Qasim haciyev
Bərdə Mehranilərin hakimiyyəti dövründə
Yüklə 1,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2. Bərdə Mehranilərin hakimiyyəti dövründə. Azərbaycanın (Albaniyanın), o cümlədən Bərdə şəhərinin tarixinin mühüm bir dövrü (VII əsr) Mehranilər sülaləsinin hakimiyyəti ilə bağlıdır. Sasanilər imperiyasının bir hissəsi olan Azərbaycan (Cənubi Azərbaycan) ərəblər tərəfindən işğal edil- diyi zaman, Azərbaycanın şimalında (Albaniyada) Mehranilər nəslinin idarə etdiyi müstəqil dövlət var idi. (136, k.2, f.13). Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 58 Mənbələrdə və tarixi ədəbiyyatda Mehranilərin Alba- niyaya gəlməsinin səbəbi və digər hadisələr barədə müxtəlif fikirlər mövcuddur (15; 96; 296). Bu barədə M.Kalankatlının məlumatı: «Xosrovun qohumu Mehran qaçıb ona sadiq olan ölkənin vilayətlərini öz hakimiyyəti altına keçirdi və Albaniyaya getdi. O, özü ilə 30 min ailə aparıb böyük Bərdə şəhərinin yaxınlığında Uti vilayətinə daxil oldu və sonra xəzərlərin ölkəsinə gedərək, Sasanilərin bu düşmənlərinə qoşulmaq istədi» (136, k.2, f.13; 15, s.46; 295, s.30). Tarixi mənbələrə görə, Sasani şahı öz düşmənlərinin köməyindən istifadə etmək məqsədilə ölkənin şimalına doğru hərəkət edən Mehranı əldən buraxmamaq üçün istədiyi ərazidə qalmağa razılıq verən məktub göndərərək onun Albaniyada yerləşməsinə icazə vermişdir (136, k.2, f.13). Mənbə məlumatına görə, Mehran məktubun ona çatdığı yerdə qalaraq Mehrəvan şəhərini saldırmişdı. Sonra isə Mehranilər Girdman vilayətini ələ keçirmiş, orada Girdman qalasını tikdirmişlər (600-615) (136, k.2, f.13). Mehranilərin Albaniya ərazisinə gəlmə səbəbi barədə belə fikir də mövcuddur ki, Sasani hökmdarları ölkənin daxilində siyasi böhranın dərinləşməsinə baxmayaraq şimal əyalətini – Albaniyanı əldən buraxmaq istəmədiyinə görə Mehraniləri şimal torpaqlarına göndərmişdilər (15 s.72). M.Kalankatlı yazır: Mehran «ürəyinə vəfasızlıq salaraq yuxarıda haqlarında tariximizdə yazdığımız qədim yerli Aranşahları guya qonaqlığa dəvət etdi. O, orada onlar üçün ölüm yeməyi hazırlayıb öz qanları ilə birlikdə onlara yedizdirdi. On- lardan altmışının boynunu vurdurub yalnız birini – öz qohumu- nun qızının ərini, Aranşah Zərmehri sağ buraxdı» (136, k.2, f.13; 15). Beləliklə, Mehranilər Albaniyada yerləşərək ölkənin hakimləri oldular. Mehrani Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 59 Varaz-Qriqor 630-cu ildə Albaniyanın şahı elan edildi. Mehranilərin iqamətgahı Girdmandan Bərdəyə köçürüldü (136, k.2, f.13; 295). M.Kalankatlı qeyd edir ki, Mehranilər «Albaniyaya ha- kim oldular… Mehranın nəslindən olan Alban şahı Varaz- Qriqorun oğlu Cavanşir dünyaya gəldi. O, gənc yaşlarından öz məharəti və ağlı ilə fərqlənirdi» (136, k.2, f.13; 15, s.72-78; 296, s.96). M.Kalankatlı Cavanşiri belə təsvir edir: «Varaz Qri- qor…məğrur, əzəmətli və gözəl bir gənc olan ikinci oğlu Cavanşirə nəzər saldı. Üzünə təzəcə tük gələn, atasının sevimli- si, silahdan yaxşı baş çıxaran, şahin kimi çevik, hər işi bacaran, atasının dayağı olan Cavanşir idarə işlərində ona kömək etmək, görkəmli adamların cərgəsinə çıxmaq və həmişə şahlarla bir yerdə olmaq arzusunda idi» (136, k.2, f.18). II Xosrov şahın ölümündən sonra onun nəvəsi III Yezdəgird (632-652) hakimiyyətə gəlmişdi. Onun hakimiyyəti illərində ərəblərin yürüşləri başlandı (136, k.2, f.18). Sasani dövləti ilə Albaniya ümumi düşmənə qarşı mübarizədə iştirak etməyə borclu olduğundan Alban şahları müdafiə üçün öz ölkələrinin taleyini də onlarla əlaqəli şəkildə həll edirdilər. Xilafət qoşunlarına qarşı vuruşmaq üçün Alban hökmdarı Va- raz-Qriqor ikinci oğlu, cəsur, görkəmli və qabiliyyətli Cavanşiri Sasani şahının sarayına göndərmişdi. Orada Cavanşirin məşhur sərkərdə Rüstəmlə dostlaşması onun siyasi, dünyəvi qüdrətinin formalaşmasına müsbət təsir göstərdi (136, k.2, f.18). Mənbədə qeyd edilir ki, Xilafət ordularının hücumları zamanı Cavanşir onlara qarşı dəfələrlə döyüşə girmiş, hər dəfə uğurla çıxmışdı (136, k.2, f.18). M.Kalankatlı Cavanşirin başçılığı ilə albaniya qoşununun ərəblərə qarşı vuruşmasını belə təsvir edir: «Onlara (ərəblərə) qarşı 30 000 Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 60 atlı və 20 000 piyada hücuma keçdi. Katşandan (Qadisiyyə) gələnlər (ərəblər) çoxlu atlı və 20 000 piyada qalxan taxmış hal- da irəliyə atılaraq Sasani ordusu ilə vuruşmağa başladılar. Aran Sparapeti (Cavanşir) öz igid nəfərləri ilə onların (ərəblərin) cərgələri içərisinə hücum etdi, öz düşmənlərindən ikisini yerə sərdi və özü də bir neçə yerdən ağır yaralandı. Düşmən onu qu- duz bir kinlə çayadək təqib etdi, o isə həmlələri dəf edə-edə çayı üzüb keçdi» (136, k.2, f.18; 15, s.72). Sasani şahı III Yezdəgird Cavanşirə çox qiymətli hədiyyələr və rütbə verdi (136, k.2, f.18; 15, s.72). M.Kalankatlı yazır ki, «şah onu sərkərdəyə layiq olan mükafatlarla mükafatlandırdı, o cümlədən sərkərdə gəranayları, iki qızıl nizə və iki qızılla süslənmiş qalxanla fərqləndirdi. Bu qalxanları bun- dan sonra Cavanşiri o biri sərkərdələrdən fərqləndirən şan-şöhrət əlaməti kimi həmişə onun önündə aparırdılar. Şah onun belinə mirvari ilə işlənmiş qızıl kəmər və qızıl dəstəkli qılınc bağladı, qollarına qolbaqlar saldırdı, başının üstünə isə qaş-daşlı tac qoy- durdu. Onun boynuna ağır mirvari boyunbağı asdılar, çiyninə taftadan tikilmiş şah geyimi saldılar və zərli ipək parçasından tikilmiş dörd qotazlı, mavi rəngli şalvar geyindirdilər» (136, k.2, f.18). M.Kalankatlı Cavanşirin şücaətlərindən bəhs edərək yazır ki, «sərkərdələr və pəhləvanlar arasında həm fiziki, həm də zeh- ni qabiliyyəti ilə böyük hörmət qazanmış Cavanşir ərəblərə qarşı döyüşlərdə igidlik göstərdi. Sasani şahı Yezdəgirdi xilas edərək mühafizəsini təşkil etdi. Cavanşir artıq həmin vaxt Rüstəm və Xorazad kimi məşhur sərkərdələrdən yüksək səviyyədə dayanırdı» (136, k.2, f.18; 296, s.96). Sasani qoşunu məğlub olub darmadağın edildiyinə bax- mayaraq, Cavanşir ərəblərə qarşı uzun müddət müqavimət Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 61 göstərərək onların hücumlarının qarşısını aldı. Bu barədə M.Kalankatlı yazır: «Cəsur Cavanşir yeddi il dalbadal bu ağır döyüşlərdə iştirak edib, on bir dəfə ağır yaralar almışdı» (136, k.2, f.19; 295, s.31; 296, s.158). Mənbənin verdiyi məlumata görə, Cavanşir böyük şan- şöhrətlə vətəninə qayıtdı. Bərdə şəhərində həsrətlə gözləyən atası onu böyük sevinc və təntənə ilə qarşıladı (136, k.2, f.19; 296, s.158). M.Kalankatlı məlumat verir ki, «müharibələrdən şöhrətlə qayıtmış Cavanşir çarın (Alban çarı Varaz-Qriqorun – Q.H.) sərəncamı ilə Albaniyanın bütün işlərinə rəhbərlik edirdi. O, qoşununu götürüb atası ilə birlikdə Bərdə şəhərindən çıxaraq şimal tərəfə çəkildi. Cavanşirin üsyanı haqda xəbər Sasanilərə çatanda onların qoşunları bizim ölkəyə soxuldular. Düşmən qoşunlarının ön dəstələri tezliklə bu vilayətin cənub dairələrinə girən zaman Cavanşir yaxşı silahlanmış dəstəsilə sürətlə onların qabağına çıxıb Deyləm mənşəli başçılarını vurdu. Cavanşir və onun döyüşçüləri onların çoxlarını qılıncdan keçirib, bir qismini də əsir aldılar. Onlar böyük qənimət, o cümlədən at və qatırlar ələ keçirərək geriyə döndülər. Lakin buna baxmayaraq, Sasani qoşunları onları təqib etməkdən əl çəkmədilər. Onlarla ikinci döyüş dağlıq yerdə baş verdi. O günü də Cavanşir qələbə qazandı və o, Allahın köməyilə düşməni darmadağın etdi. Am- ma elə bu vaxt ona xəbər çatdı ki, sasanilər Bərdəyə daxil olub anasını və qardaşlarını əsir almışlar» (136, k.2, f.19; 296, s.158). Cavanşir öz qüvvələrini səfərbər edərək Kürün sahilində Sasani qoşunlarını qılıncdan keçirmiş, anasını, qardaşlarını və ərazini azad etmişdir. Bu barədə M.Kalankatlı yazır: «O, iranlıların hamısını öz qış iqamətgahı olan Bərdə şəhərini azad edəndə də qırdı» (136, k.2, f.19; 296, s.158). Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 62 Cavanşirin vuruşmalarını əks etdirən məlumatı M.Kalankatlı belə göstərir: «Cavanşirin əldə qılınc başqa döyüşlərdə nə qədər düşməni öldürməsi haqqında danışmağımız burada artıq olar və buna heç ehtiyac da yoxdur» (136, k.2, f.19; 296, s.158). M.Kalankatlı göstərir ki, «Cavanşirin qələbələrini görüb, eşitmiş … gürcü əyanları öz nəsillərindən qız seçib onunla qo- hum olmaq istədilər. Sasani sərkərdəsinə gəldikdə o, Cavanşirə vasitəçi ilə məktub göndərib qohum olmağı, ittifaq bağlamağı xahiş etdi» (136, k.2, f.19). Bu zaman Sasani taxt-tacı uğrunda çəkişmələri və hakimiyyətin zəifləməsini görən, dövrün hadisələrini uzaqgörənliklə dərk edən Cavanşir müstəqilliyin əhəmiyyətini və vacibliyini qiymətləndirərək üsyan qaldırdı (136, k.2, f.19; 296, s.158-159). M.Kalankatlının daha bir qeydi: «Cavanşir böyük Sasani şahlığının tənəzzülü haqqında fikirləşərək və keçmiş Şərq şahlarının müstəbid olmalarını yada salaraq öz şəxsiyyətinə xüsusi təmtəraq verdi, belə qənaətə gəldi ki, bundan sonra öz hakimiyyətini heç kəsə tabe etməsin» (136, k.2, f. 19; 296, s.143). Qardaşları ilə birlikdə ata-baba yurduna getmiş Cavanşir atasının Sasanilər tərəfindən girov saxlandığını eşidərək geri qayıtdı, vuruşaraq onu azad etdi. M.Kalankatlı bu barədə belə yazır: «İndi cəsur Cavanşir və onun böyük qardaşı nə edə bilərdilər? Atalarının intiqamını almaq üçün onlar silahlandılar, yorğa atlarına minib uzun yolu qısaldaraq gəlib Firuzabad (Bərdə) şəhərinə çatdılar, …şir balaları kimi şəhərə hücum edib ona sahib oldular. Şəhərdə və onun ətrafında Sasani sərkərdəsinin döyüşçülərindən kimi tapıb gördülərsə, hamısının cəzasını verdilər. Qardaşların yaxşı silahlanmış dəstələri atalarını buraxmağa məcbur Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 63 edənə qədər düşməni qırdılar» (136, k.2, f.19; 296, s.159). Bu zaman ərəblərin hücumları davam edirdi. Onların hücumu ilə III Yezdəgirdin hakimiyyəti (630-651) dövründə Sa- sani şahlığı tamamilə məhv edildi (651-ci ildə) (136, k.2, f.19). Bu, Sasani imperiyasının süqutu idi (136, k.2, f.19; 15, s.74; 296, s.161). Ərəblərin Şimal və Şərq ölkələrinə doğru işğalçı hücumları Albaniyada, Bərdədə də gərgin vəziyyət yaratdı. Cavanşir ərəblərə qarşı müqavimət göstərdi. Lakin ərəb qoşunları ilə qarşılaşdıqdan sonra onlara qalib gəlməyin çətin olduğunu hiss etdi. O, təslim olmaq, könüllü olaraq hakimiyyəti vermək istəmədi. M.Kalankatlı yazır ki, «ərəblərin amansız olduğunu görmüş Cavanşir onlara tabe olmayıb Kür çayının o biri sahilinə keçdi» (136, k.2, f.20). Qeyd etmək lazımdır ki, M.Kalankatlı ərəblərin Bərdəyə müdaxiləsi, orada Cavanşirin və ya hər hansı bir hökmdarın fəaliyyəti barədə heç bir məlumat vermir. Lakin əsərinin başqa bir yerində yazır ki, Cavanşir yadellilərin hakimiyyətinə bir daha boyun əyməmək üçün öz döyüşçülərini də götürüb Kürün o biri sahilinə keçdi, ata yurdunda məskən saldı (136, k.2, f.20). Müəllif yazır ki, Cavanşir «bir qədər orada qaldıqdan so- nra yenə də ürəyinin atəşini söndürmək üçün ərəblərlə döyüşə yenidən başlamaq və atasını azad etmək istədi. Lakin atası onu bu fikirdən daşındırdı və könüllü olaraq düşmənə təslim oldu» (136, k.2, f.20). Hadisələrin sonrakı gedişi göstərir ki, Cavanşirin atasının (Varaz-Qriqorun) yaranmış vəziyyəti yaxşı başa düşdüyündən qəbul etdiyi qərar, yeganə düzgün qərar idi. Cavanşir isə impera- tor II Konstanta (641-668) meyl göstərdi (136, k.2; 23; 126, s.166). Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 64 Alban hökmdarı öz dövlətinin iqtisadi-siyasi qüdrətini qo- rumaq, xalqı uzun müddət davam edən üzücü müharibələrdən xilas etmək üçün o dövrdə böyük gücə malik Bizans imperiyasına arxalanmağı üstün tutdu. O, Bizans imperatoru Konstant Avqusta məktub göndərdi, onunla ittifaq bağladı. Bu uzaqgörən siyasət Bizansın gələcəkdə Albaniya üzərinə basqın etmək ehtimalını da aradan qaldırdı (136, k.2, f.22). Həmin dövrün siyasi hadisələrinin mürəkkəbliyini nəzərə çatdıran M.Kalankatlı yazır: «Cavanşir erməni sərkərdəsi ilə itti- faq bağlayıb onu Bizans imperatoruna tabe olmağa razı saldı. Sonra müttəfiq olduğu Bizans imperatoruna məktub göndərdi» (136, k.2, f.12). Cavanşirin Bizans imperatoru Konstanta göndərdiyi məktubuna böyük maraq göstərən imperator «Sənə – hökmdar Cavanşirə, Girdman sahibinə və Albaniya şahına – apoipata və proton patrikə və Şərqin hökmdarına» – sözləri ilə başlayan ca- vab məktubu göndərərək, ona böyük rütbə və ənam verdi (136, k.2, f.13; 126, s.166). Beləliklə, Albaniyanın çarı kimi Cavanşir İberiya sərhədlərindən Dərbəndə və Araz çayına qədər olan torpaqların hamısını idarə edirdi (136, k.2, f.13). Cavanşir Bizans imperatoru II Konstant ilə iki dəfə – 654- cü ildə (indiki İran ərazisində) və 660-cı ildə (Vaqarşapat şəhərində) görüşmüş, hər dəfə də onun tərəfindən imperatorlara layiq bir şəkildə qarşılanmışdır (136, k.2, f.13; 15, s.75; 126). Cavanşir imperator İraklinin oğlu Konstantın hakimiyyəti illərində Bizansla əlaqələr saxlayaraq öz torpaqlarının bütövlüyünü və hakimiyyətini saxlaya bildi. Sasani imperiyasına qarşı daim mübarizə aparan şimal ölkələri ilə əlaqəni kəsməmək, Cavanşir kimi uzaqgörən və tədbirli dövlət xadimi xüsusiyyətlərinə malik müttəfiqlə əlaqələri Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 65 itirməmək üçün Bizans imperatorları Alban hökmdarına həddindən artıq yaxınlıq göstərirdilər (136, k.2, f.13; 15, s.75; 126, s.266). M.Kalankatlı yazır ki, Cavanşir «imperator kimi təntənə ilə Konstansın sarayına daxil oldu. Cavanşiri görən kimi, Konstans onu qucaqladı və bütün əyanlarından yuxarıda əyləşdirdi. Bu gün başqa günlər içərisində onun üçün daha uğurlu oldu, hər yan təmtaraqlı olub, qızıl və gümüş içində par- par parıldayırdı. İmperator əmr etdi ki, Cavanşirin qabağına çara layiq olan süfrə açsınlar. Bundan başqa, imperator Cavanşirin belinə öz babası İraklinin və ulu nənəsi Niketanın çar kəmərini bağladı, çiyninə öz əbasını saldı və iki bayraq bağışladı, Cavanşirin iki gənc oğlunu da patrik rütbəsinə layiq gördü. O, Albaniyanın ilk çarlarına məxsus bütün kənd və mülklərini Cavanşirə irsən, nəsildən-nəsilə keçmək şərtilə bağışladı və çar kimi bütün Şərq xalqına hökmran təyin etdi. Belə bir imkana malik olan Cavanşir ölkədə «xalqın tikmək, əkmək, əmin- amanlıqda yaşaması üçün əmrlər verdi. Özü çoxlu saraylar tik- dirdi» (136, k.2, f.13). M.Kalankatlı qeyd edir ki, «hətta Türküstan çarı da ondan əmin-amanlıq və dostluq gözləyirdi. Cavanşirə hədiyyə olaraq seçmə atlar, nökər və xadimlər və sürünən heyvanların gönünü göndərirdi. Suriyadan, Atropatakandan, İberiyadan və hətta Hindistandan adamlar gəlirdi ki, ona baxıb, onun səsini eşitsinlər» (136, k.2, f.13). Xilafət mərkəzində hakimiyyət uğrunda (Əməvilərin hakimiyəti ələ keçirməsi) gedən mübarizə ilə əlaqədar yaranmış vəziyyətdən istifadə edən xəzərlər 661/62-ci ildə Albaniya ərazisinə daxil oldular. Cavanşir Kür çayını keçərək xəzərlərə hücum etdi və döyüşdə qalib gələrək onları geri çəkilməyə məcbur etdi (136, k.2; 15, s.76; 126, s.267). M.Kalankatlı yazır ki, Cavanşir «özü ilə katolikosu, onun yepiskoplarını və öz əyanlarını götürüb, onlarla birlikdə Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 66 Firuz-Qubad şəhərindən şimalda, bir günlük yolda yerləşən vəngə gəldi… Bundan sonra Cavanşir gözəl və ilahi təbriklərlə öz qış iqamətgahı olan Firuz-Qubad (Bərdə) şəhərinə qayıdıb orada bütün ili əmin-amanlıqda keçirdi» (136, k.2, f.28). Cavanşir yaranmış nisbi sakitlikdən istifadə edərək Bərdədə iki il müddətinə böyük bir kilsə tikdirdi (136, k.2, f.26). 664-cü ilin qışında xəzərlər yenidən Albaniyaya gəldilər. Onlar Kür çayının o biri tayına keçib Albaniyada və Sünikdə xeyli qoyun və mal-qara sürülərini öz düşərgələrinə apardılar (136, k.2, f.29). M.Kalankatlı bildirir ki, «bundan sonra hunlar çarı (Xəzər xaqanı – Q.H.) Cavanşiri görmək istədi və Cavanşirin yanına öz qardaşlarını göndərərək, onların vasitəsilə görüş istədi ki, aralarında qardaş məhəbbəti yaransın» (136, k.2, f.29). M.Kalankatlı Cavanşirin qüdrət və şücaətindən danışaraq qeyd edir ki, «bu vaxtadək heç bir Sasani hökmdarı Türküstan çarı ilə üzbəüz çıxmağa cəsarət etmirdi, lakin igid və mərd Cavanşir ondan heç qorxmadı, …bütün əyanları ilə onun yanına getdi. Hunlar çarı da qayıqla çayın (Kür – Q.H.) sərin suları ilə bu sahilə gələrək Cavanşirin qabağına çıxdı. Onlar öz aralarında sülh sazişinə gələrək, ixtilaflara son qoyub qardaşlıq, dostluq haqda razılaşdılar. Müqavilə imzalayıb hər ikisi öz evinə qayıtdı» (136, k.2, f.29; 15, s.77). Lakin xəzərlərin basqın etmək təhlükəsi aradan qalxmamışdı. Cavanşir Xəzər xaqanı Alp İlitverin qızı ilə evlənməklə bu təhlükədən ölkəni xilas etdi. Ərəblərə qarşı mübarizə aparmağın çətin olacağını görən Cavanşir xəzərlərlə müqavilə bağlayaraq şimal qonşusunun təhlükəsindən xilas ol- maq üçün bu addımı atmışdı (136, k.2, f.29; 15, s.77). Bu barədə M.Kalankatlı məlumat verir: «Amma görün mənim igid sahibim ertəsi gün necə hünər göstərdi! Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 67 On yeddi döyüşçü ilə o, çayın o biri sahilinə keçib Hunların düşərgəsinə gəldi və burada çarın qızını aldı, əsarətdən 120 min baş qoyun, 8 min at və öküz qurtardı və 1200 əsiri azad etdi» (136, k.2, f.29; 15, s.76; 296, s.158). O, sonra əlavə edir ki, «bütün bunlar Cavanşirin hakimiyyətinin iyirmi səkkizinci ilində baş vermişdir. Bu, onun otuz illik hökmranlığı dövründə olmuş və bütün bu illər ərzində o, gənc yaşlarından yetkinləşməsinə qədər hakim sipəhsalar kimi bir çox hallarda ləyaqətli qəhrəmanlıqlar göstərmişdir. Hakimiyyət illərinin dörddə üçünü əvvəlcə Sasanidə, sonra da Hunlar (Xəzərlər – Q.H.) darvazası ətrafında keçirmişdir. Bu rəşadəti onu bütün dünyaya tanıtmış və haqqında olan xəbərlər uzaqlara – şərqdən qərbə və şimaldan cənuba qədər, arilər və qeyri-arilər arasında geniş yayılmışdır» (136, k.2, f.29). Bir sıra tədqiqatlarda Cavanşirin Xəzər xaqanının qızını almaqla xəzərlərdən asılı vəziyyətə düşdüyü bildirilir (15, s.76; 23; 100). Hər halda xəzərlərin təxminən yüz il ərzində Azərbaycan torpaqlarına hücumları və ona qarşı müxtəlif for- mada aparılmış mübarizə haqqında xeyli məlumat verilir (136, k.2, f.29). M.Kalankatlı bildirir ki, sülh bağlandığına baxmaya- raq xəzərlər sonralar Albaniyaya dəfələrlə yürüş etdilər (136, k.2, f.29). Yeri gəlmişkən, elmi ədəbiyyatda Xəzər-Alban münasibətlərinə dair məsələlərdə xeyli anlaşılmazlıqlar mövcuddur. Bu problemin geniş şəkildə və obyektiv tədqiqinə ehtiyac olduğunu düşünürük. Burada xatırlatmaq lazımdır ki, ərəblərin Sasani torpaqlarına hücum etdiyi ilk dövrlərdə Cavanşir yeddi il Sasani ordusu ilə birgə Xilafət ordusuna qarşı vuruşmuşdur. M.Kalankatlının məlumatına görə Sasani hakimiyyətinin Xilafət hücumları qarşısında dura bilməyəcəyini başa düşən Cavanşir geri çəkilərək Albaniya ərazisində hakimiyyətini möhkəmlətməklə məşğul olmağa başladı. Böyük Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 68 məğlubiyyətdən sonra (651-ci ildə) Sasanilərin bir hissəsi şimala doğru hərəkət edərək Albaniyada möhkəmlənmək istərkən Cavanşirin müqavimətinə rast gəldi. Cavanşir İberiya (Gürcüstan) hökmdarı Aternerseh ilə razılığa gəlib onları ölkədən çıxardı (136, k.2, f.25). Bu dövrdə atası Varaz- Qriqordan fərqli olaraq Cavanşir öz hakimiyyətinin müstəqilliyini qorumaq üçün hələ ərəblərin hakimiyyəti güclənməmiş Bizans imperiyası ilə əlaqələri yaxşılaşdırmaq və ölkəni bizanslıların hücumlarından qorumaq üçün Konstansla Albaniyanı təbəəliyə götürməsi üçün danışıqlar aparırdı. Lakin ərəblərin Albaniyanı əhatə edən bütün əraziləri tutması Cavanşiri Bizansla danışıqları kəsib Xilafətlə hesablaşmağa məcbur etdi. Bu zaman ərəbləri Bələncər yaxınlığında (653-cü ildə) məğlub etmiş xəzərlərin Albaniyaya hücumları yenidən başlandı. Cavanşir 662-ci ildə xəzərlərin hücumlarının qarşısını aldı. Xəzərlərin iki il ondan sonrakı hücumu (664-cü ildə) Cavanşirin Xəzər xaqanının qızını alaraq onların təbəəliyini qəbul etməklə başa çatdı (136, k.2, f.29; 15, s.76; 174, s.30). Xilafət qarşısında digər dövlətlərin (Bizans, Xəzər və s.) aciz qaldığını görən Cavanşir çıxış yolunu çevik siyasət yeritməkdə gördü. O, 667-ci ildə xəlifə Müaviyənin yeni hücumlarından ehtiyat edərək Şama (Dəməşqə), onun yanına getdi və Albaniyanın Xilafətin tam təbəəliyinə keçdiyini elan edərək, az miqdarda vergi alınması razılığını əldə edib Bərdəyə qayıtdı. Üç il sonra (670-ci ildə) Xəlifənin dəvətilə Cavanşir yenidən Şama (Dəməşqə) getmişdi. Çətinliklə olsa da, o, Al- baniyanın müstəqilliyini qoruyub saxlaya bilmişdi (136, k.2, f.30). M.Kalankatlı bunu yığcam şəkildə belə təsvir edir: «Cənub hökmdarı (Xəlifə – Q.H) eşitmişdi ki, bizim şahımızın (Cavanşir – Q.H.) Bizans imperatoruna qarşı meyli var və o, Türküstan qəbilələri ilə qohumluğu sayəsində onları Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 69 itaətdə saxlayıb, istədiyi vaxt yürüşə çağıra və ya yürüşdən sax- laya bilərdi. Buna görə məğrur dünya fatehinin beynində həsəd əmələ gəldi və o, inanılmış adamlar ilə Cavanşiri öz böyük andları və hesabsız mükafatları ilə birlikdə öz yanına dəvət etdi. Cavanşir çoxlu hədiyyələrlə kainat hökmdarının yanına getdi» (136, k.2, f.30). Cavanşir öz hakimiyyəti dövründə iki dəfə (667 və 670-ci illərdə) Xilafət mərkəzinə – Müaviyənin yanına getmiş (ikincidə dəvət olunmuşdu), hər ikisində də yüksək səviyyədə qarşılanmış və hörmətlə yola salınmışdı (136, k.2, f.29, 31; 15, s.77; 126). Xəlifə Müaviyə həm Albaniyanın təbii-coğrafi və strateji üstünlüyünü, həm də Cavanşirin şəxsi nüfuzunu nəzərə alaraq onu Xilafətin paytaxtına – Şama dəvət etmişdi. Cavanşir bundan istifadə edərək birinci gedişində (667-ci ildə) Xilafətin təbəəliyini qəbul etməklə Albaniyanı ərəb qoşunlarının qarətindən xilas etdi. O, bəzi güzəştlər alaraq ölkənin nisbətən əmin-amanlığını təmin edə bildi (136, k.2, f.31; 15, s.78; 126, s.164). Ərəb xəlifəsi ilə ilk görüşdə yüksək rəğbət və hörmətlə qarşılanıb geri döndükdən sonra «Cavanşir üç il dalbadal (667- 670) özünü Cənub hökmdarının sadiq təbəəsi kimi göstərdi» (136, k.2, f.31). Ərəb Xilafətinin qərbə doğru genişləndiyi bir vaxtda Cavanşirin ağıllı məsləhətlərini qiymətləndirən xəlifə ikinci dəfə (670- ci ildə) onu öz yanına dəvət etdi, daha böyük ərazilərin hakimiyyətini – Süniki, Arazın o biri sahilində yaşayan atropatenalıların ixtiyarını da ona verdi. Şöhrətpərəsliyi sevməyən Cavanşir bu böyük ərazinin hakimiyyəti əvəzində öz ölkəsinin əmin-amanlığı, tikinti və abadlıq işləri ilə məşğul olmağı üstün tutdu (136, k.2, f.31; 126, s.125). İkinci görüşündə o, xəlifədən xahiş edərək ölkədən alınan verginin miqdarını xey- li azaltdırdı. M.Kalankatlı Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 70 qeyd edir ki, «cənubun hökmdarı … əmr etdi ki, vergi onun üçdə biri qədər yüngülləşdirilsin» (136, k.2, f.31). Xəlifə Cavanşiri böyük hörmət və qiymətli hədiyyələrlə yola saldı: «Cənubun hökmdarı Şərqin hakimini başına tac qoyulmuş padşah kimi, daha da yüksək təriflərə layiq gördü və əmr etdi ki, ona Hindistandan gətirilmiş və yaxşı öyrədilmiş nəhəng fil bağışlasınlar … sonra xəlifə Cavanşirə quşların ən gözəlini – tutuquşunu bağışladı. Bundan əlavə, xəlifə ona başqa hədiyyələr də bəxş etdi: qızıl qınlı polad qılınc, mirvari ilə süslənmiş kaftan, qızıl xaçlar, ipək parçalar, əba və cürbəcür qiymətli geyimlər. Bundan başqa, ona özü mindiyi atlardan əlli ikisini bağışladı» (136, k.2, f.31). Cavanşir böyük ənamları ilə birlikdə geri qayıdaraq Bərdəyə gəldi və xəlifədən aldığı imtiyazları elan etmək üçün məclis çağırdı. M.Kalankatlı: Cavanşir «öz qış iqamətgahı olan ölkə paytaxtına (Bərdəyə – Q.H.) getdi və burada ümumxalq məclisini çağırdı» (136, k.2, f.31). M.Kalankatlı Cavanşirin yeni libasda çar kimi hərəkətlərindən, geyimindən, dövlət idarəçiliyindən, çar sarayının görünüşündən, nəhəng filin əzəmətindən, tutuquşunun qəribə təsirindən, qızıl yəhər-yüyənli ərəb atlarından bəhs edir (136, k.2, f.31). Beləliklə, öz hakimiyyəti dövründə Albaniya hökmdarı Cavanşir ölkəsini Bizans və ərəblərlə mübarizədə qoruyub sax- laya bildi. O, bir sərkərdə, hökmdar, mahir diplomat, siyasətçi kimi ölkənin siyasi-iqtisadi mövqeyinin möhkəmləndirilməsilə, xalqın sosial vəziyyətinin və mədəni həyatının yaxşılaşdırılmasına və inkişafına geniş şərait yaratdı. «O, dörd xalqın hakim padşahlarının hörmət və iftixarını qazanmışdı» (136, k.2, f.31; 15, s.76). Lakin Cavanşirin xəzərlərlə münasibətləri normal məcraya saldıqdan sonra Bizansın Xilafətlə apardığı müharibələrdə Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 71 zəifləməsindən istifadə edərək Xilafətlə münasibətlərə üstünlük verməsi və qazandığı uğurlar ona qarşı düşmən ünsürlərin baş qaldırmasına səbəb oldu. Albaniya dövlətinin qüdrətli hökmdarı Cavanşir 681-ci ildə sui-qəsd nəticəsində qəflətən öldürüldü (125, s.161). M.Kalankatlı Cavanşirin öldürülməsi barədə aşağıdakı məlumatı verir: «İstirahətini Uti vilayətinin yaylaqlarında keçirən Cavanşir Bərdə şəhərinə qayıdaraq xaçqaldırma bayramını özü tikdirdiyi kilsədə keçirmək istədi. Gecənin birində öyrədilmiş cani – Arcahunik mahalından olan Varazo hazırlıq tədbirləri görərək gecə Cavanşiri öldürdü» (136, k.2, f. 36; 15; 296). Z.M.Bünyadovun fikrincə, Cavanşir təxminən 681- ci ildə bizanspərəstlərin gizli qəsdi nəticəsində öldürülmüşdür (15, s.100). M.Kalankatlı bildirir ki, «Cavanşirin faciəli ölümü və qəflətən öldürülməsi ölkədə çox narahatlıq yaratdı, dolaşıq hadisələrə səbəb oldu» (136, k.2, f.36). Qeyd etmək lazımdır ki, M.Kalankatlının «Albaniya tarix- i» əsərindən Cavanşirin öldürülməsi dövrün hakimiyyət mübarizəsi, dövlətlərin düşmən münasibətindən çox xainlik, paxıllıq, xəyanətkarlıq xislətindən yaranan bir qəsd kimi anlaşılır. Dövrün mürəkkəb hadisələrlə zənginliyi və M.Kalankatlının qeyd etdiyi kimi, erməni əyanları və kilsə başçılarının Cavanşirin şöhrətinə həsədi, paxıllığı haqqında məlumat onun öldürülməsinin nə ilə bağlı olduğundan xəbər ve- rir (136, k.2, f.36). Cavanşirin öldürülməsi haqqında M. M.Kalankatlının mətnindəki məlumatları təhlil edən K.V.Trever Knyazın öldürülməsinin əsl səbəbinin müəmmalı qalması qənaətinə gəlır (363, s.249). Tədqiqatçı o dövrün erməni müəlliflərinin də bu məsələnin üstündən sükutla keçdiyini xüsu- si qeyd edir. M.Kalankatlı isə «böyük faciə» adlandırdığı, «ölümünə bütün ölkənin yas tutduğu» Cavanşirin öldürülməsinə Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 72 səbəb olan qüvvələr haqqında konkret heç nə yazmır (363, s.249). İnanmaq olmur ki, dövrün tarixçisi M.Kalankatlı hökmdar Cavanşirə dair hər bir məsələyə diqqətlə yanaşdığı, hər incəliyi qeyd etdiyi halda, Cavanşirin ölümünün səbəbini bilməsin və ya sadəcə, buna laqeyd qalsın. Bəlkə də bu məqam tarixçinin əsərinin bu hissəsi tərcümə edilərkən (erməni dilinə) sonradan yox edilmişdir. M.Kalankatlı Bizans imperatorunun Cavanşiri yanına dəvət edib, onu hörmətlə qarşılamasından və ona hədiyyələr verməsindən bəhs edərkən yazır ki, «belə səməvi hədiyyələri almış Cavanşiri gördükdə erməni əyanları və sərkərdə Hama- zasp ona paxıllıq etdilər, lakin o, buna heç əhəmiyyət vermədi» (136, k.2, f.36). Tarixdə belə halların dəfələrlə təkrarlanması göstərir ki, ermənilərdə paxıllıqdan güclü hiss yoxdur. Erməni məkrinə fikir verməmək, onların hiyləsinə məhəl qoymamaq, unutqanlıq belə hadisələrin tarixdə dəfələrlə təkrarına səbəb olmuşdur. Cavanşirin, katolikos Nersesin öldürülməsi, Xaqan qızına qəsd və s. hələ ilk orta əsrlərdə baş verənlər idi (136, k.2). M.Kalankatlı Cavanşirin Şamda Xəlifə ilə görüşdən təntənə ilə geri qayıtdığını təsvir edərkən bildirir ki, «…Cavanşiri böyük şan-şöhrətlə yola saldılar. Ayrarat vilayətinə gəldikdə onu Mamikonlar nəslindən olan Qriqor və onun əyyanları qarşıladılar. Qriqor onu öz Aruc şəhərciyinə apardı. Buraya katolikos bakirə Anastas (666-667-ci illərdə ka- tolikos olub) da gəldi. Cavanşir ona salam verdi və təzim etdi, katolikos da ona xeyir-dua verdi» (136, k.2, f.30). Təəssüf ki, mənbədə bu xeyir-duaların Cavanşirin taleyində göstərdiyi nəticə əlaqələndirilmir, başqa sözlə, bu barədə aydın məlumat verilmir. Cavanşirə sui-qəsd edilməsinin əsl səbəbinin bu baxımdan araşdırılması düzgün olardı. Çünki həmin qəbildən olan faciələr sonrakı tariximizdə dəfələrlə təkrar edildiyindən bu fikir şübhə doğurmamalıdır. Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 73 Hadisələrin sonrakı gedişi zamanı Albaniya taxt-tacının mərkəzi iqamətgahı olan Bərdədə baş vermiş hadisələr – erməni katoli- kosunun satqınlığı və araqarışdırması ilə Xəlifə Əbdü-l-Məlik tərəfindən törədilmiş hadisələr göstərir ki, bunların heç biri təsadüfi olmayıb – əvvəlcədən hazırlanıb razılaşdırılmış və ardıcıl həyata keçirilmiş planlı hərəkətlərin nəticəsidir. Cavanşir Azərbaycan tarixində xüsusi yeri olan sərkərdə, hökmdar və tarixi qəhrəman olduğu halda, uzun müddət onun haqqında əsaslı tədqiqatların aparılmamasından hakimiyyəti və şəxsiyyəti haqqında obyektiv mühakimə yürütmək mümkün olmamışdır. Azərbaycan tarixçilərinin dövrün hadisələrini təhlil etmək imkanının məhdud olmasından istifadə edən, «avtoxton- luq», «böyüklük» xəstəliyinə tutulmuş ermənilər, özlərinə «ta- rix» yazarkən ona da (Cavanşirə) «sahib çıxmaq» fikrinə düşmüşlər. Beləliklə, yuxarıda göstərilənlərdən ümumi bir nəticəyə gəlirik ki, Azərbaycan tarixinin Mehranilər dövrünün (VII əsr) görkəmli hökmdarı Cavanşir böyük sərkərdə, uzaqgörən siyasətçi, müdrik hökmdar kimi tarixi şöhrət qazanmışdır. Cavanşir çevik və uzaqgörən siyasəti ilə ölkəni bizanslıların, Sa- sanilərin, ərəblərin, şimaldan gələn tayfaların basqınlarından, talanlarından xilas etmiş, onun müstəqilliyini qoruyub saxlamışdır. Cavanşir daxildə iqtisadiyyatın dirçəlməsinə, təsərrüfatın, sənətkarlığın, ticarətin, mədəniyyətin inkişafına şərait yaratmışdır. Alimləri, şairləri, memarları, mahir sənətkarları öz sarayına toplamış, ölkənin, o cümlədən Bərdənin inkişafına nail olmuşdur. Bərdə Cavanşirin hakimiyyəti dövründə strateji cəhətdən möhkəmlənmiş, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş, eyni zamanda siyasi baxımdan əhəmiyyətli bir şəhərə çevrilmişdir. Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 74 Cavanşirin qəfləti ölümü ölkədə vəziyyəti xeyli gərginləşdirsə də çox keçmədən ölkənin ağsaqqalları, valiləri, hakimləri və əyanları hakimiyyətə Cavanşirin Bizans imperatoru tərəfindən konsul və patrik rütbələrinə layiq görülmüş Varaz- Peroz adlı qardaşının oğlu knyaz Varaz-Trdatı (681-688) seçdilər (136, k.2, f.38; 295, s.41). M.Kalankatlı bildirir ki, «öz müdrikliyi, ağlı, qayğıkeşliyi ilə tanınmış Varaz-Trdat ölkəni sərhədləri daxilində özünə tabe etdi və «şanlı paytaxtını» – Bərdəni ələ keçirdi» (136, k.2, f.38). Akademik Z.M.Bünyadov mənbəyə əsaslanaraq qeyd edir ki, Varaz-Trdat Albaniya taxtına xəzərlərin 681-ci ilin yayındakı hücumu vaxtında (680 və ya 681-ci ildən 688-ci ilə qədər), eh- timal ki, 681-ci ildə sahib olmuşdur (bax136, s.225). Qaynağın məlumatına görə, hün sərkərdəsi Alp İlitver Cavanşirin qəsdən öldürüldüyünü nəzərdə tutaraq intiqam almaq məqsədilə Qafqaz dağı ətəklərindəki vilayətləri talan etmişdir. M.Kalankatlıya görə, «O (Alp İlitver – Q.H.), öz böyük, şəxsi dəstəsilə düzənlikləri aşaraq Kür çayını keçdi və Uti vilayətinə daxil olaraq, buradakı insanları öz mal-qarası ilə birlikdə əsarətə aldı. Sonra onlar qayıtdılar və Lping yaxınlığında olan düzənlikdə düşərgə saldılar» (136, k.2, f.38). M.Kalankatlı bu barədə məlumat verir: «böyük katolikos Yelizarı hunlar padşahının yanına göndərdi ki, onun vasitəsilə padşaha öz həqiqi itaətini və məhəbbətini bildirsin və desin ki, o, bu məhəbbəti ona sevimli qardaş olduğu üçün bəsləyir, ona çatdırsın ki, biz albanların Cavanşirin ölümü ilə əlaqəsi yoxdur və bu ağır cinayət alçaq və mənfur bir adamın əlilə icra olunub» (136, k.2, f.38). Beləliklə, Yelizar Xəzər xaqanını inandırdı, Xəzər qoşunlarının Albaniya ərazisindən çıxıb öz ölkələrinə qayıtmasına nail oldu (136, k.2, f.38). Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 75 M.Kalankatlı yazır:«Bu vaxtdan mömin şah Varaz-Trdatın nüfuzu gündən-günə etibarlı oldu. O, ərəblərin qüdrətli və əzəmətli hökmdarlarından ən yüksək rütbələrə layiq görülüb, onun tərəfindən Şərq diyarlarının canişini, bütün Albaniyanın və Uti vilayətinin hökmdarı hüququnu almışdır. Varaz-Trdat hamıya qalib gəlib və hamını özünə tabe edib, ona tabe olan torpaqları həvəslə və əzmlə idarə edirdi» (136, k.2, f.38). Belə bir vəziyyətdə hunlarla münasibətləri qaydaya salmağa böyük ehtiyac var idi. Buna görə də Albaniyanın şahı Varaz-Trdat yepiskop İsraili hunlar ölkəsinə elçi göndərdi. M.Kalankatlı yazır ki, İsrail və onunla getmiş şəxs «Firuz- Qubad (Bərdə – Q.H.) şəhərindən çıxaraq, Kür çayını keçib Albaniyanın sərhəddini aşdılar və səfərin on ikinci günündə Lpinq şəhərinə çatdılar…» (136, k.2, f.41). Din xadiminin orada yaxşı qarşılanması və göstərilmiş münasibət səfərin əsas məqsədini həll etdi. Albaniyada nisbi sa- kitlik yarandı. Xristianlığa rəğbət göstərən Hunlarla dini əlaqələr yaradılaraq yalnız vergi toplamaqla kifayətlənmək üçün razılıq əldə edildi (136, k.2, f.42; 295). M.Kalankatlı göstərir ki, «Xursanın Albaniyaya qayıdan il-tiqini və Çat Xəzər ölkə paytaxtı Bərdə şəhərinə gəldikdə Va- raz-Trdat və katolikos Yelizarla görüşüb yenə də xahiş etdilər ki, yepiskop İsraili onların ölkəsinə buraxsınlar… «(136, k.2, f.47). Beləliklə, Varaz-Trdat İsrailə Xəzər xaqanlığı ilə Albaniya arasında vasitəçi olmağa icazə vermişdi (136, k.2, f.43). Aparılmış danışıqlar və alınmış nəticələr əsərdə dini münasibətlər və bir qədər şişirtmələrlə izah edilsə də, hər halda məlum olur ki, Albaniya hökmdarları ağıllı siyasət yeritməklə ölkəni bir çox fəlakətlərdən xilas etməyə çalışır, çox vaxt buna nail olurdular. Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 76 Artıq VII əsrin axırlarında Albaniyanın ümumi siyasi vəziyyəti gərgin idi. Ərəblərin qoyduğu ağır vergilər, xəzərlərin ölkə daxilinə tez-tez müdaxiləsi, bizanslıların hərbi yürüşləri həmin dövrün siyasi səciyyəsidir. Xəlifə Əbdü-l-Məlik ibn Mərvanın (685-705) canişini Al- baniya şahlarının rütbələri əsasında siyahı düzəldib xəlifə divanına təhvil vermişdi (136, k.2, f.8). M.Kalankatlının verdiyi məlumata görə, «Sasani şahlığı tamamilə tənəzzülə uğradıqdan və Cənubi taciklər (ərəblər) qəbiləsinin qüvvətlənməsindən sonra, onların qoyduğu vergilər bütün dünya üçün, xüsusən Şərq ölkələri üçün çox ağır oldu. Şah Varaz-Trdat vergini üç dövlətə – xəzərlərə, taciklərə (ərəblərə) və romalılara (bizanslılara) verirdi. Lakin ən ağır boyunduruq romalılar tərəfindən idi, çünki Varaz-Trdat üç oğlu ilə birlikdə imperator tərəfindən çar paytaxtı Konstantinopolda saxlanmışdı» (136, k.2I, f.8). İmperator II Yustinian və xəlifə Əbdü-l-Məlik arasında təxminən 685-ci ildə bağlanılmış sazişə görə, Qafqaz ölkələrindən yığılan vergilər Xilafətlə Bizans imperiyası arasında bölünürdü (136, k.2, f.10; 15; 126; 174). Varaz-Trdatın hakimiyyət illərindən başlayaraq Albaniya da başqa Şərq ölkələri kimi, vergiləri ərəblərə verməyə başladılar (136, k.2, f.10). Bu, ərəb işğallarının başa çatdırılması ilə əlaqədar idi. Z.M.Bünyadov qeyd edir ki, «əhali ərəb istilaçılarının Azərbaycana gəlməsini illər boyu davam edən zülm və əzablardan xilas olmaq imkanı hesab edirdi. Ərəblər dövründə (hər halda Əməvilər hakimiyyəti başla- yanadək) kəndlilərin vəziyyəti əvvəlkinə nisbətən, bir qədər yaxşılaşmışdı, çünki ərəblər yalnız vergi və töycüləri yığır, ölkələrin daxili həyatına qarışmırdılar, öz dini əqidələrində və dini ayinlərini icra etməkdə onlara sərbəstlik verirdilər» (15, s.86). Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 77 Digər tədqiqatçılar (N.V.Piqulevskaya, P.K. Cuze) gös- tərirlər ki, ərəblərin işğal etdikləri ölkələrdə sonrakı onilliklərdə ağır vergi yükü azaldılmış, dini əqidəyə görə təqiblər dayandırılmışdı (260; 338). Xilafət mərkəzində hakimiyyət uğrunda çəkişmələrin artması ilə şimal əyalətlərində, o cümlədən Albaniyada nəzarətin zəifləməsindən istifadə edən Xəzərlər 685-ci ildə yenidən Alba- niyaya hücum etdilər. Belə bir mürəkkəb dövrdə Albaniya Xilafətdə hakimiyyətə gəlmiş Əməvilərin, bizanslıların və xəzərlərin döyüş meydanına çevrildi (136, k.2, f.16; 15, s.112). Beləliklə, demək olar ki, VII əsrin axırında Albaniyada siyasi vəziyyət mürəkkəb idi. Cavanşir öldürüldükdən sonra xəzərlərin Albaniyaya diqqəti artmışdı. Ərəblər şimaldan olan hücumların qarşısını almaq planlarını həll edə bilməmişdilər (15; 174, s.40). Xəzərlərin Cənubi Qafqazda üstünlüyə malik olduğu belə bir vaxtda Xilafət mərkəzində hakimiyyət uğrunda kəskin mübarizə gedirdi. Əməvilərin VII əsrin 50-ci illərindən başlanmış hakimiyyət mübarizəsi onların 661-ci ildə Kufə şəhərini tutduqdan sonra ələvilərin istinadgahı olan İraqı ələ keçirməklə, Xilafət hakimiyyətinə sahib olmaları ilə nəticələnmişdi. Əbdü-l-Məlik (685-705) Xilafət ərazisində təcili iqtisadi və hərbi islahatlar keçirməklə hakimiyyətini möhkəmlədərək Bizans və Cənubi Qafqaz cəbhələrində uğurlu əməliyyatlar aparmaq üçün imkan yaratdı. Bununla da Xilafət özünün ən qüdrətli dövrünü yaşamağa başladı. Xəlifələr bundan sonra Xilafətin şimalına marağı artırdılar. Xilafət üçün iqtisadi və stra- teji cəhətdən əhəmiyyətli olan Albaniyada «qayda-qanun» yaratmağa başladılar (174, s.41). |