Qasim haciyev

  
 

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
43
Bəzi tədqiqatlarda Albaniyanın Sasani hakimiyyətinə tam 
tabe olduğu (15, s.39-44; 363, s.48), bəzilərində isə bunun 
əksinə, yəni Albaniyanın Sasanilərə tabe olmadığı (295, s.30; 
296, s.178), müstəqil və ya yarımvassal dövlət olduğu bildirilir. 
Tarixi mənbədə Albaniyanın Sasanilərin hakimiyyəti altında 
olması və Sasani mərzbanı iqamətgahının Bərdədə yerləşməsi və 
ölkənin Sasani mərzbanları  tərəfindən idarə edilməsi haqqında 
da məlumat verilir (136, k.2, f.8, 14, 21, 23). 
Mənbədə bildirilir ki, Sasanilər dövlətində hakimiyyət 
uğrunda çəkişmələr başlandığı bir dövrdə Alban dövlətinin dax-
ili və xarici siyasətində yeni münasibətlər özünü göstərdi. II 
Yezdəgird öldükdən (438-457) sonra onun iki oğlu – III Hörmüz 
(457-459) və Firuz (459-484) bir-birinə düşmən olub hakimiyyət 
uğrunda mübarizə apararkən, Albaniya çarı II Vaçe Sasanilər 
əleyhinə mübarizəyə qalxdı (457-ci ildə) (136, k.1, f.21; 15; 
126, s.244). M.Kalankatlı göstərir ki, «II Vaçenin mübarizəsinin 
əsas səbəbi onun Sasanilərin hakimiyyəti tərəfindən məcus 
(çoxallahlılıq) dininə itaət etməyə məcbur edilməsinə etiraz idi» 
(136, k.1, f.21). 
İlk orta əsr mənbələrinə  əsaslanan K.V.Trever öz 
əsərlərində II Vaçenin üsyanına münasibət bildirərək göstərir ki, 
üsyanın  əsas səbəbi maqların ölkədə özbaşınalıq etməsi, 
vergilərin artırılması, eftalitlərə qarşı  uğursuz müharibələr 
aparması ilə bağlı idi (363, s.214). Tədqiqatçı, bündan əlavə, 
həmin dövrün siyasi hadisələrini izah edir, lakin müəyyən 
yanlışlıqlara yol verir. Müəyyən mənada Albaniyanın Sasani 
dövləti ilə qonşu dövlət kimi münasibəti göstərildiyi halda, artıq,  
daxili siyasətində mühüm təsiri olduğunu söyləməyə ehtiyac 
qalmır. Burada söhbət  

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
44
qarşılıqlı siyasi təsirdən, dini zəmində müdaxilədən gedə bilər 
(363, s.214). 
Maraqlıdır ki, K.V.Trever başqa bir yerdə Yegişeyə isti-
nad edərək Albaniya çarı ilə Sasani dövlətinin bağladığı sülhü 
necə pozduqları barədə şərh verir və bildirir ki, «Sasani şahı tabe 
olmaq üçün ikinci dəfə təkid edəndə (459-cu ildən sonra) Vaçe 
xəzərlərlə danışıqlar apararaq onları Albaniyaya dəvət etdi. O, 
Çora darvazalarını açdı  və  məskutları ölkəyə buraxdı, sonra 
dağlı qəbilələrdən olan on bir çarla (rəhbərlə) birləşib Sasaniləri 
məğlub etdi» (363, s. 50). Ancaq bunun başqa səbəbləri olduğu 
da istisna deyildir. 
M.Kalankatlı Albaniya dövlətinin müstəqilliyini 
saxlamağa və möhkəmləndirməyə çalışan II Vaçenin Sasani 
hakimiyyətinin tələblərinə  məhəl qoymadığı haqqında yazır ki, 
«dəfələrlə Sasanilərin Vaçeyə müraciəti cavabsız qaldı» (136, 
k.1, f.21). 
Sasanilər  əleyhinə  Cənubi Qafqaz xalqlarının 450-451-ci 
illərdə apardığı mübarizə (bu mübarizədə II Vaçe bilavasitə 
iştirak etmirdi) və II Vaçenin başçılığı ilə Albaniyada 457-463-
cü illərdə baş vermiş üsyan həmin dövrün mühüm siyasi 
hadisələri idi. Cənubi Qafqaz xalqlarını, eləcə  də Albaniya 
əhalisini Sasanilər əleyhinə mübarizəyə qalxmağa məcbur edən 
səbəb siyasi-iqtisadi və mənəvi zülm ilə əlaqədar idi (126). 
Hadisələrin mahiyyətini və başvermə səbəblərini göstərən 
M.Kalankatlı bildirir ki, Sasani şahı Firuz Alan qapıları 
yaxınlığında haylandur tayfaları ilə danışıqlar apararaq onları 
müharibəyə  cəlb etdi və onların köməyi ilə uzun müddət 
Albaniyanı  gərgin vəziyyətdə saxladı. Albaniya böyük itkilərə 
və məhrumiyyətlərə məruz qaldı.  

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
45
Alban dövləti müstəqilliyini itirdi. Ancaq Firuzun Vaçeyə qarşı 
apardığı müharibə beş il- 463-cü ildən onun (Firuzun) 
öldürülməsinədək davam etdi (136, k.1, f.21; 126). 
Albaniyada  Sasanilər əleyhinə gedən əvvəlki üsyanlarda, 
qeyd edildiyi kimi, II Vaçe şəxsən iştirak etmirdi. M.Kalankatlı 
göstərir ki, «atası kimi II Vaçe milli ənənəyə görə xristian idi, 
lakin qanunpozan II Yezdəgird ona zorla məcus dinini qəbul et-
dirdi» (136, k.1, f.21; 126). Müəllifin bildirdiyinə görə, II Vaçe 
özü üsyana rəhbərlik etmiş, məğlubiyyətə düçar olduqdan sonra 
hakimyyətdən də getmişdir (136, k.1, f.21; 126, s.171). Firuz 
şahın onoqurlarla bağladığı müqavilə əsasında Albaniyaya qarşı 
apardığı müharibə II Vaçenin qələbəsi ilə  nəticələndi. Lakin 
Sasanilərin güclənməsi ilə  əlaqədar olaraq II Vaçe 
hakimiyyətdən könüllü getdi və bununla əlaqədar olaraq 463-cü 
ildən etibarən Albaniya 30 il Sasani canişinləri tərəfindən idarə 
olundu. M.Kalankatlı bildirir ki, «II Vaçe uzun müddət 
Sasanilərə qarşı mübarizə apardı, Albaniyanın nəinki siyasi, 
hətta dini müstəqilliyini də qorudu, özü ömrünün axırına yaxın 
hakimiyyətdən gedərək rahib kimi həyatının sonuna qədər 
yaşadı» (136, k.1, f.21). 
II Vaçenin apardığı mübarizə yatırıldıqdan sonra Sasanilər 
bir müddət (463-487) Albaniyanın dövlət müstəqilliyinə imkan 
vermədilər. M.Kalankatlı bildirir ki, «otuz il ərzində – II 
Vaçedən Mömin Vaçaqana qədər Alban ölkəsi çarsız qaldı. Bu-
nun səbəbi o idi ki, Sasanilərin …rəhmsiz  şahı Firuz … 
qəzəblənib özündən çıxaraq yer üzündə bütün başqa 
məmləkətləri özünə tabe etmək, kilsələri dağıtmaq, xristian di-
nini ləğv etmək və bütün ondan asılı olan torpaqlarda ağılsız 
bütpərəstliyi bərqərar etmək istəyirdi» (136, k.1, f.23). Siyasi 
mübarizə yenidən gücləndi. Sasani dövlətində daxili çəkişmələr 
və hakimiyyət uğrunda gedən mübarizənin gərginləşdiyi bir za-
manda Albaniyada  

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
46
dövlət müstəqilliyi bərpa edildi. II Vaçenin qardaşı oğlu Mömin 
III Vaçaqan Albaniya hökmdarı seçildi (487-510) (136, k.1, 
f.23; 126, s.173). 
M.Kalankatlı məlumat verir ki, «Vaçaqan çox səxavətli və 
sülhsevər 
insan 
idi. O, quruculuqla məşğul olub öz 
ölkəsinin əvvəllər kinli Firuz şahın qəsb etdiyi bütün diyarlarına 
hakimiyyətinin bərpa olunmasından xəbərdar olsunlar deyə 
fərmanlar göndərdi və Firuzun dövründə  təqib edilmiş ölkə 
əyanlarının ata-baba mülkləririni qaytardı. Bundan sonra … çar 
taxtına  şah nəslindən olan Vaçaqanı  məsləhət gördülər. O, 
böyük şücaətə malik, müdrik, düşüncəli, fiziki cəhətdən sağlam 
və gümrah bir adam idi. O, Yezdəgirdin oğlu və Alban çarı Va-
çenin qardaşı idi» (136, k.1, f.24). 
M.Kalankatlı məlumat verir ki, «ancaq bunların (Arşakilər 
nəslindən olanların –Q.H.) sonuncusuna, Alban çarı Mömin III 
Vaçaqana ilahi sərvət zühur edib və bu ilahi sərvət yalnız ona 
təqdim olunmuşdu» (136, k.1, f.8). 
Mənbə bildirir ki, III Vaçaqan Sasani şahı Balaşın (Valarş) 
vasitəçiliyi ilə çar taxtına layiq görüldü. O, xristianlığa böyük 
rəğbət bəsləyirdi. Bu məqsədlə Sasani hökmdarı Balaşın əqlinə 
təsir edərək ölkədə hər kəsin öz istədiyi dini ibadətə icazəyə dair 
əmr verilməsinə nail oldu (136, k.1, f.24; 126, s.174). 
Alban Arşakilərinin sonuncu hökmdarı Mömin Vaçaqan 
(487-510) müstəqil daxili və xarici siyasət yeridərək ölkənin 
siyasi və iqtisadi qüdrətini artırmaq üçün böyük işlər görmüşdür 
(136, k.1, f.25-34, k.2, f.1-9). 
İlk dəfə olaraq V əsrdə Albaniyada dini qanunlar qəbul 
edilmişdir. Bu, tarixi ədəbiyyatda «Albaniya çarı Vaçaqanın 
elan edilən qanunları» adı ilə tanınır. Aquendə çağırılmış dini 
məclisdə (488-ci il) həmin qanunların müzakirə  və  qəbul 
edilməsini M.Kalankatlı aşağıdakı kimi  

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
47
təsvir edir: «Albaniya çarı Vaçaqanın hakimiyyəti dövründə 
əhali, yepiskoplar, keşişlər,  əyanlar və  rəiyyət arasında çoxlu 
mübahisələr baş verirdi. Buna görə, çar qərara gəldi ki, Mareri 
ayının on üçündə Aquendə böyük məclis çağırılsın …» (136, 
k.1, f.33; 126, s.174). 
III Vaçaqan Albaniyada məktəblər açdırdı (136, k.1, f.25-
33; 236, s.161; 296, s.100). (Bu barədə    ətraflı  mədəniyyət 
bölməsində bəhs olunacaq). 
Dövrün mühüm siyasi hadisələrindən biri Bərdənin Alban 
xristian katolikosluğunun mərkəzinə çevrilməsi idi. 
M.Kalankatlı yazır: «Çar Vaçaqanın dövründə bütpərəstlik 
əleyhinə ciddi tədbirlər görüldü, xristianlıq dini xeyli 
möhkəmləndirildi və genişləndi» (136, k.1, f.25-33; 296, s.118). 
M.Kalankatlı bildirir ki, «Albaniya katolikosluğunun taxtı Çola 
şəhərindən ölkənin paytaxtı olan Bərdə  şəhərinə köçürüldü» 
(552-ci ildə). Böyük Aran vilayətindən olan Abas katolikos 
seçildi. O, katolikos taxtında qırx dörd il oturduqdan və 
müqəddəs ömür sürdükdən sonra əbədiyyətə qovuşdu» (136, 
k.2, f.1;15, s.43;  236, s.43; 296, s.127). 
Albaniya katolikosu Abasın Bərdəyə  gəlməsi  ərəfəsində 
ölkədə xristianlığın xalkedonçuluq təbliğatının güclənməsi 
ruhanilər arasında böyük siyasi çaxnaşmalara səbəb olurdu. 
Rəsmi kilsə – Alban katolikosluğu Bərdəyə köçürülən kimi, 
genişlənməkdə olan həmin  əhkamın tərəfdarlarını  sıxışdıraraq 
ölkədən ucqarlara qovdu. Ruhanilər arasında normal 
münasibətlər bərpa edildi (136, k.2, f, 1; 296, s.116). 
Albaniyanın siyasi, iqtisadi və  mədəni mərkəzi olan Bərdə 
şəhəri ölkədə genişlənən xristianlıq dininin də mərkəzinə çevril-
di (136, k.1, f.33). 
Mənbələrin verdiyi məlumata görə, həmin tədbirlərin heç 
biri Albaniyanı müdaxilələrdən xilas edə bilmədi (136, k.2, f.1; 
126, s.206). M.Kalankatlı yazır ki, «bu hadisələrdən  

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
48
sonra xəzərlər Albaniya ölkəsini  əsarət altına aldılar…» (136, 
k.2, f.5). 
Albaniyanın VI əsr siyasi tarixi Sasani-Bizans-Xəzər 
müharibələri, münaqişələr və digər mürəkkəb hadisələrlə 
səciyyələnir. 
Dövrün  əsas siyasi böhranı yenə  də Bizansla Sasanilər 
arasında gedən müharibələr və Xəzər dənizinin şimalından tez-
tez Albaniyaya daxil olan müxtəlif tayfaların hücumları ilə bağlı 
idi. Ölkənin şimalını qorumaq mümkün deyildi (136, k.1, f.10-
12). Həmçinin, iri dövlətlərin – Bizans və Sasani dövlətlərinin 
apardığı müharibələrin döyüş meydanları çox vaxt imperiyaların 
öz  ərazilərindən kənarda, işğal etdikləri və yaxud işğal etmək 
istədikləri ərazilərdə, o cümlədən Albaniya torpaqlarında olurdu. 
Albaniya Sasani şahı I Xosrov Ənuşirəvanın (531-579) 
hakimiyyəti dövründə həm ictimai-siyasi, həm də hərbi-inzibati 
cəhətdən gərgin hadisələrlə üzləşdi (136, k.2, f.12; 126, s.249). 
Ölkə  hər tərəfdən olan hücumların təsiri altında idi. Buna bax-
mayaraq alban arşakilər sülaləsi ölkənin siyasi, iqtisadi və 
mədəni cəhətdən inkişafı ilə bağlı mühüm işlər görə bilmişdir 
(136, k.2, f.12). Həmin dövrdə hökmdar ölkənin qanunverici 
şəxsi və baş hakimi idi. O, mülki və dini hakimiyyətin qanunve-
rici və  məşvərətçi orqanlarına başçılıq, eləcə  də ölkənin bütün 
silahlı qüvvələrinə komandanlıq edirdi (15, s.138-139; 295, 
s.30-41; 296, s.143). Şəhərlərin salınması, bərpası,  əmin-
amanlığının təşkili də hökmdarların səlahiyyətinə aid idi (295, s. 
30-41; 296, s. 62). 
Albaniya dövləti alban Arsakilərinin hakimiyyəti 
dövründə  qədim Albaniyanın  ənənələrini davam etdirirdi. 
Həmin dövrdə Albaniya öz müstəqilliyini qoruyub saxlayan su-
veren dövlət idi (126, s.250; 295, s.30-41). Sasanilərlə  

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
49
Bizans arasında davam edən müharibə (571-591) 591-ci il 
müqaviləsi ilə başa çatdı (136, k.2, f.7). 
Sasanilər VI əsrdə Albaniyada yerli çar sülaləsinin 
hakimiyyətini ləğv etdilər. I Xosrov Ənuşirəvanın inzibati 
islahatı  nəticəsində Sasanilər imperiyası dörd canişinliyə 
bölündü. Cənubi Qafqaz, eləcə də Albaniya şimal canişinliyinə 
– Qafqaz qrupuna daxil edildilər. Bundan sonra Albaniya bir 
müddət (510-629) Sasanilərin mərzbanları (canişinləri) 
tərəfindən idarə olundu (136, k.2, f.12; 126). 
VII  əsrin  əvvəllərində (603-629) Sasani və Bizans 
imperiyaları arasında müharibə yenidən başlandı. Bu 
müharibəyə Albaniya da cəlb edilmişdi (136, k.2, f.12; 126). 
Fasilələrlə 26 ilə  qədər (602-628) davam etmiş bu müharibədə 
ölkə talan edildi. Bərdəyə böyük ziyan dəydi (136, k.2, f.9, 10). 
Hətta şəhərin qala divarı dağıdıldı (628-ci ildə), (136, k.2, 9, 10; 
23, s.43; 126, s.129).  
Albanlar Sasanilərlə Bizans arasında gedən müharibədən 
istifadə xalqına divan tutdu (15, s.46-49). Onun rəhbəri Viro 
Sasanilərin paytaxtına aparıldı (136, k.2, f.14; 15, s.46; 126; 
218). 
Sasani dövləti ərazisinə 622-ci ildə yenidən növbəti yürüş 
təşkil etdi (136, k. 2, f.10). Xosrov şahla müharibəyə ciddi 
hazırlaşan Bizans imperatoru ordusuna şəxsən rəhbərlik edirdi. 
Araz çayına doğru irəliləyən Xosrovun üzərinə qəflətən hücum 
etmək istəyən  İrakli Atropatenaya daxil olub Qazaka şəhərini 
tutdu, ölkəni talan edib əhalisini əsir aldı, oradan qayıdaraq qışı 
İberiya və Albaniyada  keçirmək istədi (623-624) (136, k.2, f.10; 
15, s.45-46; 126, s.251). 
M.Kalankatlı  məlumat verir ki, buna görə  İrakli bu 
ölkələrin hakim və  əyanlarına məktublar yazıb onların könüllü 
olaraq onu qarşılanmalarını  və bütün qış boyu onun özünə  və 
ordusuna xidmətlərini tələb etdi. «Əgər bu  

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
50
tələblərə  əməl etməsələr, onları bütpərəst hesab edəcək və 
ordularına əmr edəcək ki, bu ölkələrin qalalarını alıb torpaqlarını 
viran etsinlər» (136, k.2, f.10; 296, s.143). Müəllif sonra yazır 
ki, «bunları eşidən Albaniyanın sahib və əyanları Böyük Bərdə 
şəhərini tərk edib müxtəlif yerlərdə istehkam qurub yerləşdilər. 
Amma Bərdənin xaçpərəst və bütpərəst sakinlərinin çoxu, o 
cümlədən sənətkarları  xəstəliyə  və başqa səbəblərə görə, 
şəhərdən çıxıb qaça bilmədiyindən evlərində qaldılar» (136, k.2, 
f.10).  İraklinin hücumları zamanı Sasani hakimiyyətindən 
kömək görə bilməyən Bərdə  əhalisi Bizans qoşunlarına qarşı 
müqavimət göstərmək üçün hamılıqla silaha sarılmışdı. Yalnız 
vuruşmaq imkanı olmayan xəstələr evlərində qalmışdılar (136, 
k.2, f.10; 296, s.143). 
M.Kalankatlı  yazır ki, «Bərdə kilsəsinin Zəkəriyyə adlı 
yumşaq xasiyyətli keşişi  şəhər sakinlərinin nicatı üçün öz 
həyatını belə əsirgəmirdi. Andla, ibadətlə və müxtəlif tədbirlərlə 
o, xaçpərəstlərin çoxunu əsirlikdən qurtardı» (136, k.2, f.10). 
M.Kalankatlı bildirir ki, «saysız-hesabsız Bizans orduları 
öz düşərgələrini Kalankat kəndinin yanında, axan çayın 
sahilində saldılar. Yanlarından keçdikləri kəndləri, gözəl bağ və 
üzümlükləri tapdayıb xaraba qoydular. Sonra onlar yerlərini 
dəyişib, düşərgələrini Tərtərçayın sahilində, Divtəkin kəndinin 
yanında yerləşdirdilər» (136, k.2, f.10). 
M.Kalankatlının yazdığına görə, öz qüvvəsini toplamış 
Sasani qoşunu yeni qüvvələrin köməyi ilə Bizans ordusunu qo-
vub ölkədən çıxardı və onların bir çox şəhərlərini də əllərindən 
aldı (136, k.2, f.10; 15, s.46; 295, s.30; 296, s.143). 
II Xosrov Bizans imperatoru ilə müharibə apardığı dövrdə 
Xəzər orduları Albaniyaya hücum etdi (136, k.2, f.10; 296, 
s.143). 

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
51
M.Kalankatlı yazır: «İraklinin təhriki ilə saysız-hesabsız 
Xəzər orduları ölkəmizə soxulub onu talan etməyə başladılar» 
(136, k.2, f.11). Müəllif qeyd edir ki «Xəzərlərin hücumunun 
qarşısını almaq üçün Xosrov şah onlara hədələr dolu məktub 
göndərdi. Xəzərlər Dərbənd keçidi ilə geriyə  çəkildilər. Onlar 
Sasani  şahı Xosrovun qətlə yetirildiyi ildə ölkəyə yenidən 
hücum etdilər» (136, k.2, f.11). Xəzərlərin növbəti hücumunda 
Dərbənd keçidindən birbaşa Bərdəyə  qədər irəliləmək nəzərdə 
tutulmuşdu. M.Kalankatlı  bu barədə də məlumat verərək yazır 
ki, «bu dəhşətli və qəmli xəbər Albanlar ölkəsinə çatanda böyük 
paytaxt və qala olan Bərdədə ölkəmizin möhkəmləndirilməsi 
haqqında qərar çıxardılar. Qərar Xosrov şahın bu ölkənin 
valiliyinə təyin etdiyi Qayşaq adlı şəxs tərəfindən verilmişdi. O, 
şəhərdə ətraf vilayətlərin əhalisinin çoxunu saxlayaraq, xəzərlərə 
müqavimət göstərmək qərarına gəldi və ölkənin  əyanları  və 
şəhər 
əhalisi ilə ittifaq bağlayaraq öz mövqeyini 
möhkəmlətməyə çalışdı. O, böyük Çola şəhərinin müdafiəçiləri 
və onun həddindən artıq möhkəm divarlarını qoruyan 
döyüşçüləri ilə nə ola biləcəyinə diqqət etməyə hazırlaşdı» (136, 
k.2, f.11). M.Kalankatlı bildirir: «Dəhşətli qırğınlarla başlanmış 
hücum xəbəri ölkənin paytaxtı  Bərdəyə çatdırıldı» (136, k.2, 
f.11). Bu zaman Bərdədə baş verənləri M.Kalankatlı  aşağıdakı 
kimi təsvir edir: «Bu xəbər Bərdə  şəhərinə sahib olan və onu 
idarə edən bizim ağamıza Cavanşirə – Q.H.) çatanda o, 
yaxınlaşan böyük təhlükədən çıxış yolu axtarmaq üçün qorxu-
dan  şəhərin  İç qalasına sığınan qoşunlarla məsləhətləşmək 
istədi. Amma o, danışmaq üçün ağzını açmaq istəyəndə onu elə 
dəhşət bürüdü ki, dizləri bir-birinə dəyib, elə əsdi ki, bir kəlmə 
belə ağzından çıxara bilmədi» (136, k.2, f.10). 
M.Kalankatlı məlumat verir ki, sürətli hücumla bütün Uti 
vilayətinə yayılmış xəzərlər qaçanları da haqlayıb  

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
52
geri qaytardılar, bir qədər  əhali və «Qayşaq və onun ailəsi 
Arsaxın dağ yolları ilə qaçıb … xilas oldular. Özü isə bundan 
sonra bu yerlərdə keçmiş vəzifəsini daha qaytara bilmədi» (136, 
k.2, f.10). 
Bundan sonra xəzərlər gürcülərin torpaqlarına doğru 
yayıldılar və Tiflis şəhərini mühasirəyə aldılar. Bunu eşidən 
İrakli bütün ordularını səfərbərliyə alıb öz müttəfiqi ilə birləşdi. 
Tiflisi tutmaq üçün ciddi-cəhd göstərən müttəfiqlər qələbə qaza-
na bilməyərək geri çəkildilər. Onlar Sasanilər üzərinə hücuma 
hazırlaşdılar (136, k.2, f.11; 15, s.46; 295, s.30; 296, s.143). 
M.Kalankatlının məlumatına görə, 625-ci ildə imperator 
İrakli əvvəlki imkanlarını bərpa etmək üçün yenidən müharibəyə 
hazırlaşmağa başladı.  İmperiya  ərazisindən yeni, güclü qoşun 
toplamaqla məşğul olan İrakli Sasani şahı Xosrova qalib 
gəlməyin asan olmayacağını bildiyindən, xəzərlərin yanına qasid 
göndərib Sasanilərlə müharibədə onlara kömək edərsə, böyük 
ənamlar verəcəyini vəd etdi. Xəzər hökmdarı Sasani şahını 
məğlub etməyi üstün tutduğundan təklifi  şərtsiz qəbul etdi. 
Xəzərlər müttəfiqi olan Bizansla birgə  hərəkətin  əhəmiyyətini 
məqsədəuyğun hesab etdiyi üçün, Şad qısa bir müddətdə 
Dərbənd keçidini keçərək, Kür çayı sahilinə gəldi, sonra Bizansa 
tabe olan ərazilərlə Konstantinopola (İstanbula) getdi, İrakli ilə 
razılaşdıqdan sonra geriyə qayıdıb Araz çayının sahilində 
düşərgə saldı (136, k.2, f.11; 296). Mənbədə göstərilir ki, «626-
cı ildə  xəzərlərin xaqanı  şahlıq rütbəsinə görə  Şad adlanan 
qardaşı  oğlunun başçılığı altında vəd etdiyi ordunu Albaniyaya 
göndərdi. O, Albaniyanın bütün vilayətlərini və Atropatenanın 
bir hissəsini yağmalayıb çoxlu xristian və bütpərəstləri qılıncdan 
keçirdi, geri qayıdarkən özləri ilə çoxlu əsir apardı» (136, k.2, 
f.11; 296, s.143). 

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
53
Həmin dövrün tarixi proseslərindən və M.Kalankatlının 
geniş şərhlərindən məlum olur ki, Şad Albaniyanı qarət etməyə 
göndərilməmişdi. Mətnin özündən aydın olur ki, xəzərlər həmin 
vaxt, Bizansın təsiri altında olan ərazilərdə etdiyi hərəkətlərə 
görə, Sasani şahına qarşı müqavimətdə iştirak etmişdi. Müstəqil 
Albaniya və Atropatena ərazisindən keçərkən dəymiş  zərərin 
şişirdilməsi və onun basqın, qarət kimi qələmə verilməsi də təbi-
idir (317), çünki dəfələrlə erməni dilində üzü köçürülmüş əsərdə 
xəzərlərin hərəkətlərinə müsbət məna verilməzdi. 
Xosrov şahın xəzərlərə göndərdiyi məktub çox maraqlıdır: 
«Get, öz çarına və bizim qardaşımıza de ki, sizin sülaləniz 
mənim cədlərim və  mənim tərəfimdən  əsrlər boyu həmişə 
hörmətlə, sevimli qardaşın sülaləsi kimi qarşılanırdı və biz oğul-
qızlarımız vasitəsilə bir-birimizlə qohum olmuşuq. İndi sənə heç 
yaraşmaz ki, sən mənim azmış bizans qulumun sözlərinə məhəl 
qoyasan» (136, k.2, f.11). 
Xosrov  şahın Xəzər padşahına «qardaş» deyə müraciət 
edərək yazdığı  məktubdan sonra «türkan (tarxan) öz ölkəsinə 
qayıtdı».  İmperator  İrakli isə Sasanilərə qarşı hücumu davam 
etdirdi (136, k.2, f.11; 15, s.46;  295, s.30; 296, s.143). 
Sasani tax-tacı  uğrunda davam edən uzunmüddətli 
mübarizədən sonra Xosrov öldürüldü və hakimiyyətə II Qubad 
(628-ci ildə) gətirildi (136, k.2, f.12). M.Kalankatlı yazır ki, «bu 
hökmranlıq çox davam etmədi. Yeddi aydan sonra onun da 
həyatı sona yetdi, padşahlıq Sasan oğullarının  əllərindən alınıb 
İsmayılın oğullarına verildi» (136, k.2, f.12). (Burada söhbət 
ərəb qoşunları tərəfindən Sasani ərazisinə edilmiş hücumlardan 
və Sasani torpaqlarının Xilafətin hakimiyyəti altına 
keçməsindən gedir). 
A.A.Bakıxanov «Ruzət us-səfa» əsərinə əsaslanaraq yazır 
ki, «Hörmüzün vaxtında xəzərlər Dərbənddən keçərək …  

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
54
Azərbaycanı qarət etdilər.  «Danvil»in sözünə görə, bu 626-cı 
ildə imperator İraklinin fitvası ilə baş vermişdi. «Quzidə»də və 
başqa kitablarda göstərilir ki, Hörmüzün (A.Bakıxanov yazır ki, 
onu Türkzadə adlandırırdılar – Q.H.) zülmündən təngə  gələn 
xalq hiddətlənmiş  və atasından ehtiyat edərək Azərbaycana 
kənarlaşdırılmış Xosrov Pərvizin adına pul zərb edilməyə 
başlanmışdı. O, Bəcrəvana gələrkən onu Bərdə hökümdarı Ma-
hunbanu qarşılamış və qonaq dəvət etmişdi. Xosrov orada onun 
bacısı  qızı  Şirinə vurulmuş, nəhayət onunla evlənmişdi» (208, 
s.47). 
A.A.Bakıxanov qeyd edir ki, həmin vaxtlar İran (Sasasni – 
Q.H.) dövlətində artıq intizam, əsayiş pozulmuşdu. Xəzərlərin 
vaxtaşırı hücumları davam edirdi (208, s.47). 
Yeri gəlmişkən, Alban katolikosu V i r o (596-630) və 
onun Bərdə tarixi ilə əlaqədar fəaliyyəti üzərində ətraflı dayan-
maq maraqlı olardı. 
M.Kalankatlı Vironun şəxsiyyəti və siyasi fəaliyyəti 
haqqında maraqlı  məlumat verir (136, k.2, f.14). Viro Xosrov 
tərəfindən siyasi baxışına, müstəqilliyə olan meylinə  və 
mübarizliyinə görə  əsir alınmışdı. 25 il şah sarayında məhbus 
kimi saxlanmış, II Qubad hakimiyyətə  gəldikdən sonra azad 
edilmişdir (136, k.2, f.14; 15, s.46; 295, s.72; 296, s.143). 
Vironun şah sarayına aparılmasını və orada saxlanılmasını 
müxtəlif şəkildə şərh edirlər. Əsir kimi aparılaraq şah zindanına 
salınmış Vironun sağ qalmasının səbəbini Bərdə hökmdarının 
qardaşı  qızı  Şirinin Xosrovdan xahiş etməsi ilə, digər səbəbini 
isə Vironun öz şəxsi keyfiyyətləri ilə əlaqədar  izah edirlər (136, 
k.2, f.14; 15, s.48; 236, s.45). M.Kalankatlı bu barədə yazır: 
«Bütün canilər, dustaqlar və böyük sarayın zindanlarında olan 
bütün başqa adamlar, öz vətənlərinə  və doğma yurdlarına 
qayıtmağa ümidlərini itirənlərin hamısı, yeni şah – II Qubad 
tərəfindən əfv  

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
55
edilərək hədiyyələrlə yola salındı  və hamı böyük sevinclə öz 
vətənlərinə qayıtdı. Bunların arasında böyük Albaniya şahlığının 
Viro adlı katolikosu da var idi» (136, k.2, f.14; 15, s.46, 49; 274, 
s.104; 296, s.72). 
M.Kalankatlının verdiyi məlumatda bildirilir ki, Viro «da-
hi və müdrik insan olub, fəlsəfənin yaxşı bilicisi idi. Böyük və 
şahanə  işlərdə müdrik məsləhətlər verməkdə onun dili sürətlə 
yazan bir qələm kimi idi. Onun çox mülayim danışığı sadə 
adamların və xalqın xoşuna gəlirdi. O, filosof kimi danışar və 
çoxlu hikmətli sözlər deyərdi; mirvari saf qızıl sapına düzüldüyü 
kimi, onun ağzından bir-birinin ardınca hikmətli sözlər 
tökülürdü. O, fars dilində  tərcümə  işində xüsusilə mahir idi, 
çünki Xosrovun saray zindanında Sasanilərə qarşı üsyan etmiş 
Albaniyanın böyük əyyanları ilə birlikdə iyirmi beş il həbsdə 
olarkən bu dili mükəmməl öyrənmişdi. Bu əyyanların çoxu 
həlak oldu. Lakin Vironun bəxti gətirib şahın sarayına yol açdı 
və onu şah xanımının – Şirinin iqamətgahına gətirdi.  Şirinin 
səyləri nəticəsində  şah Vironun həyatını ona bağışladı. Lakin 
şah qəti and verdi ki, nə  qədər ki, özü sağdır, Viro heç vaxt 
ölkəsinə qayıtmayıb sarayda həbsdə olacaq, amma katolikos 
rütbəsi ondan alınmayacaq və onun mülkü müsadirə olunmaya-
caq» (136, k.2, f.14; 236, s.45; 15, s.48; 296, s.140). 
Müəllif qeyd edir ki, «Viro uzunmüddətli əsirlikdən azad 
olub vətəninə qayıtdı. Çox keçməmişdi ki, o, xəzərlərin 
şimaldan hücum xəbərini eşitdi. Xəzərlər Tiflis şəhərini 
mühasirə edib aldıqdan sonra əhaliyə güclü divan tutdular. 
Şəhəri talan və qarət edib Alban ölkəsinə üz çevirdilər.  Şadın 
ordusu Alban ölkəsinə  gəlib Sasani şahının canişini olan 
Albaniyanın Sema Vişnasp adlı mərzbanına və Albaniyanın ka-
tolikosu Viroya elçilər göndərdi. Sasani mərzbanı onları  qəbul 
etməyib özü ilə bir çox qiymətli şeyləri  

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
56
də götürüb Şahlığa qaçdı» (136, k.2, f.14; 15, s.51;  295, s.30-
41; 296, s.143). 
M.Kalankatlı məlumat verir ki, «Albaniyanın patriarxı Vi-
ro isə ölkənin boynuna ağır boyunduruğun geyindirilməsini başa 
düşüb narahat oldu. O, Sasani şahına inanmır, ondan qorxurdu, 
çünki elə bu ittihamla üsyankarlıqda təqsirləndirilib uzun illər 
boyu sürgünə  məruz qalmışdı» (136, k.2, f.14). Buna görə  də, 
Viro Sasani hökmdarının yanına göndərdiyi qasidin cavab 
gətirməsini gözləyirdi. Həmin vaxt xəzər qoşunları sürətlə 
hücum edərək ölkənin hər yerini bürüdülər. Katolikos Viro 
ölkənin bütün adlı-sanlı adamlarını, çar nəslindən olan bütün 
zadəganları, vilayət valilərini, kəndxudaları, keşişləri və 
məmurları Craberd qalasına çağırıb onlarla məsləhətləşdi. 
Razılığa gəldilər ki, böyük pay və ənamlarla Şadın qərərgahına 
getsinlər və onların  şərtləri ilə razılaşsınlar (136, k.2, f.14; 15, 
s.46; 295, s.30; 296, s.143). 
M.Kalankatuklu yazır: «Onlar yerlərindən tərpənib yola 
düşdülər. Dağlararası düzləri keçib Uti vilayətinin gözəl, hamar 
və bərəkətli düzənliklərinə enəndə, orada Şadın o qədər əsgərləri 
var idi ki, onlar doğma yerləri tanıya bilmədilər. Onlar 
şahzadəni vilayətin şimal tərəfində, böyük Bərdə şəhərinin, gur 
suların yanında salınmış düşərgəsində tapdılar. Şadın yanına ça-
tanda onlar gördülər ki, o öz əyan və sərkərdələri arasındadır… 
Şad katolikosu hörmətlə qarşıladı…» (136, k.2, f.14). 
M.Kalankatlı Vironun xəzər tarxanı  tərəfindən yaxşı 
qarşılandığını xüsusi qeyd edir: «Şad Vironun ağıllı məsləhətinə 
qulaq asaraq bütün yerlərə xəbər göndərdi ki, vahiməyə düşmüş, 
qorxub qaçmış bütün insanlar qayıdıb öz yerlərinə  gəlsinlər, 
yaşayıb dinc əməklə məşğul olsunlar. Bunun əvəzində Viro söz 
verdi ki,  indiyə qədər Sasanilərə etdiyimiz xidməti indi də sizə 
edərik. Viro ağıllı məsləhətlərlə  

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
57
xəzərlərin aldıqları əsirləri də xilas etdi» (136, k.2, f.14). 
VII əsrin ortalarında ölkədə baş vermiş qarətçi hücumların  
təkrar olunduğu bir dövrdə  dəhşətli aclıq və epidemiya əhalini 
taqətdən saldı. 630-cu ilin yazında, M.Kalankatlı qeyd etdiyi 
kimi, «üç sərkərdə – aclıq, qılınc və onların köməkçisi ölüm 
Albaniyanı yaxaladılar» (136, k.1, f.15; 15, s.53). Katolikos Vi-
ro da 630-cu ildəki epidemiyadan öldü (15, s.54; 126, s.257). 
Beləliklə, tədqiqat göstərir ki, Bərdə  şəhəri erkən orta 
əsrlərdə ölkənin paytaxtı kimi mühüm siyasi hadisələrin 
mərkəzində dayanmışdır. 
Albaniya həmin tarixi dövrdə Sasanilərin, bizanslıların və 
d. ağır döyüşləri və talançı, qarətçi hücumlarının meydanı 
olmuş, bununla belə, öz siyasi müstəqilliyini qoruyub saxlaya 
bilmişdir (295, s.33; 296, s.163-164). Müəyyən dövrlərdə 
dövlətçilik təhlükə altına düşsə  də, mübarizə heç vaxt 
səngiməmiş, xalqın içərisindən çıxmış şəxsiyyətlər (II Vaçe, III 
Vaçaqan və Viro) xalqın iradəsinə və mənəvi birliyinə arxalana-
raq, siyasi müstəqilliyi qoruyub saxlamağa çalışmış    və buna 
əsasən nail olmuşlar.