Qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti pulatov jamshid abdumajitovich sportchilarni

 
Natijalarni qayta ishlash va interpretatsiya  
Kalit yordamida har bir shkala bo‘yicha sinaluvchi to‘plagan ballar 
hisoblanadi: “irodaviy xususiyatlar”; “tirishqoqlik”, “o‘zini dadil 
tutishlik”.
Ballar hisoblanganda faqat kalit bilan mos tushgan yig‘indisi inobatga 
olinadi.
Natijada irodaviy xususiyatlar ballar yig‘indisi 0 dan 24 oralig‘idagi 
ballar, “tirishqoqlik” subshkala bo‘yicha 0 dan 16, “o‘zini dadil tutishlik” 
subshkalasi 0 dan 13 gacha bo‘lishi kerak. 
Bu ballar quyidagicha standart ballarga aylantiriladi.
 
Kalit: 
Shkalalar 
«Ha» 
«Yo‘q» 
Irodaviy xususiyatlar 2, 3, 4, 5, 7, 9, 11, 17, 
18, 20, 24, 27 
1, 6, 10, 13, 14, 16, 
21, 22, 25, 28, 29, 30 
«Tirishqoqlik» 
2, 5, 9, 11, 17, 18, 20, 
24, 27 
1, 6, 10, 13, 16, 22, 25 
«O‘zini dadil 
tutishlik» 
3, 4, 7, 24 
5, 13, 14, 16, 21, 27, 
28, 29, 30 
Xulosa qilib aytganda, yoshlarni sportga yo‘naltirishda psixologik-
pedagogik tashxisning samaradorligi sportchilarda mashg‘ulot, musobaqa 
va musobaqa oldi jarayonlarda raqib yoki raqib jamoani o‘rganish, tahlil 
qilish, o‘zaro taqqoslash asosida musobaqani natijasini oldindan 
prognozlash ya’ni bashoratlash tizimini shakllantirish va rivojlantirishda 
turtki bo‘luvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. 

---

54 
5. Sportchilarni psixologik tayyorlashda psixologik 
treninglarni o‘rni va samaradorligi. 
Keyingi yillarda jamiyatdagi insonlar salomatligi muammosi davlat 
siyosati darajasiga ko‘tarilishi bilan birga quvonarli hol shundan iboratki, 
har bir kishi o‘z salomatligiga nisbatan ongli munosabatda bo‘lmoqda. 
Zamonaviy psixologik adabiyotlarda va bu sohadagi mutaxassislar orasida 
trening atamasi juda ko‘p ishlatilmoqda. Trening ingliz tilidan olingan 
bo‘lib, “mashq qilish”, “takrorlash” ma’nolarini bildiradi. Psixologik 
trening xaqida gap ketganda, bu atama ko‘pchilik tomonidan 
“muammolarni еchimi topiladigan mashg‘ulot” sifatida qabul qilinadi. 
Aslini olganda trening mashg‘ulotlari kishilarning muammolarini hal 
qilmaydi, balki shu muammolarning asosini tahlili qila olish uchun lozim 
bo‘lgan ko‘nikma va malakalarni hosil qiladi. Ya’ni TRENING – Sportchi 
sportchi shaxsida mavjud bo‘lgan yoki vujudga kelishi mumkin bo‘lgan 
muammolarni hal qilish uchun zarur bo‘lgan ko‘nikma va malakalarni 
hosil qilish maqsadida turli xil o‘yin va mashqlar orqali o‘tkaziladigan 
mashg‘ulot hisoblanadi.
Treningga ta’rif berish yoki uni tushuntirishda turli mualliflar 
tomonidan turlicha yondashuvlar keltirilgan bo‘lsa-da, ularning aksariyati 
trening mashg‘ulotlari o‘yin va mashqlar orqali amalga oshirilishiga va 
trening jarayonida ko‘nikma va malakalar hosil etilishiga e’tibor 
qaratganlar.
Jumladan, O. Gorbushina, trening – bu sportchi shaxsini 
o‘zgartirishga qaratilgan hissiyotlarga boy bo‘lgan mashg‘ulotdir, deb 
ta’riflaydi.
Shundan kelib chiqqan hoda treningni maqsadi va vazifalariga ham
aniqlik kiritib olish mumkin. O‘tkaziladigan psixologik treninglarning 
maqsadi quyidagicha bo‘lishi kuzatiladi: 
Sportchi shaxsida muloqotchanlik ko‘nikmalarini hosil qilish; 
Hayotdagi qarama-qarshiliklarni to‘g‘ri tushuna olish va tahlil qilishga 
o‘rgatish; 
Sportchi shaxsining ichki holati (ruhiyati)ni o‘zgartirishga erishish; 
Sportchi shaxsini kamoloti uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalarni hosil qilish; 
Favqulodda vaziyatlarda to‘g‘ri qaror qabul qila olish ko‘nikmasini hosil 
qilish. 
Tajribalardan kelib chiqib aytish mumkinki, treninglar uchun umumiy 
bo‘lgan vazifalar mavjud bo‘lishi mumkin emas. Chunki har bir trening o‘z 

---

55 
oldiga qo‘ygan o‘zining o‘ziga xos va mos vazifalariga egaki, shunga 
muvofiq holda ham aytish mumkin-ki, treninglarda vazifa sifatida har bir 
tanlab olingan muammo yuzasidan ma’lum holatlar nazarda tutiladi. Lekin 
umumiy holda psixologik treninglarning vazifalariga quyidagilarni kiritish 
mumkin: 
– Guruh a’zolarining bir-birlari bilan tanishuvini tashkil etish; 
– Guruh a’zolari bilan birgalikda normalarga amal qilishga o‘rganish; 
– Guruh a’zolarining muammolarini gapirtirishga sharoit yaratish; 
– Guruh a’zolari o‘rtasida o‘zaro do‘stona muhit yaratish; 
– Guruh a’zolarining kayfiyatini ko‘tarish; 
– Guruh a’zolari o‘rtasida samimiylik muhitini yaratish; 
– Guruh a’zolarining o‘zaro jipsligini, ahilligini ta’minlash; 
– Guruh a’zolarining “qayta aloqa”sini ta’minlash; 
– Guruh a’zolarida turli xil hayotiy ko‘nikma va malakalarni hosil qila 
oluvchi mashg‘ulotlar tashkil etish. 
Sportchilarda psixologik muammolarga duch kelish va bu 
muammolar natijasida ruhiy zo‘riqishlar, asabiylashish hollari ko‘p 
kuzatilayotilishi bizga ma’lumdir. Bunday ruhiy zo‘riqish va 
asabiylashishlarning natijasida sportchilarda mashg‘ulot, musobaqa va 
musobaqadan so‘ng kechadigan psixologik muammolar, ularda sportchi 
shaxslararo munosabatlarning buzilishi, yurak-qon tomir, asab tizimi 
kasalliklarining vujudga kelayotganligi ko‘pchilikni, ayniqsa, keng 
jamoatchilikni, shuningdek, aynan psixolog mutaxassislarni ham 
tashvishga solayotganligi bejiz emas. Aytish mumkinki bunday 
asabiylashish holatlari turli darajadagi zo‘riqishlar natijasida vujudga 
kelmoqda. 
Asabiylashish holatlarini quyidagi guruhlarda kuzatish mumkin: 
1. murabbiylar orasida kuzatiladigan asabiylik holatlari; 
2. bolalar orasida kuzatiladigan asabiylik holatlari; 
3. o‘smirlar orasida kuzatiladigan asabiylik holatlari; 
4. ish joylarida (rahbar yoki xodimlar orasida) kuzatiladigan asabiylik 
holatlari; 
5.oilada (er-xotin, qaynona-kelin, ota-ona va farzandlar orasida) 
kuzatiladigan asabiylik holatlari; 
6.keksalar orasida (psixologik o‘zgarishlar natijasida) kuzatiladigan 
asabiylik holatlari. 
Yuqorida sanab o‘tilgan asabiylashishlardan kelib chiqadigan 
muammolar mavjud bo‘lib, bu muammolarni еchish imkonini topa 

---

56 
olmaslik natijasida psixologik maslahat va psixologik korreksiyaga muhtoj 
bo‘lib qoladigan bir necha xil guruhlar vujudga keladiki, bular: 
1. muloqotchanlikning еtishmasligi muammosidan siqilgan kishilar guruhi. 
2. iqtisodiy еtishmovchilikdan siqilgan kishilar guruhi. 
3. o‘z yaqinlarini yo‘qotib siqilgan kishilar guruhi. 
4. turli baxtsiz hodisalardan keyin ruhiy zo‘riqishlarni boshidan 
kechirayotgan kishilar guruhi. 
5. begona joyga ko‘chib kelib, tub aholining bosimidan siqilgan kishilar 
guruhi. 
6. rahbarlar tomonidan yoki o‘zidan kattalar tomonidan sportchi 
shaxsiyatiga tegilgan hollarda siqilishga duch kelgan kishilar guruhi. 
7. yangi o‘qish yoki ish joyiga moslasha olmasdan siqilishga duch kelgan 
kishilar guruhi. 
8. chekish, ichish, narkotik moddalar iste’mol qilishdan qutila 
olmaslikdan siqilayotgan kishilar guruhi. 
Yuqorida sanab o‘tilgan muammolarni hal qilishda psixologik trening 
deb ataluvchi o‘yin va mashqlar to‘plamidan iborat mashg‘ulotlar yordam 
beradi. 
Shuni alohida qayd etish lozimki, trening jarayonida muammolarni 
еchish ham, bu boradagi bilim, ko‘nikma va malakalarni hosil qilish ham 
trenerdan sportchi shaxsi psixologiyasi, sportchi shaxsi individual 
psixologiyasi bilan ishlashni taqozo etadi. Shuning uchun psixologiyada 
bunday treninglar psixologik treninglar deb ataladi. 
Har qanday psixologik treninglarni tashkil etish va o‘tkazish quyidagi 
bosqichlardan tashkil topadi. 
1. Guruhni tashkil etish yoki yig‘ish bosqichi. 
2. Boshlang‘ich bosqich. 
3. Ishni olib borish bosqichi. 
4. Yakunlash bosqichi. 
Yuqorida sanalgan barcha bosqichlarning o‘ziga xos muhim jihatlari 
mavjud bo‘lib, quyida shu haqda so‘z yuritiladi.
Guruhni tashkil etish bosqichi – trening guruhini, ya’ni treningda 
ishtirok etuvchilar guruhini yig‘ishga qaratilgan bosqichdir. Guruhni 
tashkil etish bosqichida quyidagi muhim jihatlarga e’tibor berish kerak: 
Avvalo, treningda qatnashish istagini bildirgan har bir sportchi bilan 
trener yoki uning guruhda birga ishlashga mo‘ljallagan sherigi individual 
suhbat olib borishi lozim. Bu suhbatdan maqsad guruhning har bir 
a’zosining motivini aniqlash orqali guruh motivatsiyasini aniqlashdan 
iboratdir.

---

57 
Guruhni tashkil etish bosqichida asosiy jihatlardan biri sifatida 
treningni tashkil etishning muhim jihatlarini ta’kidlab o‘tish kerak bo‘ladi.
Treningni tashkil etishning muhim jihatlari sifatida quyidagilarga alohida 
e’tibor qaratish maqsadga muvofiq: