Qədim türk xalqlarının dinləri

II Dünya müharibəsində türk xalqlarinin deportasiyasi. Səbəbi və nəticələri

Ermənistan SSR-dən Azərbaycan türklərinin məcburi köçürülməsi İkinci dünya müharibəsi illəri və sonrakı illərdə Sovet-Türkiyə münasibətləri kontekstində rəsmi Kreml tərəfindən siyasi gündəmə çıxarılmış “erməni məsələsi” ilə qırılmaz surətdə bağlıdır.

XX əsrin 90-cı ilinin əvvəlində sovet imperiyasının süqutu ilə birgə, sərt sovet senzurası da öz siyasi ömrünü başa vurmuş oldu. Senzuranın ləğvi və cəmiyyətdə yaranmış yeni siyasi mühitlə əlaqədar olaraq arxiv fondları üzərinə qoyulmuş “məxfi qrif”lər də aradan qaldırıldı. Üzərinə qadağa qoyulmuş bir sıra mövzular, о cümlədən Azərbaycan türklərinin 1948-1953-cü illərdə tarixi etnik torpaqlarından deportasiyası problemi də tarixçi tədqiqatçıların tədqiqat predmetinə çevrildi. Aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, İkinci dünya müharibəsindən sonrakı illərdə Ermənistan SSR-dən türk əhalisinin kütləvi deportasiyası, XX əsrin 30-40-cı illərində Sovet İttifaqında həyata keçirilmiş və bir çox xalqlara qarşı tətbiq edilmiş sovet deportasiya siyasətinin tarixi təcrübəsinin məntiqi davamı olmuşdur. Bu mənada Azərbaycan türklərinin deportasiyası problemini tədqiq edərkən, həmin illərdə SSRİ-də həyata keçirilmiş sovet deportasiya siyasəti tarixinə ötəri də olsa toxunmamaq mümkün deyil. Deportasiya latın dilində “deportatio” sözündən olub, mənası məcburi köçürülmə, qovulma, sürgün olunma deməkdir. .Əhalini deportasiya etmə və ya məcburi köçürmə onun uzun müddət məskunlaşdığı qanuni yaşayış yerlərindən zorla çıxarılması ilə müşayiət olunan, insanların kütləvi şəkildə ev-eşiyindən, doğma torpaqlarından, ölkəsindən qovulması ilə nəticələnən hərəkətlərlə xarakterizə olunur.

1917-ci ildə Rusiyada çar monarxiyasının xarabalıqları üzərində qurulmuş burjua-demokratik hökuməti devirərək silah gücünə zorla siyasi hakimiyyətə yiyələnmiş bolşeviklər siyasi leksikona “sosializm”, “kommunizm” kimi istilahlarla birgə “repressiya”, “deportasiya” istilahını da daxil etdilər. Sovet İttifaqında sosializm quruculuğu gedişi prosesində təkcə totalitar rejimə müqavimət göstərən müxtəlif qruplar, təşkilatlar, siyasi partiyalar deyil, həmçinin bütöv xalqlar belə amansız təqiblərə məruz qalmış, məhv edilmiş, repressiya və deportasiya olunmuşdur. Bu, dünya tarixində xalqların misli görünməmiş zorla köçürülməsi praktikası idi. Təxmini rəqəmlərə görə, XX əsrin 30-40 – cı illərində SSRl-də 3.226.340 nəfər deportasiya siyasətinə məruz qalmış, yaşadıqları ərazilərdən məcburi qaydada sürgün edilmişdir .

1937-1938-ci illərdə İrəvan, Cəlaloğlu (Stepanavan), Gümrü (keçmiş Leninakan), Allahverdi və Ermənistanın başqa rayonlarından azərbaycanlı əhali eynilə bu cür siyasətə məruz qalaraq “iranlı” adı altında rəsmi şəkildə ölkə ərazisindən çıxarılmışdır. Bəzi mənbələrdə isə Azərbaycan türklərinin 1934-1941-ci illərdə Tbilisi ətrafından da məcburi köçürülməsi göstərilir .

Faktlardan göründüyü kimi, XX əsrin 30-40-cı illərində Azərbaycan türkləri qismən də olsa, sovet deportasiya siyasətinə məruz qalmışlar. Göstərilən mənbələrdə deportasiya siyasətinə məruz qalmış azərbaycanlı əhalinin sayı barədə məlumat verilmir.

Azərbaycan türklərinin həmin illərdə genişmiqyaslı deportasiya siyasətinə məruz qalmaması üç əsas səbəblə izah edilir. Bunlar 30-40-cı illərdə Azərbaycan türklərinin qismən deportasiyaya məruz qalması; ikincisi, Sovet İttifaqının İran siyasəti və Azərbaycan SSR-in bu siyasətdə mühüm rol oynaması; üçüncüsü, Türkiyənin İkinci dünya müharibəsinə qoşulması ilə bağlıdır.

Azərbaycan türklərinin həmin illərdə tarixi etnik torpaqlarından, xüsusən də Türkiyə ilə həmsərhəd ərazilərdənköçürülməsi SSRİ-nin İran siyasətinə və bu siyasətdə mühüm rol oynayan Azərbaycan SSR-in iştirakına böyük zərbə ola bilərdi. Məhz bu amilə görə sovet hökuməti belə bir addımı atmadı. Göründüyü kimi, XX əsrin 30-40-cı illərində Azərbaycan türklərinin kütləvi deportasiyası üçün nə bir səbəb, nə də ki, şərait var idi. Səbəb olmayan yerdə isə nəticə də ola bilməzdi.

XX əsrin 30-40-cı illərində sovet deportasiya siyasətinə məruz qalmış xalqlar, millətlər əsassız, səbəbsiz köçürülmürdülər. Onların tarixi torpaqlarından məcburi köçürülməsinin һər birinin ayrı-ayrılıqda konkret səbəbləri var idi. Həmin xalqların məcburi köçürülməsi də rəsmi dövlət qərarlarında əsassız da olsa, müəyyən səbəblərlə izah olunurdu. İkinci dünya müharibəsindən sonrakı illərdə isə Azərbaycan türklərinin köçürülməsi üçün şərait də var idi, nəticəni doğuran səbəblər də.

Sovet deportasiya tarixinin ən mühüm məsələlərindən biri də onu doğuran səbəblərdir. Moskvada nəşr edilən “Voprosı istorii” jurnalında açılan “dəyirmi masa”da əsasən, sovet xalqlarına qarşı tətbiq olunmuş deportasiya siyasətinin yaranması və onu doğuran səbəblər haqqında istər tarixçi, istərsə də dilçi alimlərin açdığı müzakirələr xüsusilə diqqəti cəlb edir. Belə ki, sovet xalqlarına qarşı həyata keçirilmiş deportasiyaları doğuran səbəblər barədə müxtəlif fikirlər söyləyirlər. Onların bu barədə fikirləri ayrı-aynlıqda həqiqətə yaxın və inandırıcı görünsə də, ümumilikdə deportasiyanı doğuran səbəblər barədə bu alimlər arasında vahid, yekdil fikir yoxdur.

T.Y.Krasovitskaya “Sovet İttifaqı 20-ci illərdə” mövzusunda keçirilən “dəyirmi masa”da deportasiyaların əsas səbəbi kimi, onu Sovet İttifaqında “yekcins dil mühitinin” yaradılması zərurəti ilə izah edir və nümunə olaraq deportasiyaya məruz qalmış xalqlar sırasında türkdilli xalqların çoxluq təşkil etdiyini əsaslandırmağa çalışır.

6.