Qasim haciyev
Yüklə 1,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.5. Bərdə şəhərinin yenidən dirçəlməsi və sonrakı ta- rixi (XII-XIX əsrlər). XII əsrin birinci yarısından etibarən Bərdə Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin təkibində idi (14, s.15; 180; 132, s.250; 263, s.18). Belə ki, 1136-cı ildə Səlcuq sultanı Məsud Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 132 Arranı iqta kimi atabəy Şəmsəddin Eldənizə bağışlamışdı. İqamətgahı Bərdədə yerləşən Eldəniz tezliklə yerli əmirləri öz tərəfinə çəkdi, özü də sultana xidmət asılılığından çıxdı. O, tədricən bütün Azərbaycana yiyələndi (4, s.140; 14, s.44; 132, s.250; 180; 182, s.144; 301). Azərbaycan Atabəylərinin ilk iqamətgahlarından biri olmuş Bərdənin şəhər siması bərpa edildi. Şəmsəddin Eldənizin iqamətgahı on ilə qədər (1136-1146) Bərdədə yerləşdi (14, s.15). Arxeoloji qazıntılar zamanı Atabəylərə məxsus olan sikkələrin və digər əşyaların aşkar edilməsi göstərir ki, Bərdə həmin dövrdə həqiqətən şəhər kimi varlığını saxlamış və hətta orada sikkə də zərb edilmişdir (322, s.220; 366). Atabəylər dövlətinin paytaxtı Naxçıvana köçürüldükdən sonra Bərdə şəhərinin həyatı əsrin əvvəllərinədək adi qaydada davam etdi. Lakin monqolların hücumu hər şeyi alt-üst elədi (8, s.137-145; 180; 284, s.167; 365, s.28). Gəncəli Kirakos yazır ki, İberlər taciklər üzərində qələbəsini təntənə ilə qeyd edən zaman (1220-ci il) yaxşı silahlanmış, çoxsaylı dəstələrdən ibarət olan qoşun gözlənilmədən gəldi, Dərbənd qapılarından keçərək, güclü həmlə etməklə Albaniya ölkəsini dağıtdı, İberiyaya və digər yerlərə hücum etdi (8, s.137-145). Yol boyu rast gəldiklərinin hamısını qılıncdan keçirdilər. Adamları da, heyvanları da, hətta itləri də öldürürdülər. Onlar atlardan başqa heç nəyə, qiymətli geyimlərə, digər əmlaka məhəl qoymurdular. Onlar tezliklə Tiflis şəhərinə yaxınlaşdılar, ancaq Albaniya ölkəsinə qayıdaraq Mokok şəhərinin ərazisində yerləşdilər… Onlar iki şəhər: Beyləqanla Bərdə arasındakı bataqlıq və meşəlik yerlərdən keçərək, Beqamec adlanan yerlərdən cəsarətli hücum- lar etdilər və çoxlu sayda vilayətləri dağıtdılar (284, s.117). Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 133 Fəzlullah Rəşidəddinin məlumatı: «Ölkələr tutulan zaman çoxlu əhalisi olan böyük şəhərlərdə elə qırğın olmuşdu ki, tək- tük adam sağ qalmışdı. Bəlx, Marağa, Ərdəbil, Bərdə, Gəncə, Bağdad … və bu şəhərlərə aid olan vilayətlərin çoxu buna misal ola bilər» (5, s.281-282; 365, s.28). Monqolların birinci yürüşü başa çatan kimi şimaldan qıpçaqların hücumu başlandı (1221-ci ildə) (8, s.145; 100, s.21; 217, s.183; 365, s.31). Gəncəli Kirakosun yuxarıda verdiyi məlumatdan fərqli olaraq, əl-Əsir bu barədə bildirir: «qıpçaqlar Bərdəyə yollandılar, onlar oradan Küşxərəyə müraciət etmişdilər ki, gürcülərə qarşı birlikdə hərəkət etmək və onlardan qisas almaq üçün gürcülərin üstünə gəlsinlər» (100, s.88). Mənbənin verdiyi məlumata görə, onlar razılığa gələ bilmədilər. Qıpçaqlar Bərdəni, onun ətrafındakı şəhər və kəndləri qarət edib geriyə qayıtdılar (8, s.137-143; 100, s.89). Yaranmış imkandan istifadə edən gürcülər də Azərbayanın şəhərlərinə talançı basqınlar etdilər. Əl-Əsir gürcülərin Azərbaycana basqınlarından bəhs edərək yazır: «1222-ci ilin ramazan (fevral) ayında gürcülər öz ölkələrindən Arran ölkəsinə hərəkət etdilər və Beyləqan şəhərinə gəldilər. Qıpçaqlar getdikdən sonra, xilas ola bilmiş sakinlər geriyə qayıdıb şəhərin dağıdılmış divarlarını mümkün olduğu qədər bərpa etdilər. Bu zaman gürcülər gəlib şəhərə girdilər və ona sahib oldular» (8, s.149-150; 100, s.148; 359, s.89). XIII əsr müəllifi ən-Nəsəvinin yazdığına görə, 1225-ci ildə Xarəzmşah Məhəmmədin oğlu Cəlaləddin əmir Urxanın rəhbərliyi altında Arrana qoşun göndərdi. Onlar Gəncəni və onunla birlikdə Bərdəni, Beyləqanı, Şəmkiri istila etdilər (8, s.150; 48, s.22; 190, s.163; 217, s.184; 341, Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 134 s.69). Ölkənin çox yerində, eləcə də Gəncə və Qarabağda Cəlalilərə qarşı gərgin mübarizə başlandı. Lakin, Cəlalilər Azərbaycan Atabəyləri hakimiyyətinə son qoydular (4, s.150; 8, s.150-152; 217). Bu hadisələr Azərbaycanın, o cümlədən Qarabağ bölgəsinin həm ictimai-siyasi, həm də iqtisadi həyatına ağır zərbə vurdu. 1231-ci ildə monqollar yenidən Azərbaycana yürüş etdilər. 1239-cu ildən etibarən Azərbaycan və bütün Cənubi Qafqaz monqol xanları tərəfindən idarə olunmağa başladı. Monqol imperiyası dağıldıqdan sonra ayrı-ayrı dövlətlər meydana gəldi. Azərbaycanda paytaxtı Marağa olan Hülakülər dövləti (1256-ci ildə) yarandı. Azərbaycan bütünlüklə həmin dövlətin tərkibinə qatıldı (8, s.156-160; 100, s.154; 156, s.45-53; 341, s.99). 1259-cu ildə Hülakü xanın əmri ilə, Arqunun başçılığı altında monqol ordusu bir neçə şəhərlə bərabər, Bərdə şəhərini də tutub Hülakülərə tabe etdi (48, s.24; 341, s.99; 365). XIII əsrin əvvəllərində başlanmış monqol hücumları böyük dağıntı və itkilərlə müşayət edilsə də sonralar şəhərlərin iqtisadi həyatının kəskin surətdə dəyişməsi ilə nəticələndi. Hülakülər iri feodalların hakimiyyətini ləğv edib bütün şəhərləri öz əllərinə aldılar və bir siyasi hakimiyyət altında birləşdirərək yeni inkişafın bünövrəsini qoydular. Bu, yeni bazarların açılmasına, mübadilə şərtlərinin dəyişilməsinə, pul təsərrüfatı sahəsinin genişlənməsinə və s. gətirib çıxartdı (329, s.82). Bütün bunlar öz əksini şəhərlərin, o cümlədən Bərdənin inkişafında tapdı. Həmin dövrdə şəhərin canlanmasını arxeoloji qazıntılar zamanı Bərdədən aşkar edilmiş pulların çoxluğu sübut edir (149; 150; 151; 152; 154; 332; 333; 335; 349). Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 135 1318-ci ildə Qızıl Orda xanı Özbək Dərbənddən keçərək Kürə qədər gəldi, İsen-Qutluğu Arranı qarət etməyə göndərdi. Beyləqana yığılmış monqol qoşununun gəlməsi təhlükəsi Özbəyi mal-qara və atları yığaraq, geri qayıtmağa məcbur etdi (156, s.45; 217, s.184; 365, s.24). Azərbaycan uzun müdət Qızıl Orda ilə Hülakülər arasında döyüş meydanı oldu (159; 160). Kürlə Araz çayları arasındakı ərazi əmir Çobana qarşı üsyanın mərkəzinə çevrildi. Üsyançılar bütün Qarabağ ərazisini ələ aldılar (160; 188, s.43). 1320-ci ildə Qarabağ əslən qızılordalı nəcabətindən olan, burada özünə müstəqil dövlət qurmaq istəyən Asxir-oğlan (Özbəyin qardaşı) tərəfindən zəbt edilsə də, onun bu təşəbbüsü sonadək baş tutmadı: göndərilmiş 10 min nəfərlik qoşun onun qüvvələrini darmadağın edib özünü də öldürdü (5, s.84; 160; 188, s.44). Çobani feodallarının zülmündən azad olmağa can atan Azərbaycan əhalisi və bir sıra yerli feodallar Qazi Məhiyəddin Bərdəi və Şirvanşah Kavusun (1345-1372) başçılığı ilə Qızıl Orda xanı Canı bəyi Azərbaycana dəvət etdilər. Canı bəy 1357- ci ildə Azərbaycana gəldi və yerli feodalların köməyilə hakimiyyəti ələ aldı. Çobani əmiri Məlik Əşrəf edam edildi (5, s.328; 33; 159; 160; 178, s.217; 240, s.125). Azərbaycana Teymurun gəlişi və teymurilər dövrü Bərdə tarixində də öz izini qoymuşdur. XIV əsrdə Naxçıvanı, Karsı, Tiflisi, Şəkini fəth etmiş Teymur Qarabağa daxil olmuşdu (178, s.27-30). Nizaməddin Şaminin yazdığına görə, Əmir Teymur Hin- distandan döndükdən sonra Azərbaycana gələrək, Gürcüstan üzərinə hücuma hazırlıq işləri görmək və qışı keçirmək üçün Qarabağda məskən salmışdı. Müəllif yazır: «Qış mövsümü başa çataraq ilk baharın qoxusu gəlməyə Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 136 başladı … ordunu təftiş edib piyadalara at və bütün əsgərə ülufə və yemək paylayaraq, Georginin vilayətinə (gürcü çarı VII Georgi) doğru yürüşə başladı. Bərdəyə gəldilər, səhrada çadırlar qurdular. Oradan Gürcüstan sərhədlərinə gəlincəyə qədər ovlandılar» (145, s.19). Mənbədə Teymurun Gürcüstanda qələbəsindən sonra Qarabağa qayıdaraq orada qışlamasından danışılır, lakin bundan sonra Bərdənin adı daha çəkilmir (145, s.21, 31). Teymurun Qarabağa gəlişi ilə bağlı olayları Mirxond aşağıdakı kimi təsvir edir: «… yaz gələn kimi, 789-cu (miladi 1389 – cu il) ilin əvvəlində (dünya fatehi əlahəzrət Xaqan (Teymur) çiçəklənən yer olan Bərdə şəhərinə gəldi. Bu vaxt əlahəzrətə xəbər çatdı ki, Toxtamış xan xəyanət qapısında vicdansızlıq ağacı əkib; bu fikri təsdiq edən odur ki, bir qrup döyüşçü onu Kürün sahilində görüb …» (5, s.358; 48, s.25; 312). Mənbə və tədqiqatlarda bildirilir ki, Toxtamış Azərbaycanı işğal etmək üçün vaxtaşırı hücmlar edirdi. 1387-ci ilin yazında Teymur Bərdəyə tərəf yollandı. Toxtamışın ordusu da Dərbənd tərəfdən Azərbaycan sərhədlərini keçməyə təşəbbüs göstərdi və Kür çayına gəlib çatdı. Teymur tələsmədən İbrahimə kömək edərək öz əmirlərinin başçılığı altında Toxtamışa qarşı qoşun göndərdi. Bir müddət keçdikdən sonra, o, öz oğlu Miranşahın rəisliyi altında yeni hücum təşkil etdi (188, s.387). Teymurla Toxtamışın arasında gedən vuruşmaların nəticəsində ölkədə xeyli dağıntılar baş verdi. Zeynəddin Qəzvini Teymurun hücumu haqqında xəbər verir ki, onlar Marağanın və Təbrizin axırına çıxdılar, güclü qırğın törətdilər, Mərənd və Naxçıvan vilayətlərini dağıtdılar. Əhər yolu ilə hərəkət edərək, Qarabağa gəldilər və bu vilayətdən 200 minə qədər adamı əsir apardılar (156, s.67; 178, s.50). Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 137 Teymurun Azərbaycana hücumu zamanı Bərdə şəhəri də dağıdıldı (178, s.27-30). Tədqiqatçıların qənaətinə görə, Teymu- run (1333-1405) Gürcüstana hücumları zamanı (1402-1403) fa- tehin qoşunu Bərdə – Gəncə – Şəmkir yolu ilə hərəkət etmək üçün Ağdamdan – Bərdə – Yevlax istiqamətində getmiş, oradan Gəncəyə keçmişdi (48, s.25). Teymur Gürcüstanla sülh bağlayandan sonra Səmərqəndə getmək üçün geri qayıdarkən Azərbaycandan keçdi (8; 188, s.393). Bu zaman Azərbaycan digər vilayətlərlə birlikdə Miranşahın oğlu Mirzə Ömər tərəfindən idarə olunurdu. Teymurun ölümündən (1405-ci il) sonra onun vərəsələri arasında daxili çəkişmələr başlandı (8; 188, s.393; 312). Bu dövrdə Qafqaz və Kiçik Asiyada yayılmış oğuz tayfalarının bir qrupu qaramanlılar Kiçik Asiyada və digər yerlərdə kalonlar yaratmaqda mühüm rol oynayırdılar. Bu tayfanın cəsur nümayəndələrindən biri XV əsrdə Gəncə və Bərdənin hakimi olmuş Əmir Yar Əhməd Qaraman idi (22, s.32; 336, s.163). XV əsrdə Azərbaycan, həmçinin Qarabağ, teymurilərlə qaraqoyunluluların müharibə meydanına çevrildi. Azərbaycanda teymurilərə qarşı vuruşmuş Qaramanlı tayfasının başçısı əmir Yar Əhməd bir müddət Bərdə və Gəncə şəhərlərini zəbt edib, bu şəhərləri idarə etməyə başladı, lakin o, tezliklə teymuri Baysun- qur tərəfindən məğlub edildi (1433 – cü ildə) (45, s.110; 48, s.25; 309, s.23). Mirxond məlumat verir ki, «Yar Əhməd və Qaraman oğulları Gəncə və Bərdədən olan böyük ordu halında birləşdilər. Digər sərdarlar, ölkə şahları və xeyli hakimlər, əmir Qara Yusif, o sıradan Hacı Cəfər Təbrizli, Gürcüstan səfiri Baqrat və digərləri Qarabağa gəldilər. … Hər tərəfdən əmirin iqamətgahına axışıb gəlir, onunla əlaqələri yaxşılaşdırmağa çalışırdılar. Yaz gələndə Teymur Qarabağdan Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 138 çıxıb Təbrizə getdi. Onun sərkərdələri bütün əyalətlərə yayılaraq öz hakimiyyətlərini qurmaqla məşğul oldular» (312, s.50). Mirxond həmin dövrün hadisələri barədə bildirir: «Qaramanlı əmirliyinə məlumat verdilər ki, Yar Əhməd Qaramanlı açıq şəkildə qiyam qaldırıb və əmirlər arasında xəbər yayıb ki, Mirzə Baysunqur vəzifəsindən kənarlaşdırılmalıdır» (312, s.50). Yar Əhməd bir müddət Şahzadənin qoşununa müqavimət göstərsə də, nəhayət, Mirzə Baysunqura təslim olmağa məcbur oldu (312, s.50). Yaranmış siyasi vəziyyətdən istifadə edərək bir çox vilayətlərin hakimləri, o cümlədən Şirvanşah İbrahim, xalq kütlələrinə arxalanaraq öz hakimiyyətlərinin müstəqilliyi uğrunda mübarizəyə qalxdılar (188, s.393). Qısa bir müddətdə İbrahim Şirvanın müstəqilliyini bərpa etdi (203). Teymurilər bu vəziyyətlə razılaşmalı oldular. Şirvanın müstəqilliyini də tanıdılar. Belə vəziyyətdə bir sıra vilayətlərdə, o cümlədən Şəki hakimi, gürcü çarı, eləcə də cənubi Azərbaycan feodalları kimi feodal hakimlər meydana çıxdı. Azərbaycanda, həmçinin Cənubi Qafqazda feodal hakimlər sırasında şirvanşah mühüm yer tuturdu. Teymuri Ömər Şirvanı özünə birləşdirmək istəyirdi. Ömərə qarşı Ərdəbil haki- mi əmir Bestam Cəyir üsyan hazırladı. Ömər bundan xəbər tutan kimi onu zindana salmaq əmrini verdi. Bestam cənubi Azərbaycandan Qarabağa keçərək Şirvanşah İbrahimin yanında sığınacaq tapdı. İbrahim, Ömərlə mübarizədən qaçmağın mümkün olmayacağını bilsə də, Bestamı öz yanında saxladı. Tarixçilər qeyd edir ki, İbrahim Bestamla birlikdə hərəkət edərək Kürü keçdilər və Bərdədə dayandılar (188, s.393; 312). Yaranmış vəziyyətdən istifadə edərək şirvanşah Arranın bir neçə şəhərini zəbt etdi. Bestamın Şirvana gəlişi İbrahimlə Ömər arasında qarşılıqlı əlaqəni gərginləşdirdi. Ömər Şirvanşahdan Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 139 əmir Bestamı verməsini tələb etdi. Bu təklif İbrahim tərəfindən rədd edildi. İbrahim öz etirazını onunla əsaslandırdı ki, «yaydır, indi istirahət lazımdır, qışda isə Ömər Qarabağa qışlamağa gələn zaman əmir Bestam onun ordusuna veriləcəkdir» (188, s.393; 156; 312). Bu hərəkətlər Şirvanşah İbrahimlə Ömər arasında müharibənin başlaması üçün bəhanə oldu. Onların arasında Kür çayının hər iki sahilində gedən vuruşmalar uzun müddət davam etdi. Bu döyüşlər zamanı Qarabağın şəhər və kəndləri, həmçinin Bərdə xeyli zərər çəkdi (188, s.394; 312). XV əsrdə Azərbaycan ərazisində üç böyük dövlət – Şirvanşahlar, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətləri mövcud idi. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu ərazisi Azərbaycanın cənubunu və şimalda Kür çayına qədər Gəncə və Şəmkiri əhatə edirdi (141, s.5; 304, s.31). Azərbaycanın cənubi-şərqində yerləşən Qaraqoyunlu dövləti ilə onun qərbində yerləşən Ağqoyunlu dövlətləri arasında gərgin mübarizə gedirdi. Vaxtilə atasına qarşı üsyan etdiyinə görə üç dəfə həbs edilmiş Həsənəli qaraqoyunlu Cahanşahın ölümündən sonra qoşun toplamağa başladı. Lakin tezliklə Uzun Həsən tərəfindən əzilən bu şahzadə əvvəlcə Bərdəyə qaçdı, oradan da artıq hücumla Ərdəbilə gəlib çatan teymuri Sultan Əbu Səidə pənah gətirdi (45, s.102; 156). Cahanşahın öldürülməsi ilə araya düşən qarışıqlıqdan istifadə edən Uzun Həsən dərhal böyük oğlu Sultan Xəlili Təbrizə yolladı və bununla da Azərbaycan taxtına sahibləndi. Ancaq bu zaman Sultan Əbu Səidin Azərbaycana hücumu baş verdi və Uzun Həsən oğluna Təbrizdən çıxmağı əmr etdi (45, s.103; 156). Qara Yusifin ölümündən sonra da Qaraqoyüunlularla Ağqoyunluların müharibəsi davam etdi. Qaraqoyunlu Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 140 əmirləri arasında gərgin mübarizədən istifadə edən teymuri Sul- tan Şahrux 1420-ci ilin dekabrında Arazı keçib Qarabağa daxil oldu. I Xəlulillah qardaşı Mənuçöhr və Azərbaycan əmirləri ilə birlikdə onun yanına gəldi. O, teymuri Şahruxun nəvəsi ilə evlənməklə bu ittifaqı daha da möhkəmləndirdi. Lakin Azərbaycanda Şahruxun mövqeyi möhkəm deyildi. Çünki, bir tərəfdən, Qara Yusifin varisləri, digər tərəfdən, Gəncə və Bərdə hakimləri ona qarşı ciddi mübarizəyə başlamışdılar (45, s.110- 136; 48; 141, s.96-98). 1436-cı ildə Şahrux hakimiyyəti Cahanşaha verdi. Əbubəkr Tehrani «Kitabi diyarbəkriyyə» əsərində bildirir: «1447-ci ilin axırlarında İskəndər ibn Qara Yusifin oğlu Əlvənd yağı olub öz hörmətli əmisi Cahanşah Mirzəyə qarşı üsyan qaldırdı, Kürdüstandakı Ərbili tutdu. Cahanşah Mirzə onu dəf etmək üçın Əmir Rüstəm Tərxanı hücuma göndərdi. Qoşun oraya çatan kimi hər iki tərəf arasında böyük qırğın oldu, Əlvənd məğlubiyyətə uğradı. Qarət olunmuş və əhvalı pərişan halda Cahangir Mirzənin yanına getdi. Cahanşah Mirzə elçi göndərib Əlvəndi Cahangir Mirzədən tələb etdi” (22, s.108). Cahangir Mirzənin rədd cavabından sonra Cahanşah Mirzə qışı Gəncə və Bərdədə keçirdi. Üç ildən sonra Ərzincana Osman bəyin oğlu Mahmud bəyin üzərinə qoşun göndərdi (22, s.108). Əbubəkr Tehrani daxili çəkişmələrin sonrakı gedişini şərh edərək bildirir ki, Ərəbşah bu hücumlar zamanı Gəncə və Bərdə tərəfə çəkildi (22, s.131). Əbubəkr Tehrani Sahibqranın Azərbaycana yollanması və Həsənəlinin qüvvələrinin məhv olmasından bəhs edərək bildirir ki, «Həsənəli naxələf bir övlad kimi atasının var-dövlətini quma- ra qoydu, lüt-üryan, rüsvay və pərişan halda qaçdı, arvad- uşağından ayrı düşüb mülkünü və malını itirdi. O, düşərgədən Bərdəyə qaçdı. Cahanşahın ölümündən Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 141 sonra həmin vilayətin hakimi olmuş Piri Qaramaninin övladları (əvvəlcə) onu Sahibqranın hüzuruna göndərmək istədilər (lakin) sonra bu fikirdən daşınıb ona imkan verdilər ki, Ərdəbilə getsin və böyük şeyxlərin (Səfəviyyə təriqətinin banisi Şeyx Səfiəddin İshaq nəzərdə tutulur) hüzuruna pənah aparsın. İki aydan sonra o, möminliyin pənahı olan şeyx ilə birlikdə Sultan Əbu Səid Mirzənin hüzuruna getdi» (22, s.244, 249-250). Əs-Samani «Tarixnamə» əsərində Teymuri Sultan Şahruxun Əmiran şaha yazdığı məktubu şərh edərək bildirir ki, «… Qoy o (Xəlil Mirzə – Q.H), Beyləqan, Bərdə kimi ən çiçəklənən vilayətin torpaqları və Trabzona qədər ölkələrlə, kifayətlənsin və oraya yola düşsün, Mavarannəhr ölkəsini isə əmirzadə Pirməhəmməd Bahadura qoysun …» (288, II, 60). XV əsrin axırlarında daxili çəkişmələr Ağqoyunlu dövlətini zəiflətdi. Ruzbixan Xunci «Tarix-i alam-ara-yi Əmini» əsərində bildirir ki, 1486-cı ilin avqustunda «Xəlil bəy Sufi Şiraz darğası vəzifəsindən geri çağırıldı və əmir Müzəffər əd- Din Mənsur Pornək vali və hökmdar sifətilə Şiraza yola düşdü. Xəlil bu vəzifədən ona görə qovuldu ki, o, isti bölgənin ərazilərinə və Caruna (Hörmüz adası) dəfələrlə hücum etdiyinə görə, ondan saraya daimi olaraq şikayətlər göndərilirdi. Xəlil, hətta, Hindistanı (Hindi) da işğal etməyi nəzərdə tutmuşdu və bu məqsədlə gah gəmi düzəltdirir, gah da Fars (körfəzi – müəllif) sahillərində istehkam inşa etdirirdi. … Həmin vaxt Gürcüstan, Gəncə və Bərdə vilayətləri (vəch-i xuriş) padşahzadə Bəysunqura təhkim edilmişdi» (364, s.70). Azərbaycanın başqa əraziləri kimi Bərdə də əldən-ələ keçən hakimiyyətlərin acı nəticələrinə tab gətirməli olurdu. Ruzbixan Xunci Şeyx Heydərin hücumları zamanı Bərdə ərazisindən keçməsi ilə əlaqədar olaraq həmin vilayətə Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 142 daxil olan yerlərin adını çəkir (364, s.86). O qeyd edir ki, Şeyx Heydərin göstərişi ilə Ərdəbildən çıxıb Arazı keçərək Qarabağa gələn ordu Bərdə vilayətinə daxil olan şəhər və qalaları tutaraq, məcburi vergi tələb edənlərlə mübarizə etmək qərarına gəlmişdi. Ruzbixan Xunci yazır: «O, Bərdə vilayətindəki Böyük Hakimin mülkü Caraberti (Çarpert) (Carabert Bərdə ilə Gəncə arasında, Kürəkçay üzərində qaladır) (364, s.135) vilayətinə gəldi, onu talan etdi və zimmilər cəmiyyətinin mülkiyyətini əlindən aldı» (364, s.86). Hakimiyyət uğrunda çəkişmələr gedən zaman Uzun Həsənin nəvəsi Rüstəm Mirzə Naxçıvanda Əlincə qalasına salınmışdı (45, s.110). 1492-ci ildə Əbih Sultan Rüstəm Mirzəni Əlincə qalasından xilas etdi. Hakimiyyət uğrunda mübarizə yenidən canlandı. 1492-ci il may ayının əvvəllərində Bərdə yaxınlığında Baysunqurun qoşunu Rüstəm Mirzənin qoşunu ilə döyüşə girdi. Döyüş Rüstəm Mirzənin qələbəsi ilə başa çatdı (45, s.110). Rüstəm 1492-ci ilin 28 mayında taxt üstündə mübarizəyə başladı (364, s.144). 1492-ci il mayın sonunda Təbrizdə Ağqoyunlu taxtına əyləşdi. Rüstəm Mirzə geniş torpaq sahələri – soyurqal paylamaqla özünə böyük rəğbət qazandı. Həsən bəy Rumlu bildirir ki, «yüz il ərzində Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu padşahlarından heç biri Rüstəm Mirzə qədər soyur- qal paylamamışdı. Məhz bu səxavəti sayəsində o, beş il (1492- 1497) Ağqoyunlu dövlətini idarə etdi» (45, s.110; 156; 315; 364, s.143). Rüstəm Mirzənin hakimiyyəti dövründə iri feodallar daha da gücləndilər və mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxdılar. 1492-ci ilin sonunda hakimiyyətdən devrilmiş Baysunqur babası Fərrux Yassarın köməkliyi ilə Bərdə ilə Gəncə arasında Rüstəmə qarşı döyüşə girdi, lakin məğlubiyyətə uğradı. Rüstəm Mirzə Şirvana daxil oldu, onu viran etdi. Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 143 Müttəfiqlər isə Qarabağa hücum etdilər. Rüstəm onlara qarşı mübarizədə Ərdəbil şeyxi Heydərin oğlu Sultanəliyə arxalandı. Baysunqur və onun müttəfiqləri 1493-cü ildə Əhər yaxınlığında darmadağın edildi, özü isə öldürüldü (45, s.111- 314). Ruzbixan Xunci bildirir ki, «Rüstəm 897-ci il rəcəb ayının axırıncı günündə (miladi 1492-ci ilin mayın 28-də) taxta çıxdı. Beləliklə, Şirvanşahlar Səfəvi Cüneyd və Heydərın ölümünə görə məsuliyyətli idilər, Rüstəm axırıncının uşaqlarını azad etdi və onları Ayba-sultanla birlikdə Baysunqura qarşı göndərdi. İkinci toqquşmada Baysunqur (898-ci il zülqədə ayının əvvəlində – 1493-cü il avqustun ikinci yarısında) Gəncə yaxud Bərdə yaxınlığında həlak oldu» (364, s.144). Gödək Əhməd XV əsrin sonlarında Azərbaycana hücum etdi və hakimiyyəti ələ aldı. Hüseynəli Tərxan Gödək Əhmədi padşah elan etdi və onun adına pul kəsdirdi. Həmin pullar Bərdədə kəsilirdi. Bu vaxt şəhərin iqtisadiyyatı da bir qədər dirçəldi (332, s. 28). Gödək Əhməd 1496-cı ildə Naxçıvan yaxınlığında Rüstəm Mirzəni də məğlub etdi. O, Ağqoyunlu dövlətini möhkəmləndirməyə çalışırdı. Lakin qiyam qaldırmış feodallar onu öldürdülər. Onun istəyi həyata keçmədi (45, s.123; 141). Muradın əmisi olan Yusifin oğlu Əlvənd Mirzə isə Diyarbəkrə gələrək dayıları Qasım bəy və Rüstəm bəyin köməyilə Ağqoyunlu taxtı uğrunda mübarizəyə hazırlaşdı (45, s.123; 141; 304). XV əsrin axırında iki güclü varis – Murad və onun əmisi oğlu Əlvənd arasında mübarizə kəskinləşdi. Lakin bu çəkişmə çox çəkmədi. 1500-cü ildə bağlanmış sülhə görə, Ağqoyunlu torpaqları iki yerə bölündü. Diyarbəkr, Azərbaycanın Kürdən cənuba doğru olan hissəsi, Qarabağ və Qərbi Azərbaycan ərazisi Əlvəndə, Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 144 Ərəb İraqı, Fars və Kirman isə Murada çatdı. Bu parçalanma tezliklə Ağqoyunlu dövlətinin dağılmasına səbəb oldu (24, s.43; 45, s.111-113). 1501-ci ildə Şah İsmayılın başçılığı altında Səfəvilər dövləti yarandı və qısa müddət ərzində Azərbaycan ərazisi bu dövlət ətrafında birləşdirildi (24, s.33; 45, s.113; 261, s.26; 282, s.64). Səfəvilər 13 bəylərbəylikdən ibarət ayrı-ayrı inzibati qu- rum yaratdı. Bunlardan bir də Qarabağ bəylərbəyliyi idi. Qarabağ bəylərbəyliyinin ilk əmiri Şahverdi sultan təyin olundu. Qacar nəslindən olan Ziyadoğlu sülaləsi Şahverdi xandan başlayaraq nəsilbənəsil Qarabağ bəylərbəyliyində hökmranlıq etdi. Qarabağ bəylərbəyliyinə Şəmkir, Zəyəm, Tovuz, Şəmsəddinqulu, Qazax, Borçalı, Bərdə, Beyləqan, Yevlax, Ağdam və digər yerlər daxil idi (48, s.26; 49; 282, s.64). XVI əsrdə Osmanlı dövlətinin hücumları zamanı Krım xanı Qazi Gəray dəfələrlə Gəncə-Qarabağ əyalətinə basqın edərək Gəncə ilə Bərdə ərazisini talan etdi (49, s.15; 112, s.256). Krım xanı Məhəmməd Gəray Osman paşa ilə birlikdə Kürü keçərək Gəncə, Qarabağ və Muğana hücum etdi. Lakin Qızılbaşların Şirvana daxil olduğunu eşidib geri qayıtdı (7, s.209). Osmanlı-Krım ordusunun törətdiyi dağıntılar, talan- qarətlər nəticəsində Azərbaycanda aclıq və taun baş qaldırdı (7, s.209). 1580-1581-ci illərdə Qazı Gəray və Səfi Gərayın başçılığı ilə tatar ordusu daha iki dəfə hücum etdi. Sonuncu yürüş zamanı Peykər xan Qacarın rəhbərliyi altında qızılbaş dəstəsi Krım tatarlarını Şabranla Şamaxı arasındakı ərazidə qarşıladı. Peykər xan onları ağır məğlubiyyətə uğratdı. Qazi Gəray əsr düşdü. An- caq hərbi əməliyyatlar davam etdirildi (7, s.209). Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 145 Krım tatarları Osmanlılara hakimiyyətlərini möhkəmləndirmək üçün çox mühüm köməklik göstərirdilər (7, s.209). XVI əsrin sonlarında Osmanlıların hücumları gücləndi. Osmanlı sultanı III Muradın (1574-1594) vaxtında – 1578–ci ildə Mustafa paşa Azərbaycanı tutdu (8, s.245; 24; 48, s.26; 49). Sonra Qarabağ, o cümlədən Bərdə Osmanlıların əlinə keçdi. Sultan qoşunları 1588-ci ildə Məhəmməd xan Ziyad oğlu Qacarıın əlində olan Qarabağı bütünlüklə ələ keçirdi. Gürcüstandan keçib gələn Fərhad paşa Gəncə və Bərdəyə daxil oldu və Osmanlı hərbi hissələrini burada yerləşdirdi. Osmanlı qoşunları tərəfindən təqib edilən «Qacarlar» və «İyirmidördlü» tayfaları Arazın cənub sahilinə geri çəkildilər (24, s.178). Osmanlı-Səfəvi münasibətlərini diqqətlə araşdıran Yaqub Mahmudov yazır: “Osmanlı imperiyası ilə Səfəvi arasında 12 ilə qədər davam edən yeni müharibə (1578-1590-cı illər) başlandı” (115, s.199). Bu müharibə nəticəsində bütün Azərbaycan sultan III Mu- rad tərəfindən tutuldu (24, s.179; 115, s.203). Əhalisinin çox böyük əksəriyyəti yerli türk-müsəlmanlardan ibarət olan Qarabağ əhalisi Səfəvi-Osmanlı qarşıdurması nəticəsində bölgəni tərk etdi və bu səbəbdən də Qarabağda türk əhalisinin sayı, müvəqqəti də olsa, nəzərəçarpacaq dərəcədə azaldı. Bu zaman hakimiyyət dəyişikliyini düzgün qiymətləndirən Qarabağın xristian məlikləri boşalmış türk kəndlərini və torpaqlarını rüşvət və hədiyyələrlə ələ keçirdilər. Müasir erməni tarixşünaslığının Qarabağ əhalisinin əsrlər boyu ermənilərdən ibarət olması və hətta onların burada əksəriyyət təşkil etməsi haqqında uydurmaları Eçmiədzin keşişi İsrael Ori tərəfindən or- taya atılmış avantüranın nəticəsində yaranmışdır ki, onlar da həmin bu “faktlara” söykənir (49, s.19). Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 146 Osmanlı-Səfəvi müharibələrinin yaratdığı vəziyyət sonra- lar erməni tarixinin «çiçəklənməsinə» xidmət etmişdir. XVII əsrdə baş vermiş hadisələrə öz münasibətini bildirən Arakel Təbrizlinin Sovetlər dövründə nəşr olunmuş əsərində göstərilir ki, I Şah Abbas nəhəng türk ordusunun hücumu ərəfəsində İrəvandan «hamını – xristianları, məhəmmədiləri və yəhudiləri» İrana köçürdü. Erməni tarixçiləri üçün bu da bir «fakta» çevrilmişdir ki, guya Qərbi Azərbaycan vaxtilə ermənilərin doğma torpaqları olmuş və onlar həmin vaxt «öz doğma torpaqlarından zorla köçürülmüşlər» (125, s.171,174, 182; 194, s.203; 231, s.104). Hansı ki, həmin dövrdə Qarabağda yaşayan erməni adlandırılanlar, eləcə də məliklərin özləri xristian alban- lar idilər. Məlumdur ki, Qarabağa ermənilər XIX əsrdə İran və Türkiyədən köçürülmüşlər (116; 228; 299). Burada, yeri gəlmişkən, bir məsələyə də toxunmaq lazımdır ki, ermənilərin bu dolaşıq eyhamlarına güya əks çıxmaq istəyən bəzi «tarixçilər» daha ciddi səhvə yol vermışlər. Belə ki, Gülüstan və Türkmənçay müqavilələrindən sonra Qarabağa köçürülənlər güya ermənilər deyil, vaxtilə Səfəvilər dövründə İrana, Türkiyəyə qovulmuş və sonradan geri qayıdan alban mənşəli əhali olduğu bildirilir. Bununla da Qarabağa ermənilərin XIX əsrdə köçrülməsi faktını şübhə altında qoyur (298). Doğrudur Sovetlər dövrü tarixşünalığında Qarabağ məliklərinin erməni kimi tanıdılmasına edilən cəhdlər uzun müddət Azərbaycan tarixşünaslığında da öz əksini tapmışdı. Ona görə də bəzi əsərlərdə «erməni məlikləri» ifadəsi mexaniki olaraq təkrar edilmişdir. Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, bu barədə son dövrlərdə obyektiv tədqiqatlar aparılmış, bu məsələnin əsl mahiyyəti və məliklərin mənşəyi barədə maraqlı şərhlər verilmişdir (89; 228). Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 147 Burada bir məsələyə xüsusi diqqət vermək lazımdır: Qarabağda bir çox yerli iri tayfalar mövcud idi ki, bunlar ölkənin siyasi həyatında mühüm rol oynayırdılar. Bu tayfalardan biri Qacarlar idi. Qarabağın XVI-XVIII əsr tarixində Qacarlar soyunun böyük rolu olmuşdur. Azərbaycan tarixşünaslığında Qacarların Qarabağa gəlmə oması barədə fikirlər mövcuddur. A.A.Bakıxanova görə, Cəlairi türklərindən olan Qacarlara məxsus 200 min ailə Hülakü xan dövründə İrana və Azərbaycana köçürülmüşdür. Qacarların bir hissəsi Anadoluya və Suriyaya köçmüşdür. Əmir Teymur 50 minlik Qacar ailəsini Cənubi Qafqaza köçürmüş, İrəvan, Gəncə və Qarabağda yerləşdirmişdi (208, s.82,172). M.V.Baharlı bildirir ki, Cəlairi türklərindən olan Qacarlar ilk əvvəl Kiçik Asiyada və Suriyada yerləşdi, sonra Teymur onları İrana köçürdü. Onlar Mərv, Mazandaran, həmçinin İrəvan və Qarabağ bölgələrində yerləşdirildi (120, s.48-49). Yuxarıda deyilənlərdən fərqli olaraq «Qızılbaşlar tarix- i»nin müəllifi Qacarların mənşəyinə daha dəqiqliklə yanaşaraq onların qədimdən Gəncə və Bərdədə yaşadıqlarını, bir qisminin isə Şamdan gəldiyini bildirir (142, s.48). Qacarların Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində yeri və rolu baxımından Azərbaycan Səfəvi dövlətinin yaranmasında aparıcı mövqedən çıxış edən Qacarlar soyundan olan Qara Piri bəyin (Şeyx Heydərin müridlərindən biri) fəaliyyətini dövrün qaynaqları bir daha təsdiq edir (377, 81-82). 1547-ci ildə Şirvanda Əlqas Mirzənin başçılığı altında üsyan başlanan zaman Gürcüstan səfərindən Yevlağa qayıdan Şah Təhmasibin üsyançılara qarşı göndərdiyi 5 min nəfərlik Qızılbaş süvarilərinə oğlu İsmayıl Mirzənin Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 148 lələsi Göycə Sultan Qacar və Qarabağ bəylərbəyi Şahverdi Sul- tan Ziyadoğlu Qacar rəhbərlik etmişdir (377, s.84-85). Tanınmış Qacar əmirlərindən biri Ziyadoğlu Şahverdi Sul- tan öz ata yurdu Qarabağın valisi idi (142, s.49). F.Sümər bildirir ki, Osmanlıların işğalı zamanı Qarabağda Qacarlar, otuzikilər, qazaxlar, iyirmidördlü, qaramanlı və digər tayfalar yaşayırdılar. Yeri gəlmişkən, Bərdədə həmin tayfaların adını daşıyan kəndlər indi də mövcuddur. Qarabağın Osmanlı idarəçiliyinə keçməsi nəticəsində Qacarların bir hissəsi Osmanlı hakimiyyəti altında qalmaq istəməyərək Arazın cənubundakı Səfəvi torpaqlarına köç etdilər (390, s.145; 142, s.50). Mənbələr və tədqiqatlar Qarabağ bəylərbəyliyini irsi ola- raq Ziyadoğlu Qacar nəsli idarə etməsini təsdiq edir. Şahverdi Sultanın nəvəsi Xəlil xanın oğlu Məhəmməd xanın dövründə Ziyadoğlu nəsli Osmanlı ordusu tərəfindən təkcə Şirvandan deyil, həm də Qarabağdan qovulmuşdu. Beləliklə, bütün Qacar- lar Qarabağı tərk edərək Ərdəbil bölgəsində məskunlaşmışdılar (336, s.122-123; 142, s.50). Ziyadoğlu Qacarlar Qarabağın Osmanlı ordusu tərəfindən işğal edilməsi ilə uzun müddət barışmamışdılar (142, s.50). Qacarların artıq dövlət işlərindən kənarda qalmasını göstərən faktlar məlumdur. Vəzifədə cəmi iki Qacar əmiri qalmışdır. Bu əmirlərdən biri Çuxur-Səd bəylərbəyi Əmirgünə oğlu Təhmasibqulu xan, digəri Bərdə valisi Peykər xan idi ki, iyirmidördlü Peykər xan Şah Səfi dövründə İbrahim xanın yerinə təyin edilmişdi. Sonra isə İbrahim xan da bu vəzifədən uzaqlaşdırılmışdı, - elçi kimi Bərdə valiliyindən İstanbula göndərilmişdi. Hüseyin Əli bəy də Şah Abbas dövründə tanınmış Qacarlardan biri idi (390, s.188). Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 149 XVIII əsrin əvvəllərində Azərbaycan ərazisi Rusiya və Osmanlı imperiyaları arasında gedən müharibələrin mərkəzində idi. Səfəvilər dövlətinin zəifləməsindən istifadə edən Rusiya ciddi «Qafqaz siyasəti» yeridirdi. I Pyotrun Azərbaycan neftinə və geostrateji mövqeyinə olan marağı Türkiyə ilə münaqişəyə gətirib çıxardı. Bu münaqişələr yerli xalqa ağır zülm və bəlalar verdi (102; 320). XVIII əsrin əvvəllərində Şimali Qafqazlıların Qarabağa (Gəncə-Qarabağ əyalətinə) aramsız basqınları başlandı. 1712-ci il hücumu zamanı Bərdədən Qazağa qədər olan düzənlik yerlərdəki yaşayış məskənləri talandı, xeyli insan tələf oldu və əsir düşdü (8, s.245; 49, s.15; 259). Qarabağın dağlıq hissəsində yaşayan qeyri-müsəlmanlar (alban-xristianlar) hədiyyələr verərək əsirləri xilas etdi, müsəlmanlar isə əsir aparıldı, yaşayış məskənlərinin çoxu boş qaldı (49, s.14-17; 259, s.29-30). Bu səbəbdəndir ki, Bərdə nahiyəsində olan kəndlərin də bir çoxu mənbələrdə boş, sakinsiz kimi qeyd edilir (49, s.15). Alban soykökündən olan Yesai Həsən Calalın «Alban ölkəsinin qısa tarixi (1702-1722)» əsərində məlumat verilir ki, 1721-ci ildə növbəti hücum zamanı dağıstanlılar Kür çayından Qarabağın dağlıq hissəsinə qədər bütün kəndləri viran qoydular, əhalini soyub taladılar (259, s.29-31). Yesai Həsən Calal Şamaxının talan edilməsi haqqında məlumatının ardınca nəql edir ki, «bu şəhəri aldıqdan sonra Gəncə və İrəvan hakimləri bu barədə şaha etirazlarını bildirərək xəbər verdilər, özləri isə bütün orduları ilə hərəkət etdilər və Kür çayının sahilinə, Aqvan (Albaniya) şəhəri Bərdəyə gəldilər. Bölgənin bütün hakimləri ilə İrəvan xanı, bütün əyanlar ilə Gəncə xanı və yerdə qalan 30 min nəfərlik qoşunla oraya toplaşdılar» (259, s.28). Mənbə məlumatında deyilir: Şahın özünün və qoşununun başı Qəndəharda qarışdığından, şimaldan gələn bu hücumun Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 150 qarşısını almağa maraq göstərmədi. Kür çayını keçərək hücum edən basqınçılar əhalini Tərtər və Xaçın çayları boyunca Arsak dağlarına tərəf qovdular (259, s.29). Yığdıqları qənimətləri və əsirləri toplayaraq Xaçınla Tərtər arasında düşərgə saldılar. Onların «Qarı körpüsü»ndən Bərdəyə hücum edəcəyini bilən əhali bütün tədbirləri görərək düşmənə ağır zərbələr vurduğuna görə, oradan tezliklə çıxıb getməyə məcbur oldular. Kürü təcili keçib topladıqları qənimətləri və əsirləri öz vilayətlərinə göndərdikdən sonra, özləri Gəncə üzərinə basqın etdilər (259, s.31). Səfəvi hakimiyyətinin zəifləməsindən istifadə edən Nadir xan Əfşar hakimiyyəti ələ keçirdi və Səfəvilər dövründə olan torpaqları geri qaytarmaq yürüşlərinə başladı. Azərbaycan ərazisində yenidən hərbi əməliyyatlar başlandı. Səfəvi dövlətinin bərpasına tərəfdar olan feodallara qarşı mübarizə ilə əlaqədar II Təhmasib 1730 – cu ildə Uğurlu xanı 700 nəfərlik dəstə ilə Gəncəyə göndərdi. O, Bərdə və Bərgüşadda 12 minlik ordu yığmağa nail oldu. Osmanlı İbrahim paşaya qulluq edən Qara bəy də «iranlı əsgər» ordusu ilə Uğurlu xanla birləşdi (320, s.177). 1733-cü il sentyabr ayının 26-da Bakıda rus komandanlığının dəftərxanasında Gəncədən olan şabranlı Hacı Məhəmməd aşağıdakıları danışmışdır: Guya o, Şamaxıda öyrənmişdir ki, Surxay və Krım xanı birlikdə 18 minlik ordu ilə Kürə tərəf hərəkət etmiş, oradan Surxay Şamaxıya qayıtmış, xan və onunla Surxayın naibi – Qara bəy körpü tikərək Kürdən keçib Cavaddan yuxarı yollanmışdır. Komandanlığı altında 6 min adam olan Gəncəli Əli paşa da bura gəlmışdir. Onlar birləşmiş halda Bərdəyə yola düşmüş, 3 günə gəlib çatmış, sonra isə Qarabağdan keçib ərdəbililərin yay iqamətgahına gəlmışlər. Bu- rada onlar öyrənmışlər ki, artıq iranlılar Ərdəbili tərk etmişlər. Əli paşa tatar ordusunu yay iqamətgahında qoyub, türk dəstəsini Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 151 Ərdəbilə göndərmış, özü isə 700 nəfərlik dəstə ilə Gəncəyə qayıtmışdır (320, s.193). Nadir xan Əfşar Səfəvilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoydu, keçmişdə Səfəvi dövlətinin tərkibinə daxil olmuş əraziləri öz hakimiyyəti altına keçirmək üçün xeyli mübarizə apardı və buna nail oldu (320, s.193-195). Nadirin şah seçilməsi üçün Muğanda çağırılmış (1736 – cı ildə) yığıncaqda Muğan və Bərdə əhalisi Səfəvi sülaləsinin tərəfini saxlayaraq Əfşarlar soyundan olan Nadirin əleyhinə çıxdıqları üçün ciddi cəzalandırıldılar. Nadir şah Əfşar Qarabağın yerli sakinlərindən olan Cavanşir, Otuzikilər və Kəbirli ellərini Xorasanın Sərəxs torpaqlarına köçürdü. O, məliklikləri (5 məliklik var idi) Gəncə xanının itaətindən çıxarıb, birbaşa şahlığın mərkəzinə tabe etdi (25; 133, s.30). Abbasqulu Ağa Bakıxanov Nadir şahın yürüşləri zamanı dəfələrlə Bərdəyə gələrək orada yerləşməsi barədə məlumat ve- rir və qeyd edir ki, Nadir şah 1732-ci ilin mayında Azərbaycanın şimalına doğru hərəkət edərkən Bərdədən keçmişdi. Orada məğlub olduqdan sonra Bərdəyə qayıtmış, yenidən Dərbənd üzərinə yürüş etmişdi (125; 208, s.149). Abbasqulu Ağa Bakıxanov Nadir şahın Gürcüstanda apardığı döyüşdən geri çəkilərək Bərdəyə gəlməsindən bəhs edərək yazır: «Bundan so- nra Nadir təcili olaraq Türkiyə sərhəddindən qışlamaq üçün ən əlverişli yer olan Bərdəyə gəldi» (208, s.149). O, Bərdədə bir müddət qalıb hazırlaşdıqdan sonra, 1743-cü ilin yanvarında Dərbənd üzərinə hücum etdi. Təbəristandan Dərbəndə qayıtmış Nadir şah 5 dekabrda yenidən Bərdəyə gəldi, atlara yem çatışmadığı üçün Bərdədən Kürün sol sahilinə keçərək Ərəşdə düşərgə saldı (208, s.150). Mənbələrin məlumatına görə, Nadir şah Əfşar Azərbaycan ərazisinə dördüncü yürüşündə – Şəki üzərinə Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 152 hücum zamanı, «Gələsən-görəsən» qalası uğrunda döyüşlərdə qoşununun bir hissəsini itirdikdən sonra geri qayıdaraq Bərdədə yerləşmişdi. O, imperiyanın mərkəzindən qüvvə və ərzaq gəlməsini gözləyərək oradan Dərbənd istiqamətində hücum təşkil etmişdi (25; 125; 133; 208). Nadir şah Əfşara qədər Qarabağı Ziyadoğlu nəslindən almağa cəhd göstərilməmişdir. Lakin 1736-cı ildə Nadir xanın çağırdığı Muğan qurultayından sonra Ziyadoğlu Qacar sülaləsinin həyatında siyasi baxımdan böyük dəyişikliklər baş verdi. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Muğan qurultayında iştirak edən bəzi xanlar kimi II Uğurlu Xan Ziyadoğlu da Qırxlı Əfşar nəslindən olan sərkərdə Nadirin şahlıq üçün namizəd verilməsinin əleyhinə çıxaraq Səfəvilər sülaləsinin devrilməsinə qəti etiraz etdi. Nadir şah seçildikdən sonra Ziyadoğlular sülaləsinə ciddi zərbə vurdu. Nadir şah Ziyadoğlu nəslini zəiflətmək məqsədilə Qarabağın 5 məlikliyini və Mil-Qarabağ düzündəki tayfaları, eləcə də Zəngəzuru onun nəzarətindən çıxardı. Bütün bu torpaqlar Nadir şahın qardaşı Azərbaycan sipəhsaları İbrahim xana tabe edildi (133, s. 30; 320, s.195). Bu hadisə ilə bağlı Mirzə Adıgözəl bəy yazır: «Bunlar Muğan qurultayında gizlin və aşkar olaraq, son dərəcə çalışdılar ki, Səfəvilərdən başqa bir kimsə padşah olmasın … Ziyadoğlanları qədim bir ocaq və böyük bir dudman olduqlarına görə, Nadir şah onlara özgə bir cəza və başqa bir siyasəti rəva görmədi. Qazax və Borçalı ellərini öz xanları ilə bərabər Gürcüstan əmirlərinə tabe etdi. Cavanşir, Otuzikilər və Kəbirlilərdən ibarət olan Qarabağ elləri haqqında da icrası vacib olan fərman çıxdı ki, onları köçürüb Xorasanın Sərəxs torpaqlarına aparsınlar. Xəmsə məliklərinə də əmir etdi ki, Gəncə xanlarının itaət zəncirini mənim möhkəm hökmüm vasitəsilə xas və avam camaatın boynundan kənar edin. Özünüzü tamamilə azad sayın… Beləliklə, Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 153 Gəncə xanlarının ixtiyarları tamamilə əllərindən çıxdı. Səlahiyyətləri alındığından qol-qanadları sındı və çox pərişan oldular (133, s.30-31). B.İ.Dorn «Qafqaz və Xəzər dənizinin cənub sahilləri üzrə elmi səyahətə dair» hesabatında bildirir ki, Muğan (Cavad) yığıncağında Nadirin şah seçilməsi əleyhinə çıxdıqları üçün bərdəlilərdən intiqam almaq məqsədilə O, Bərdə şəhərini tamamilə dağıtmaq haqqında göstəriş vermişdir (1744-cü ildə) (5, s.520; 256, s.18). B.Dornun verdiyi məlumata görə Bərdə şəhəri Nadir şah tərəfindən tamamilə dağıdılmışdır (256, s.435). Y.A.Paxomov onunla razılaşmır və Bərdə şəhərinin XVIII əsr dağıntısından sonra tədricən tənəzzülə uğradığını bildirir (329, s.86). Mirzə Adıgözəl bəyin məlumatına görə, Nadir şahın sarayında qalmaqdan ehtiyat edən, Sarıcalı soyundan olan Pənahəli bəy mühafizə olunmaq üçün Qarabağa gələrək orada yerləşmişdi. Pənahəli tezliklə xan olandan sonra Nadir şahın Qarabağdan məcburi köçürdüyü tayfaları geri qaytardı, çoxunu Bərdə ərazisində yerləşdirdi (133, s.32-33). 1747-ci ildə Nadir şah Əfşarın öldürülməsindən sonra Gəncə hakimi Hacı xan yerli feodallar tərəfindən qovuldu və Şahverdi xan gürcü qoşunlarının köməyi ilə Gəncədəki İran qornizonunu dağıdıb müstəqil Gəncə xanlığının əsasını qoydu (1747-1760). 1749-1750-ci illərdə Pənahəli xan hücum edərək Gəncə şəhərinin bir hissəsini tutsa da Şahverdi xan II İrakli və Teymurazı köməyə çağırdığı üçün Pənahəli xan bac alaraq geri dönməyə məcbur oldu (48, s.40). XVIII əsrin birinci rübündən etibarən Azərbaycanda xanlıqların yaranması ilə əlaqədar şəhərlərin daxil olduğu yeni ərazi birliklərinin və dövlət qurumlarının inzibati quruluşunda dəyişikliklər baş verdi. Siyasi və iqtisadi əhəmiyyətini Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 154 itirmiş Bərdə yalnız Qarabağ xanlığına daxil olan kiçik bir şəhərə – ticarət və mədəni əlaqələr yolu üzərində yaşayış məntəqəsinə çevrildi (329). Buna görə də Bərdə şəhərinin adı tarix səhnəsində xeyli müddət görünmür. Bu səbəbdən Azərbaycana gəlmiş səyyahların qeydlərində Bərdənin adına rast gəlmirik. Bərdə XVIII əsrin sonlarında Qarabağ xanlığının şimal ölkələri ilə əlaqə yolunun üstündə mühüm məntəqə rolu oynayırdı. Bərdə həmin dövrdə poçt, tranzit xidmətləri göstərən, həmçinin sənətkarlıq və ticarət məşğuliyyəti olan şəhər idi. Qarabağ xanlığı ərazisində mühüm daxili yolların Bərdədən kənar keçməsi şəhərin siyasi, ictimai-iqtisadi və mədəni həyatına mənfi təsir göstərirdi. Belə ki, Qarabağlı İbrahimxəlil xan ilə Rus İmperatorunun səlahiyyətlisi Sisiyanov arasında imzalanmış Kürəkçay (1805-ci il) müqaviləsinin şərtlərinə (362, 6-cı bənd; 228; 89) görə, Şuşa-Gəncə və Şuşa-Cavad yolları genişləndirildi, hərəkət üçün əlverişli vəziyyətə salınaraq geniş istifadə edilməyə başlandı ki, həmin yolların da heç biri Bərdədən keçmirdi. Bu, Azərbaycanı gələcəkdə bölüb parçalamaq üçün Rus imperiyasının «uzaqgörən» siyasi tədbirlərindən biri idi (300). Belə ki, Şimali Azərbaycanın ən böyük bölgələrindən biri olan Qarabağı gələcəkdə ayrıca bölgə kimi təcrid edə bilmək üçün onun qədim və zəngin tarixə malik olan mərkəzi şəhəri Bərdəni zəiflətmək, məhv etmək lazım idi ki, məlum olduğu kimi, buna da nail oldular. Həmin siyasətin davamı idi ki, sonralar Şuşa şəhərini “gözdən salmaq” üçün Xankəndini (Stepanakert adlandıraraq) Yuxarı Qarabağın mərkəzinə çevirdilər. Təkrar olsa da xatırlatmaq istərdik ki, bu siyasətin əsası orta əsrlərdən qoyulmuşdu. Bu planın həyata keçirilməsi Rusiya üçün də, İran üçün də əlverişli idi. Bütün bunlar Rusiyanın kaloniya siyasətindən irəli gəlirdi. Göründüyü kimi, bu gün də Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 155 həmin siyasət davam etdirilir. Süni şəkildə yaradılmış Dağlıq Qarabağ problemi də, Rusiyanın müdafiə etdiyi Ermənistanın (143) Azərbaycana ərazi iddiaları və işğalının mahiyyəti də, Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsini həll etməyin çətinliyi də bununla bağlıdır. XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan İranla Rusiya arasında bölüşdürüldü. Şimali Azərbaycanın tərkibində Bərdə də Rusiyanın tabeliyinə keçdi. Gülüstan (1813-ci il) və Türkmənçay (1828-ci il) müqavilələrindən sonra Azərbaycanın şimal hissəsinə öz müstəmləkəsi kimi baxan Rusiya bu bölgənin təbii sərvətlərindən xammal kimi istifadə etməyə, sənaye mallarına tələbatını Rusiya istehsalı vasitəsilə ödəməyə başladı. Bu məqsədlə də Şimali Azərbaycanda, o cümlədən Bərdədə, sənaye müəssələrinin yaradılmasına «ehtiyac qalmadı». İqtisadi inkişafdan geri qalan Şimali Azərbaycanın digər şəhərləri kimi Bərdə də nəinki inkişaf etmədi, şəhər olaraq mövcudluğunu itirmək səviyyəsinə endi. Araşdırmalar həmin dövrə dair heç bir mənbədə Bərdənin adının şəhərlər sırasında çəkilmədiyini göstərir. Tarixi ədəbiyyatda Bərdəyə aid məlumatlarda o, Cavanşir və Şuşa qəzalarına daxil olan məntəqələr kimi qeyd edilir. Çox az hallar- da isə Bərdənin indi böyük kəndərindən biri olan Lənbərənin adı çəkilir (208; 176, s.120-122; 319). XIX əsrin sonlarında Şimali Azərbaycanın umumi əhalisinin 25 %-ə qədəri şəhərlərdə, qalan 75 %-i kəndlərdə yaşayırdı. Həmin dövrin tarixinə dair məlumatlarda 200 mindən artıq əhalisi olan bir şəhər – Bakı, 40-60 mindən artıq əhalisi olan 3 şəhər – Gəncə, Nuxa (indiki Şəki) və Şuşa, 20-40 mindən artıq əhalisi olan iki məntəqə – Quba, Şamaxı, 5-20 mindən artıq əhalisi olan 12 məntəqə qeyd edilir ki, bunlardan biri də Bərdə idi. |