Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti iqtisodiyot fakulteti moliya kafedrasi

1-jadval
Kompaniya qimmatli qog‘ozlari qiymatini baholashda baholash yondashuvlarini taqqoslama tavsifi

Yondashuv	Afzalliklari	Kamchiliklari
Qiyosiy	Analogik korxonalarning xarid-sotish aniq narxlarga yо‘naltirilgan. Retro axborotga tayanadi va binobarin, korxonaning ishlab chiqarish – moliya faoliyatidagi natija­lariga deyarli erishilganligini kо‘rsatadi. Berilgan kapital solinadigan obyekt ta­kliflar va talabning real aksi, chunki deyarli mukammal bitimning narxi bozordagi holatini maksimal darajada nazarda tuta­di.	Korxonaning kelajakdagi rivojla­nish istiqbollarini inkor qiladi. Analogik korxonalardan qо‘shimcha ax­borotni qabul qilish yetarlicha qiyin jarayon hisoblanadi. Baholovchi qiyin о‘zgarishlarni amalga oshirishi, jid­diy dalillarni talab qiladigan sо‘nggi qiymat va oraliq hisoblarga tuzatishlar kiritishi kerak.
Daromad	Kelgusidagi kutilayotgan umidlarni hisobga oladigan yagona uslub. Bozorga oid jihatni hisobga oladi (bozorga oid diskont).	Mehnat hajmining oldindan aytilishi. Qisman ehtimolligi bor xarakterga ega. Kо‘pincha nomoddiy aktivlar va gudvill narxini hisobga olmaydi.
Xarajat	Real mavjud bо‘lgan aktivlarga asoslana­di. Ayniqsa kompaniyalarning ba’zi turla­riga kerakli.	Statistik, kelgusidagi umidlarni hisobga olmaydi. Daromad bosqichlari kо‘rib chiqilmaydi.

Sarmoyadorning daromadi baholanayotgan mulk obyektini yaratish uchun zarur unga nisbatan sarmoya kiritish tavakkalchiligi darajasi va vaqt davri bо‘yicha eng kо‘p ehtimolli о‘xshash kapitalning sama­ra berishiga kiritgan miqdorlardan kelib chiqqan holda kо‘zda tutilgan bо‘lishi mumkin.

Mulk obyektlari qiymatini, shuningdek, kom­paniya qimmatli qog‘ozlari bozor qiymatini ham baholashning an’anaviy uch yondashuvi mavjud, ya’ni daromadli, xarajatli, qiyosiy (bozor) yon­dashuvlar.
Xususiylashtirilayotgan davlat korxonalari aksiyalari paketlarini baholashda yuqorida ay­tib о‘tilgan yondashuvlarning u yoki bu usullarini tanlashda yetarlicha axborotning borligi va ochiq ekanligi muhim ta’sir kо‘rsatadi. Agar kompaniya haqidagi ichki (hisobchi hisobotlari va ilova haqidagi ma’lumot) va tashqi axborot ochiq bо‘lsa, hamda buyurtmachi baholash natijalarining da­lillarga asoslanganligini hohlasa, unda uch yon­dashuvning usullari qо‘llanilgan holda butun aksiya kapitalining bozor narxi aniqlanadi. Agar aksiyalar yoki ichki axborotini olib bо‘lmaydigan kompaniya aksiyalari paketini baholash amal­ga oshirilayotgan bо‘lsa, bunday aksiyalarning birjadagi bahosi belgilanadi, unda sotuvlar­ning nisbiy tahlili yondashuvi qо‘llaniladi. Agar kompaniya aksiyasi yoki aksiyalari paketini baholashda baholovchi uchun ichki axborotning chegaralangan hajmi ochiq bо‘lsa, unda aksiyalarning ichki narxini baholash usuli qо‘llaniladi.
Yuqorida aytilgandek, aksiya va aksiya paket­lari baholanayotgan kompaniyaning ichki va tashqi axboroti tо‘liq hajmda ochiq bо‘lsa, daromad yon­dashuvi usullari qо‘llaniladi. Daromadga oid yondashuv orqali olingan, aksiyadorlik jamiyati­ning narxi hozirdagi narx kо‘rsatkichlari orqali ifoda etilgan, mulkdorning kelajakda kutila­yotgan daromadining manbai hisoblanadi. Ana­logik holda, mulkdor о‘z biznesini oldindan ay­tilayotgan kelajakdagi daromadlarning hozirgi narxidan kamiga sotmaydi. Tomonlar о‘zaro ta’­sirlari orqali kelajakdagi daromadlarning hozirgi narxiga teng keladigan bozor narxiga kelishadi, deb hisoblanadi.
Daromad yondashuvi usullari bilan qimmatli qog‘ozlarni baholash diskontlash va kapitallashtirish stavkasidan foydalanishni nazarda tuta­di.
Diskontlash stavkasi miqdori О‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining baholash sanasiga qadar bо‘lgan qayta moliyalashtirish stavkasining (baholash obyektiga investitsiyalash tavakkalchiligi uchun ustamani hisobga oluv­chi) 1,5 koeffitsiyentiga kо‘paytmasi sifatida aniqlanadi.
Kapitallashtirish stavkasi sifatida 2% ga teng deb olinadigan pul oqimi uzoq muddatli о‘sish sur’ati hajmi ayirib tashlangan diskont­lash stavkasi qabul qilinadi.
Pul oqimini diskontlash usuli kelgusidagi daromadlarni olish va ularni hozirdagi narx kо‘rsatkichlariga о‘tkazishni oldindan aytishga asoslangan. Uning farqli tomoni va asosiy af­zalligi shuki, u biror – bir matematik usul bi­lan izohlab bо‘lmayligan daromad oqimining nosistematik о‘zgarishlarini e’tiborga olishga imkon beradi. Berilgan vaziyat itisodiyoti sha­roitida diskontlangan pul oqimini ishlatishga jalb qiladi, bu esa baholanayotgan biznes nar­xiga jiddiy ta’sir qiladigan, tayyor mahsulot, xom-ashyo, materiallar va boshqa komponentlar narxining о‘zgaruvchanligi bilan xarakterlanadi²¹.
5-savol bayoni. Obligatsiyalarni baholash shundan iboratki, obligatsiyalarning amal qilish muddati davomi­da uning egasi xarid qilish vaqtida obligatsiyaga joylashtirgan summani olishi lozim. Buning о‘ziga xosligi obligatsiyalar egasi olishi lozim bо‘lgan jami tо‘lovlar vaqt bо‘yicha taqsimlanganligi, о‘z navbatida esa barcha kelgusi pul oqimlarini obligatsiyalar qiymatini baholash amalga oshiri­ladigan vaqtga diskontlash zarurligida namoyon bо‘ladi. Diskont kо‘rsatkichi sifatida о‘xshash moli­yaviy instrumentlarning daromadliligini qabul qilish lozim.

Obligatsiyalarni baholash modellari quyidagicha:

1. Obligatsiyaning joriy daromadliligi (D_t) yil davomida obligatsiya bо‘yicha tо‘langan mablag‘ miqdorini obligatsiyani xarid qilish uchun sarflangan mablag‘ miqdoriga nisbatini anglatadi va quyidagicha aniqlanadi:
,
Bu yerda:
S – yil davomida tо‘langan foizlar miqdori;
S₀ – obligatsiya xarid qilingan qiymati
2. Obligatsiyaning joriy bozor daromadliligi qiymati odatda investitsion qaror qabul qilish maqsadida, ya’ni uni о‘zida qoldirish yoki sotib, mablag‘ni boshqa qimmatli qog‘ozlarga yо‘naltirish lozimmi degan savolga javob topish uchun qо‘llaniladi va quyidagi formula orqali aniqlanadi:

,
Bu yerda:

S_o – obligatsiyaning joriy bozor bahosi, sum.
3. Foiz tо‘lovlarsiz obligatsiya kursi (K_o) quyidagi formula orqali aniqlanadi:

Bu yerda:

R –obligatsiya qiymati;
N –obligatsiyaning nominal qiymati.
6-savol bayoni. Aksiyalarni baholash – bu muayyan korxona, aniqrog‘i, baholanayotgan aksiyalar paketiga tо‘g‘ri keladigan biznes qiymati ulushining bozor qiymatini aniqlashdir.
Aksiyalar daromadliligini aniqlashning bir nechta modellari mavjud:
1. Aksiya kursining bahosi (∆S) uni sotish va sotib olish baholari о‘rtasidagi farq sifatida aniqlanadi:
(∆S) = S₁ – S₀
2. Aksiyalarning joriy daromadliligi tо‘lanayotgan dividendlar miqdoriga ham bog‘liq bо‘lishi mumkin:

Bu yerda:

d – tо‘lanayotgan dividendlar hajmi;
T – yil davri (360 kun);
T – dividend tо‘langan vaqt.
3. Joriy bozor daromadliligi (D_pa) har bir vaqt davomida aksiyaning bozordagi bahosi (Sr) darajasiga bog‘liq bо‘ladi:

4. Aksiyalar baholanayotgan investitsion davrda tо‘lanayotgan dividendlar e’tiborga olinsa va bu aksiyalarning realizatsiyasi bilan tugasa, unda aksiyaning daromadliligi (D) aksiya kursi qiymatining о‘zgarishi orqali aniqlanadi:

Bu yerda:
d_i – i-davrda tо‘langan dividend miqdori.
5. Yakuniy daromadlilik (D_k), investor о‘z qimmatli qog‘ozlarini sotganda qо‘llaniladi va quyidagi formula orqali aniqlanadi:

6. Agar investitsiya muddati bir yildan oshsa, yakuniy daromadlilik quyidagicha aniqlanadi

Bu yerda:

n – aksiyaning investorlarda bо‘lish vaqti.

7. Agar investitsiya davri dividendlarni о‘z ichiga olmasa, unda daromad quyidagicha aniqlanadi:

Korporativ tuzilmalarda uzoq muddatli aktivlarni baholashda bevosita qimmatli qohozlar, xususan aksiyalarni oddiy va imtiyozli turlari orqali baholash muhim ahamiyatga ega. Buning asosiy sababi, oddiy aksiya bо‘yicha risk yuqori va daromadlilik ham shunga mos bо‘lishi lozim.

Agar aksiyadorlik jamiyati imtiyozli aksiyalar muomalaga chiqargan, P_ps kurs bо‘yicha joylashtirgan va miqdorda qat’iy belgilangan dividend tо‘lashni rejalashtirgan bо‘lsa, emissiya bо‘yicha barcha xarajatlarni (fc) hisobga olgan holda muddatsiz renta daromadliligi sifatida kapital bahosini quyidagi usulda aniqlash qulay:
bu yerda :