroobligatsiya muomalasi oldidan kredit tarixini shakllantirishning samarali usuli sifatida xizmat qiladi. Bugungi kunda xalqaro amaliyotda 250 million dollardan yuqori bо‘lgan yillik oborotga ega kompaniyalar kredit notalarini 100 million dollardan kam bо‘lmagan miqdorda muomalaga chiqarmoqda.
Bugungi kun amaliyotida kompaniyalar milliy valyutadagi korporativ obligatsiyalari bilan bir qatorda yevroobligatsiya deb ataluvchi xorijiy valyutadagi qimmatli qog‘ozlarning ham xalqaro fond birjalaridagi muomalasi ham kuzatilmoqda. Yevroobligatsiyalar (ingl. eurobond) mamlakatdan tashqarida qattiq valyutada sotiladigan obligatsiyalardir. Ularga misol sifatida yevrodollar obligatsiyalari, yevroien obligatsiyalarini keltirish mumkin. Bunda obligatsiya sо‘ziga yevro sо‘zining qо‘shib ishlatilishini AQSH kompaniyalarining Yevropa fond birjalarida sotish uchun maxsus obligatsiyalar chiqarganligi bilan izohlanadi.
Lekin bugungi kunga kelib yevroobligatsiyalar har qanday mamlakatda chiqarilishi mumkin va aksariyat holatlarda yevro yoki AQSH dollarida muomalaga chiqarilmoqda. Yevroobligatsiyalar muomalaga chiqarish ma’lum bir tayyorgarlik ishlarini va xarajatlarni talab qiladi. Lekin boshqa tomondan nisbatan past foizlarda uzoq muddatli yuqori miqdordagi moliyaviy resurslar jalb qilish imkonini beradi.
Odatda, yevroobligatsiyalar kamida 3 yilga chiqariladi, eng keng tarqalgan muddat sifatida 5 yillik muddat keltiriladi. Dunyoga mashhur kompaniyalar (masalan, Gazprom) tomonidan muomalaga chiqariladigan yevroobligatsiyalar 15 yildan 30 yilgacha bо‘lgan muddat bо‘yicha amal qiladi.
Yuqorida qayd etib о‘tganimizdek, yevroobligatsiyalar bozoriga chiqish tayyorgarlik kо‘rish va emissiya qilish, chet eldan moliyaviy konsultantlar va anderrayterlar jalb qilish, xalqaro investorlar uchun taqdimotlar о‘tkazish, huquqiy xizmat uchun tо‘lovla r va boshqalar bilan bevosita bog‘liq bо‘lgan yuqori miqdordagi xarajatlarni talab qiladi.
Yevroobligatsiyalarni muomalaga chiqarish bilan shug‘ullanuvchi dunyoga mashhur tashkilotchilar sifatida Deutche Bank, ABN Amro, CSFB, UBS, DrKW, Citigroup, J.P.Morgan kabilarni keltirish mumkin.
Rivojlangan mamlakatlar hukumati tomonidan yevroobligatsiyalar bozorini tartibga solishning biror bir mezoni о‘rnatilmaganligiga qaramasdan emitentlar odatda Xalqaro obligatsiyalar birlamchi bozori ishtirokchilari assotsiatsiyasi Xalqaro qimmatli qog‘ozlar bozori ishtirokchilari assotsiatsiyasi standartlari va talablari asosida boshqarib boriladi. Mazkur qimmatli qog‘ozlarning asosiy savdo markazi tarixan London hisoblanadi. Shundan kelib chiqqan holda yevroobligatsiyalar muomalasi Angliya moliya xizmatlari agentligi tomonidan ham tartibga solinadi va bu agentlik tegishli hujjatlarni tayyorlash bо‘yicha talablar bajarilishining qat’iy nazoratini amalga oshiradi. Bunda xalqaro standartlar bо‘yicha tuzilgan uch yillik ijobiy auditorlik hisoboti, S&P, Fitch, Moody’s va boshqa yetakchi agentliklarning kredit reytingi majburiy talablar sifatida belgilangan. Shuningdek, kompaniya egalari haqidagi axborotlarning tо‘liq ochiqligi, qarz oluvchining asosiy aksiyadorlari pasport nusxasigacha talab qilinadi. Yevroobligatsiyalarni muomalaga chiqarish jarayonida yuristlar xizmatlari bо‘yicha xarajatlar miqdori 600 mingdan 1 million AQSH dollarigacha tashkil etishi kuzatiladi. Anderrayterning о‘rtacha komissiya haqi esa odatda muomalaga chiqarilgan yevroobligatsiya umumiy summasining 0,5 – 0,7 foizini tashkil etadi.
Yevroobligatsiyalar odatda, London yoki Lyuksemburg fond birjalarida sotiladi. Lekin ular savdosining kattagina qismi birjadan tashqari bozorlar hissasiga tо‘g‘ri keladi.
Moliyalashtirish manbasi sifatida yevroobligatsiyalarning asosiy afzalliklari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:

• jalb qilinadigan mablag‘ miqdorining yuqoriligi (muomalaga chiqarishning о‘rtacha qiymati – 300 million AQSH dollari);

  
  

• muomala muddatining uzoqligi (3 yildan – 30 yilgacha);

  
  

• foiz stavkalarining juda pastligi (yillik 5%);

  
  

• ta’minot va garov bо‘yicha talablarning mavjud emasligi;

  
  

• xalqaro miqyosda kredit tarixi yuzaga kelishi.

  
  

Qarz mablag‘lari jalb qilishning mazkur instrumenti kamchiliklari sifatida esa quyidagilarni keltirish mumkin:

• axborotlarni oshkor etish bо‘yicha qarz oluvchiga nisbatan jiddiy talablarning mavjudligi;

  
  

• yevroobligatsiya muomalaga chiqarish jarayonining yuqori miqdorda xarajatlar talab qilishi;

  
  

• jahon miqyosidagi yetakchi reyting agentliklarining biridan kredit reytingi olish zarurati;

  
  

• qimmatli qog‘ozlarni tayyorlash va joylashtirishning kо‘p vaqt talab qilishi (4–6 oy);

  
  

• valyuta riskining yuzaga kelishi va boshqalar.

  
  

Yuqori miqdordagi xarajatlar va kо‘p vaqt talab qilishiga qaramasdan 500 million dollarlik yevroobligatsiyani 5 yil muddatga joylashtirish bugungi xalqaro amaliyotda о‘zini oqlamoqda. Bundan tashqari xalqaro bozorlarda IPO о‘tkazish uchun yaxshigina repititsiya vazifasini ham о‘tamoqda.