Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti iqtisodiyot fakulteti moliya kafedrasi

Dividend siyosatining nazariy asoslari
Reja:

1. Dividend iqtisodiy mohiyati va korporativ moliyaviy munosabatlardagi о‘rni.

   
   

2. Dividend siyosati moliyaviy siyosat tarkibiy qismi sifatida.

   
   

3. Dividend tо‘lash muddatlari. Dividend tо‘lanishini ta’qiqlovchi holatlar.

   
   

4. Dividend tiplari.

   
   

1-savol bayoni. Dividend – bu sotilgan aksiyalar, ulushlar, paylar soniga muvofiqlikda mulkdorlar о‘rtasida aniq bir davr bо‘yicha taqsimlanadigan korxona foydasining bir qismidir.

Dividend - aksiya egasi oladigan daromad turi. Biroq u jiddiy texnik kо‘rsatkich ham hisoblanadi, ya’ni uning yordamida boshka miqdorlar, shu jumladan, aksiyalarning narxlari hisoblab chiqiladi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda faoliyat kо‘rsatuvchi kо‘plab tahliliy agentliklar qaysi aksiyadorlik jamiyatlar real dividend tо‘lovlarini amalga oshirayotganligi haqidagi axborot materiallarini davriy ravishda chop etib borishadi. Bunda qimmatli qog‘ozlarning real daromad keltirish miqdorlari tahlil qilinadi. Olingan raqamlar ancha uzoq vaqt mobaynida kompaniya moliyaviy ahvolining indikatori hisoblanali. Bundan tashqari, turli xildagi reytinglarni tuzish, odatda, tashqi mezonlarga asoslanadi va divideid stavkasi ana shunday mezonlardan biridir.
Hozirgi vaqtda О‘zbekistonda dividend tо‘lovlarining tartibi «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish tо‘g‘risida»gi Qonun bilan tartibga solinadi. Unda ayrim cheklovlar belgilangan. Mazkur qonunga muvofiq dividendlarni joriy yilning sof foydasidan tо‘lash mumkin. Bu aksiyadorlik jamiyatning dividend siyosatini amalga oshirish imkoniyatini qisqartiradi.
Qonunda belgilanishicha, agar imtiyozli aksiyalar bо‘yicha qat’iy belgilangan dividendlarni tо‘lash uchun yetarli foyda mavjud bо‘lsa, aksiyadorlik jamiyati aksiyalar egalariga dividendlar tо‘lashni rad etishga haqli emas. Foyda yetarli bо‘lmagan yoki jamiyat zarar kо‘rib ishlagan hollarda imtiyozli aksiyalar bо‘yicha dividendlar faqat ushbu maqsad uchun tashkil etilgan jamiyat ustav fondining hisobidan hamda uning miqdori chegarasida tо‘lanishi mumkin. Dividend siyosatida aks etadigan olingan foydani taqsimlash bо‘yicha korxona va mulkdorlar о‘rtasidagi moliyaviy munosabatlar murakkab va kо‘p qirrali hisoblanadi. Shuning uchun dividendlarning iqtisodiy mohiyati va paydo bо‘lish tabiatidan boshlab uning tarkibiy qismini kо‘rib chiqish maqsadga muvofiq. Aksiyadorlik kompaniyasining dividend siyosatini ishlab chiqish korporativ boshqaruvning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Dividend siyosatining asosiy maqsadi mulkdorlar tomonidan foydaning joriy iste’mol qilinishi va uning kelajakdagi о‘sishi о‘rtasida optimal mutanosiblikni о‘rnatishdan iborat.
Dividendlar sohasidagi siyosatni kuzatuv kengashi shakllantiradi. Shuni nazarda tutish lozimki, aksiyalarni xarid qilishdan asosiy maqsad dividendlar olish hisoblanadi. Lekin aksiyador aksiyalarni xarid qilish chog‘ida boshqa manfaatlarni ham kо‘zlashi mumkin. Masalan, mulkdor aksiyadorlik jamiyat faoliyatiga ta’sir kо‘rsatish imkoniyatini qо‘lga kiritish, shuningdek, sarmoyadorning iqtisodiy manfaatdorligi bilan u yoki bu jihatdan bog‘liq bо‘lgan sabablar ham bо‘lishi mumkin.
Investor tomonidan korxona kapitaliga pay, ulush, aksiyalarga tikilgan (qо‘yilgan) pul mablag‘lari haqiqatda uning korxonaga egalik qilish huquqini va о‘z navbatida, olingan foydani taqsimlashda ishtirok etish huquqini beradi. Umuman mazkur huquqni amalga oshirish vaqtida foydaning turli shakllardagi qismlarini ta’sischilar foydasiga о‘tkazish kо‘rinishida amalga oshiriladi. Aksiyadorlik jamiyatlarida mazkur huquqdan foydalanish an’anaviy tarzda foydani taqsimlashda ishtirok etish va dividendlar tо‘lanishi (dividend olish) shaklida amalga oshiriladi.
Kapital taqdim etishdan olinadigan boshqa daromadlardan, masalan foizlardan farqli ravishda dividend tо‘lovlari majburiy hisoblanmaydi, ularning miqdori oldindan ma’lum bо‘lmaydi. Aksiyadorlik jamiyatlarida dividendlar miqdori direktorlar kengashi taklifi asosida aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi qaroriga asosan belgilanadi va odatda, moliyaviy-xо‘jalik faoliyatidan olinadigan natijalarga bog‘liq bо‘ladi.
2-savol bayoni. Dividend siyosati – korxonaning bozor qiymatini va mulkdorlar turmush farovonligini oshirish maqsadida foydaning iste’mol qilinadigan va reinvestitsiya qilinadigan qismlari о‘rtasidagi proporsiyani optimallashtirishga yо‘naltirilgan korxona moliyaviy siyosatining bir qismidir.

Sanoati rivojlangan mamlakatlarda dividend siyosatining shakllanishiga doir kо‘plab nazariy tadqiqotlar о‘tkazilgan. Bu borada qoldiq tamoyili bо‘yicha dividendlarni hisoblash nazariyasi (Modilyani-Miller nazariyasi) eng keng tarqalgan nazariya hisoblanadi. Ushbu nazariyaga muvofiq, dividendlarni tо‘lash fondi foyda hisobidan aksiyadorlik jamiyatning investitsiya imkoniyatlari tо‘lig‘icha amalga oshishini ta’minlovchi moliyaviy resurslariga bо‘lgan ehtiyoj qondirilganidan sо‘ng aniqlanadi. О‘z navbatida, dividendlar faqat sof foyda hisobidan barcha investitsiya loyihalari moliyalashtirilgan bо‘lsa tо‘lanadi. Agar sof foydani qayta investitsiyalash uchun yо‘naltirish maqsadga muvofiq bо‘lsa, u holda dividendlar tо‘lanmaydi. Aksincha, agar aksiyadorlik jamiyatda samarali investitsiya loyihalari mavjud bо‘lmasa, u holda sof foyda tо‘liq hajmda dividendlarni tо‘lash uchun yо‘naltiriladi.

Dividend siyosatidagi mavjud nazariyalarda asosan sarmoyadorlar hamma vaqt dividendlarni aksiyalarning kurs narxi о‘sishidan olinishi mumkin bо‘lgan daromadlardan afzal kо‘rishadi. Ushbu nazariyadan kelib chiqqan holda, dividend tо‘lovlarini kо‘paytirish foydani kapitallashtirishga qaraganda afzalroq. Ularning hisoblashlaricha, joriy dividend tо‘lovlari mazkur aksiyadorlik jamiyat aksiyalariga investitsiyalashning foydaliligi nuqtai nazaridan sarmoyadorlarning ikkilanishlari darajasini pasaytiradi, bu aksiyadorlik sarmoyasi bozor qiymatining oshishiga olib keladi. Aksincha agar dividendlar tо‘lanmasa, u holda ikkilanish darajasi ortadi, daromadning zarur aksiyadorlik meyori kо‘payadi, bu hol aksiyadorlik sarmoyasi bozor qiymatining pasayishita olib keladi.
Aksiyadorlik jamiyatning dividend siyosatini belgilab beruvchi boshqa nazariyalar ham ishlab chiqilgan. Dividendlarni kamaytirish nazariyasi shundan iboratki, dividend siyosatining samaradorligi aksiyadorlarning joriy va bо‘lajak daromadlari bо‘yicha soliq tо‘lovlarini kamaytirish mezoni bilan belgilanadi. Dividendlar kо‘rinishidagi joriy daromadlarning soliqqa tortilishi har doim yuqori bо‘lishi tufayli dividend siyosati dividend tо‘lovlarining kamayishini va о‘z navbatida - kapitallashtiriladigan foydaning kо‘payishini ta’minlashi kerak. Bu mulkdorlar daromadining soliqdan himoyalanishini ta’minlaydi. Biroq bunday yondashuv daromadlarining darajasi past bо‘lgan kо‘p sonli aksiyadorlarni qanoatlantirmasligi mumkin, ular uchun dividendlarning joriy tushumi zarur.
Dividendlarning signal nazariyasi shunga asoslanadiki, aksiyalarning joriy bozor qiymatini baholashning asosiy modellari boshlang‘ich element sifatida tо‘lanadigan dividendlar miqdoridan foydalanadi. О‘z navbatida, dividend tо‘lovlari darajasining о‘sishi aksiyalarning fond bozorida kotirovka qilinadigan bozor qiymatining avtomatik tarzda oshishini ta’minlaydi. Bunday aksiyalarni sotishda aksiyadorlar qо‘shimcha daromad oladilar. Bundan tashqari, yuqori miqdordagi dividendlarning tо‘lanishi aksiyadorlik jamiyat kо‘tarilish pallasida turganligidan va kelajakda foydaniig sezilarli darajada о‘sishi kutilayotganligidan dalolat beradi. Ushbu model fond bozorining barcha ishtirokchilari axborotdan teng sharoitda foydalanishini talab qiladi hamda aksiyalar bozor qiymatining о‘zgarib turishiga katta ta’sir kо‘rsatadi.
Yuqorida kо‘rib chiqilgan barcha nazariyalar о‘zaro bog‘langan va aksiyadorlarning umumiy daromadi kо‘payishi, aksiyadorlik jamiyatning joriy hamda investitsiya faoliyatining yetarlicha moliyalanishini ta’minlashni о‘z oldiga maqsad qilib qо‘ygan.
Ushbu nazariyalarning amaliyotda qо‘llanishi aksiyadorlik jamiyatning dividend siyosatini tanlashiga nisbatan uchta yondashuvni shakllantirish imkonini berdi: «konservativ», «murosali» va «tajovuzkor». Ushbu yondashuvlarning har biriga dividend siyosatining malum bir xili mos keladi (1-jadval)²⁴.