QƏRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

Torpağın meqafaunası – əsasən məməlilərdən ibarət olub iri yereşənlərdir. Bir sıra növlər bütün həyatını 

torpaqda keçirir (Avrasiyada – korsiçan, sokor, köstəbək; Afrikada – qızılköstəbək; Avstraliyada – kisəli 

köstəbək). Onlar torpaqda yollar və yuvalar sistemi qazırlar. Bu heyvanların xarici görkəmi və anatomik 

xüsusiyyətləri yeraltı eşmə həyat tərzinə uyğunlaşmanı əks etdirir. Onlar inkişafdan qalma gözlərə, qısa boğazlı 

kompakt, dalğalı  bədənə, qısa sıx xəz dəriyə, möhkəm dırnaqlı güclü qazıcı sonluğa malikdirlər. Torpağın 

meqafaunasına cənub yarımqütbündə tropikada məskunlaşan iri oliqoxetlər, xüsusilə Megascolecidae 

fəsiləsindən olan nümayəndələri aiddir. Onlardan ən böyüyü Avstaliya Megascolides australis olub uzunluğu 

2,5, bəzən 3 m-ə çatır.  

Torpağın daimi sakinlərindən başqa iri heyvanlardan yuvalarda yaşayan böyük ekoloji qrupu (marmot, 

sünbülqıran, dovşan, porsuq, ərəbdovşanı  və b.) ayırmaq olar. Onlar yerin üzərində qidalanır, lakin torpaqda 

 

48

çoxalır, qışlayır, istirahət edir, təhlükədən qorunur. Bir sıra digər heyvanlar da bu yuvalardan istifadə edir, bura-

da əlverişli mikroiqlim tapır və düşmənindən gizlənirlər.  

Bir sıra ekoloji xüsusiyyətlərinə görə torpaq su və yerüstü aralıq mühit hesab olunur. Torpağı su ilə 

yaxınlaşdıran cəhətlər onun temperatur rejimi, oksigenin azlığı, torpaq havasının su buxarları ilə doyması  və 

suyun müxtəlif formalarda mövcudluğu, torpaq məhlulunda duzların və üzvi maddələrin olmasıdır.  

Torpağı hava mühiti ilə yaxınlaşdıran torpaq havasının mövcudluğu, üst qatların quruma təhlükəsi və tem-

peratur rejiminin kifayət qədər kəskin dəyişməsidir.  

Heyvanların yaşama mühiti kimi torpağın aralıq ekoloji xassələrinə əsasən ehtimal etmək olar ki, torpaq, 

heyvanat aləminin təkamülündə mühüm rol oynamışdır.  

 

2.7. Yanğınlar ekoloji faktor kimi 

Y.Odum (1975, 1986) yanğınları (meşə, bozqır, torf bataqlığı və b.) iqlimin ayrılmaz hissəsi kimi yerüstü-

hava şəraitində ekosistemə özünəməxsus kompleks fiziki və kimyəvi təsir etdiyini göstərir və onu temperatur, 

yağıntı və torpaq kimi mühüm ekoloji faktor hesab edir. Buna uyğun olaraq biotik qruplaşmalar bu faktora da 

temperatur və suya olduğu kimi adaptasiya olunur. Əksəriyyət hallarda insan yanğın faktorunu həm gücləndirə, 

həm də zəiflədə bilir. 

Yanğınlar mülayim zonanın meşə  və bozqır rayonlarında və tropika rayonlarının quraqlıq mövsümündə 

xüsusilə böyük rol oynayır. Y.Odum (1975) qeyd edir ki, ABŞ-ın qərb və  cənubi-şərq rayonlarının 

əksəriyyətində son 50 ildə yanğın hadisəsi baş verməyən böyük sahə tapmaq çətindir. Sibir və Uzaq Şərq 

regionlarında da qaraşam meşələrində gövdəsi yanmayan ağaca təsadüf edilmir. Yanğının təbii başvermə səbəbi 

çox vaxt ildırımın vurması olur. Şimali Amerika induları meşə  və preriləri qəsdən (məqsədlə) yandırmışlar. 

Deməli, insan hələ  ətraf mühiti güclü dəyişməzdən çox-çox əvvəllər yanğınlar limitləşdirici faktor olmuşdur. 

Təəssüf ki, hazırkı dövrdə  də insanın ehtiyatsız davranışı  nəticəsində  məhsuldar meşə  və bozqır  əraziləri 

yanğınlara məruz qalaraq pozulur və ya məhv edilir. Ekoloji təsirinə görə «üst» və «alt» yanğınlar ayrılır. Üst 

yanğınlar zamanı çox vaxt bitki örtüyü və heyvanat aləmi tamamilə  məhv edilərək  əksəriyyət orqanizmlərə 

limitləşdirici təsir göstərir. Biotik qruplaşmaların öz ilkin vəziyyətinə qayıtması üçün bərpa işləri yenidən 

başlanır və buna çox illər tələb olunur.  

Alt yanğınlar,  əksinə, seçici təsir göstərir, orqanizmlərdə oda qarşı adaptasiyanın inkişafına köməklik 

göstərir, bakteriyaların parçalanma fəaliyyətinə  təkan verərək mineral maddələrin yeni yaranacaq ekosistem 

nəslinin qidalanması üçün əlverişli formaya çevirir, üst yanğınların başvermə  təhlükəsini zəiflədir, 

qruplaşmaların (biosenozların) bioloji müxtəlifliyinin çoxalmasına şərait yaradır. Alt yanğınlar azot fiksə edən 

paxlalı bitkilər üçün faydalıdır.  

Yanğından bəzən mühiti idarə edən faktor kimi də istifadə edilir. Bataqlıq şam meşələrinin məhsuldarlığını 

yüksəltmək, süpürgə kollu bataqlıqlarda ov heyvanlarını çoxaltmaq üçün yanğından zolaqlarla istifadə olunur. 

Pirogen (yanğın) faktoruna ekologiyada və bir sıra ekosistemlərin təkamülündə aparıcı faktor kimi baxmaq 

lazımdır. Yer kürəsinin bir çox regionlarında bitki örtüyü və heyvanat aləminin formalaşması bilavasitə təbii baş 

verən yanğınların (ildırım, vulkan püskürməsi) nəzarəti altında gedir. Biotaya təsir göstərən pirogen faktorların 

qədimliyini Q.Valter (1974) pirofit bitki qruplaşmalarının nisbətən çox olması ilə izah edir.  

Təbii faktorlardan başqa insan tərəfindən uzaq keçmişdən törədilən yanğınların bitki örtüyünə böyük təsiri 

olmuşdur.  Əkinçilik dövründən  əvvəl yanğınlar insanlar tərəfindən kütləvi ovçuluq zamanı törədilmişdir. Av-

straliyada bu üsuldan indi də istifadə olunur. Maldarlığa keçdikdən sonra xam torpaqlar və  kənd təsərrüfatı 

sahələri əldə etmək məqsədilə bu üsul (yanğın) universal silaha çevrildi.  

Yanğın (od) mühit faktoru kimi ekosistemə yüksək intensivlikdə eliminasiya qəflətən baş verməsi və 

qısamüddətli olması ilə  fərqlənir. Bununla belə çox vaxt biotonun (flora və faunanın) məhvinə  səbəb olmur 

(qalın quru torfluğun yanması müstəsna olmaqla). Məs., tayqa ekosistemlərində yanğından sonra biotonun bərpa 

olması növlər hesabına gedir: 1) yanğına davamlı növlər (şam, qaraşam, torpaq faunasının bir hissəsi); 2) Vege-

tativ yolla bərpa oluna bilən bitki növlərinin (qaragilə, mərcangilə və digər kollar, titrək qovaq, tozağac və b.); 

3) torpaqda toxum kimi qalan növlər (erika, ayıqulağı, moruq və b.); spor vasitəsilə (yosun, göbələk və b. 

yumurtacıq, pup halında (bəzi həşəratlar)); 4) çoxlu miqdarda toxum və spor verərək təzə yanğın yerlərini zəbt 

edən növlər (yağıotu, müvəqqəti mamırlar); 5) bərpa olunan yanğın yerində passiv (aeroplankton) və ya aktiv 

halda əlverişli şərait tapan növlər (məs., sığın, may böcəyi, tetra quru və b.).  

Yanğın hadisəsi ekosistemin bütün komponentlərinə (canlı, cansız) təsir göstərərək katastrofik diqressiyaya 

səbəb olmaqla bərabər, həm də ardıcıl diqressiya-demutasiya zənciri yaradır.  

 

49

Tayqa ekosistemlərində müəyyən edilmişdir ki, quru sahələrdə  təxminən hər 50-100 ildən bir, rütubətli 

sahələrdə isə hər 150-300 ildən bir yanğın təkrar olunur (Korçagin, 1954). Yanğınlar xüsusilə açıqiynəli meşə 

ekosistemlərinə (qaraşam və şam) güclü təsir göstərir. Odur ki, bu meşələr yayılan regionlarda geniş sahələr il-

kin meşələrin daim pirogen-diqressiv variantlarından ibarətdir. Bu meşələrin quru sahələrində yanğınlar hər 

20-25 ildən, rütubətli sahələrdə isə 40-50 ildən bir təkrar olunur (Utkin, 1965). Şərqi Sibirin qaraşam 

meşələrində yanğınlar müntəzəm baş verir, burada hətta güclü yanğından sonra da suksessiya prosesi cins 

dəyişmədən gedir. Yəqin ki, bu hal suksessiyanın xüsusiyyəti olub qaraşam meşə ekosistemlərinin və onların 

demudasiya komplekslərinin qədimliyindən xəbər verir.  

Yarpaqlı (enliyarpaqlı) meşələr zonasında yanğından sonra biotanın (ekosistemin) müvəqqəti qruplaşmaları 

əvvəl çəmən, sonra isə törəmə tipli meşə  mərhələləri keçirir. Y.Odum (1975) enliyarpaqlı meşələrin arealı 

daxilində palıd meşələrinin yerində pirogen subklimaks tipli qruplaşmalar müşahidə olunur (törəmə  çəmən, 

bozqır, yaxud şam meşəsi).  

Bozqır zonanın ekosistemlərinin müasir görünüşü və  təşkili  əsasən antropogen faktorların təsiri altında 

təşəkkül tapmışdır.  

Yarımsəhra kompleksləri bozqırlarla müqayisədə yanğınların təsirinə qarşı az davamlıdır. Bu 

qruplaşmaların strukturuna pirogen təsir çox vaxt dönməyən və ya uzun müddət bərpa olunmayan dəyişikliyə 

səbəb olur. Arid rayonlarında pirogen diqressiya çox vaxt qumların sovrulma mənbəyinə çevrilir, burada 

yanğınlar səhralaşmaya səbəb ola bilər. Güclü diqressiya zamanı ayrı-ayrı sahələrdə barxanlar əmələ  gətirir. 

Yanğınların və intensiv mal-qara otarılmasının yarımsəhra ekosistemlərinə məhvedici təsiri və Həştərxan qum 

massivinin (2,2 mln. ha) yaranmasını buna misal göstərmək olar. Bunun başlanğıcı XIX əsrin ilk onilliklərində 

bir neçə  Kiçik Orda  nəslinin bura köçməsi dövrünə  təsadüf edir. XX əsrin sonunda döyənəkli və sovrulan 

qumların sahəsi 30 dəfəyə qədər artdı.  

Pirogen suksessiyalar geniş yayılmışdır. Onların mövcudluğu ekosistem sıralarının müasir paylanmasında 

və təkamülündə yanğınların rolunu təsdiqləyir (Sannikov, 1981).  

 

 

 

50

III FƏSİL 

POPULYASİYALAR 

 

Ekologiyada və genetikada populyasiya müəyyən ərazidə yerləşən, bir-biri ilə və başqaları ilə qarşılıqlı əlaqə 

şəraitində uzun müddət sayını tənzim edə bilən hər hansı növün  fərdlər qrupudur. Populyasiya  növün quruluş 

vahidi, təkamül vahidi və yaşama forması sayılır. Başqa sözlə populyasiya bir növün müəyyən yaşama yeri olan 

və təbii qruplaşmanın (birliyin) hissəsi kimi fəaliyyət göstərən istənilən orqanizmlər qrupudur, yaxud populyasi-

ya vəhdət halında fəaliyyət göstərən ekosistemin komponentidir. 

«Populyasiya» termini ekologiyaya demoqrafiyadan keçmişdir, mənası da xalq, əhali deməkdir. (lat. popu-

lus). 

Populyasiya  qrup halında birləşmə olduğu üçün mühitə uyğunlaşma qabiliyyəti ayrı-ayrı fərdlərə nisbətən 

daha geniş olub bir sıra spesifik xassələrə malikdir. Bunlar aşağıdakılardan ibarətdir: 

1)

 

Populyasiyanın sayı – onun tutduğu ərazi vahidində yayılmış həmin növdən olan fərdlərin sayı ilə ifadə 

olunur. 

Müxtəlif növlərin populyasiyalarında fərdlərin sayı (və ya miqdarı) müxtəlifdir, lakin müəyyən həddən aşağı 

ola bilməz. Fərdlərin sayı  müəyyən həddən az olarsa populyasiyanı məhv edər. Əgər populyasiya məhdud ərazi 

daxilində yaşayırsa və sayı az olarsa, fərdləri bilavasitə saymaq mümkündür, məs. Şirvan qoruğunda olan cey-

ranların sayı. 

Populyasiyanın sayı mövsüm və illər üzrə  kəsgin dəyişə bilər. Məs. Lemminqlərin (xırda gəmiricilər), adi 

çəyirtgə, xəstəliktörədən bakteriyalar, bə’zi zərərverici həşəratlar ayrı-ayrı illərdə kütləvi çoxalır. Uzunömürlü 

bitki və heyvan populyasiyalarının sayı sabit olur. Açıq sahələrdə yaşayan həşəratların və birillik bitkilərin po-

pulyasiyalarının sayı yüz min və milyonlarla olur. Fərdlərin sayı bir neçə yüzdən az olan populyasiyalar təsadüfi 

səbəblərdən (yanğın, sel, havanın dəyişməsi) azala bilər və fərdlər məhv olub gedər. 

Əgər populyasiyanın sayı olduqca böyük olub saymaq qeyri mümkün olarsa, onda populyasiyanın sıxlığını 

müəyyənləşdirib onun tutduğu sahəyə vurmaqla sayını tapmaq olar. 

Bir çox növlərin populyasiyaları öz sayını tənzimləmək xassəsinə malikdir. Konkret şəraitdə populyasiyanın 

ən çox optimal (əlverişli) sayına onun homeostazı deyilir. Müxtəlif növlərin populyasiyalarında qomectatik im-

kanlar müxtəlif olur. 

2) Populyasiyanın sıxlığı çox vacib göstərici olub onun məkan vahidinə düşən miqdarıdır; yəni sahə və ya 

həcm vahidinə düşən populyasiya fərdlərinin sayı və biokütləsidir. populyasiya öz sıxlığını tənzimləməklə nö-

vün nəslini qoruyub saxlayır. Populyasiyanın sıxlığını nizamlamaq üçün mütəlif kompleks süni tədbirlər də hə-

yata keçirilir. Məs. ilin çox çətin dövrlərində heyvanlar əlavə yemlə təmin edilir, yaxud bir yerdən başqa yerə 

köçürülür, brakonyerlərlə mübarizə tətbiq edilir. Meşədə ağaclar çox sıx olduqda cavan və yetişgənlik yaşların-

da «işıqlandırma», «seyrəltmə» və «keçid» qırıntıları tətbiq olunur. 

Populyasiyalar müəyyən quruluşa malik olub özlərini müxtəlif yaş, cins, ölçü miqdarında və genetik cəhət-

dən göstərir. 

 

3.1. Növün populyasya strukturu  

Hər növ müəyyən  ərazini (areal) tutaraq orada populyasiya sistemini yaradır.  Ərazi nə  qədər çox 

parçalanmış olarsa, orada məskunlaşan növün ayrı-ayrı populyasiyalara ayrılma imkanları çoxalır. Lakin növün 

populyasiya strukturunu onun bioloji ayrılması – onu təşkil edən fərdlərin hərəkətliyi və  əraziyə bağlılıq 

dərəcəsi, həmçinin təbii maneələri dəf etmək qabiliyyəti müəyyənləşdirir.  

 

3.2. Populyasiyanın ayrılması dərəcəsi  

Növün üzvləri geniş ərazilərdə daima yerini dəyişərsə, belə növ az miqdarda iri populyasiyalara malik olur. 

Böyük miqrasiya qabiliyyəti ilə  fərqlənən növlərdə  şimal maralını  və  şimal tülküsünü misal göstərmək olar. 

Nişanlamanın (damğalama) nəticələri göstərmişdir ki, şimal tülküsü mövsüm ərzində çoxaldığı (nəsil verdiyi) 

yerdən yüz kilometrlərlə, bəzən min kilometrə qədər yerini dəyişir. Şimal maralları müntəzəm mövsümi köçmək 

zamanı yüz kilometrə  qədər məsafəni qət edir. Belə növlərin populyasiyalarının sərhədləri adətən iri coğrafi 

maneələrdən – enli çaylardan, boğazlardan, dağ silsiləsindən və s. keçir. Bəzi hallarda hərəkət edən növ nisbətən 

böyük olmayan arealda yalnız bir populyasiyadan ibarət olmayan arealda yalnız bir populyasiyadan ibarət ola 

bilər, məsələn, Qafqaz dağ keçisinin (tur) sürüsü daim həmin dağ massivinin iki silsiləsi boyu yerini dəyişir.  

Zəif inkişaf etmək qabiliyyəti olduqda növ daxilində landşaftın mozaikliyini əks etdirən bir çox kiçik 

populyasiyalar formalaşır. Bitkilərdə və azhərəkətli heyvanlarda populyasiyanın sayı mühitin müxtəlifliyindən 

 

51

birbaşa asılı olur. Dağlıq rayonlarında belə növlərin  ərazi differensasiyası düzən  əraziyə nisbətən daha 

mürəkkəb olur.  

Növün qonşu populyasiyalarının ayrılma dərəcəsi olduqca müxtəlif olur. Bəzi hallarda onlar ərazicə bir-

birindən kəskin ayrılır. Xanı və tinqa balıqlarının bir-birindən ayrı yerləşən göllərdə populyasiyaları və yaxud 

ağbığlı silviya quşunun və Hindistan qamışquşunun və digər növlərin səhra ərazisində yerləşən vahələrdə və çay 

vadilərindəki populyasiyalarını buna misal göstərmək olar.  

Geniş ərazilərdə növün başdan-başa məskunlaşması bunun əks variantıdır. Belə yayılma xarakteri, məsələn, 

quru bozqırlarda və yarımsəhralardakı kiçik sünbülqırana xasdır. Bu landşaftlarda onların sıxlıq dərəcəsi hər 

yerdə yüksəkdir.  

Populyasiyalar arasında  əlaqə növün vahid bütövlüyünü saxlayır. Populyasiyaların bir-birindən uzun 

müddət ayrı düşməsi adətən yeni növlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur.  

Ayrı-ayrı populyasiyalar arasındakı  fərqlər müxtəlif dərəcədə  təzahür olunur. Onlar yalnız onların qrup 

xarakterinə deyil, həm də fizioloji, morfoloji keyfiyyət xüsusiyyətlərinə və ayrı-ayrı fərdlərin davranışına toxuna 

bilər. Bu fərq  əsasən təbii seçmənin təsirilə yaranaraq hər bir populyasiyaya konkret şəraitdə yaşamağa 

uyğunlaşmağa imkan verir. Məsələn, ağ dovşan arealının müxtəlif hissələrində müxtəlif rəngdə, müxtəlif 

ölçüdə, müxtəlif həzm sisteminə malik olur.  

 

3.3. Populyasiyanın təsnifatı  

Populyasiyaları növ daxilində  ərazi qruplaşması kimi ayırmaq və  təsnifatını vermək üçün ekoloqlar 

müxtəlif prinsiplərə  əsaslanır. N.P.Naumova (1967) görə növün ən böyük ərazi qruplaşması  yarımnöv  və ya 

coğrafi irqlər hesab olunur. Yarımnöv sistemi və onun tutduğu  ərazinin böyüklüyü növün bioloji 

xüsusiyyətlərindən asılıdır. Yarımnövün arealları  hərəkətedən formalarda olduqca böyük ola bilər. Onların 

daxilində eyni coğrafi  şəraitə malik olan ərazilərdəki iqlimə, relyef və landşafta uyğunlaşan coğrafi 

populyasiyalar ayrılır. Onlar da öz növbəsində mühitin müxtəlif sahələrində  məskunlaşan daha kiçik 

populyasiyalardan ibarət olur. N.P.Naumova (1963) görə coğrafi populyasiya bir növün (və ya yarımnövün) 

eyni  şəraitə malik olan ərazilərdə  məskunlaşan, ümumi morfoloji tip və  həyat hadisələrinin vahid ritmi və 

orqanizmlərin dinamikası ilə seçilən fərdlərin məcmusudur. Coğrafi miqyasda belə qruplaşmalar fərdlərin bu və 

ya digər rayonda yarımnöv arealı hüdudunda eyni şəraitdə, eyni istiqamətdə uyğunlaşması prosesində  əmələ 

gəlir. Bioloji coğrafi populyasiyalar məhsuldarlıq səviyyəsinə, heyvanlarda isə həm də aparıcı qida tipi, fərdlərin 

hərəkətlik dərəcəsi, oturaq və ya miqrasiya həyat tərzinə görə  fərqlənə bilər. Bir coğrafi populyasiyanın 

fərdlərini birləşdirən xarakterik cəhət onların həyat ritminin birliyidir. Aşağı dərəcə (ranq) populyasiyalar üçün 

müxtəlif adlar işlənir. Bunlardan ekoloji biotopik, yerli, lokal, elementar və b. populyasiyaları göstərmək olar. 

Belə populyasiyalar müvəqqəti və qeyri-stabil ola bilər. Populyasiyanın ranqı (dərəcəsi) nə qədər aşağı olarsa, 

populyasiyalarla əlaqə də bir o qədər sıx, fərdlər arasında mübadilə dərəcəsi böyük, fərqləndirici xüsusiyyətlər 

isə az olar. Yarımnöv ranqının qruplaşmaları arasında fərq daha güclüdür, bu fərqlər ayrı-ayrı fərdlərin yalnız 

fizioloji və davranış  tərzi, həm də onlarda morfoloji tərzlərdə  nəslən möhkəmlənmişdir. Populyasiyların 

müxtəlif ranqları (dərəcələr) arasındakı əlaqələr növün vəhdətini və onun irsi fondunun zənginləşməsini təmin 

edir.  

Akademik S.S.Şvars təbii populyasiyaların ayrılmasına digər – tarixi-genetik cəhətdən yanaşır. Bu 

baxımdan, populyasiyaları genetik vahid kimi yalnız cinsi çoxalma və çarpaz mayalanma olan növlər üçün 

ayırmaq olar.  

Ölçüsünə görə karlik, adətən  lokal  və  superpopulyasiyalar ayırırlar. Superpopulyasiyalar başdan-başa 

geniş əraziləri əhatə edərək çoxlu miqdarda fərdlərdən ibarət olur.  

Populyasiyaları, həmçinin məkanca və yaş strukturuna, daimi yerində olan və ya məskunlaşdığı yeri 

dəyişən və digər ekoloji dərəcələrə görə ayırmaq olar.  

Müxtəlif növlərin populyasiyalarının ərazi sərhədi bir-birinin üstünə düşmür. Geniş populyasiya sərhədinə 

malik olan növlər də mövcuddur. Məsələn, hərəkətdə olan iri heyvan sayılan sığının bir populyasiyasının zəbt 

etdiyi ərazi müxtəlif bitki örtüyünü (müxtəlif cinslərdən ibarət meşələr, tarlalar, çəmənlər, yarğanlar, çay yatağı 

və s.) özündə cəmləşdirir.  

 

3.4. Populyasiyanın bioloji strukturu  

Populyasiyanın strukturunun əsas göstəriciləri – orqanizmlərin sayı, məkanda yayılması  və keyfiyyətcə 

müxtəlif fərdlərin nisbəti sayılır.  

 

52

Hər bir orqanizmin fərdi əlamətləri onun irsi proqramından, genetik tipindən və bu proqramın ontogenezin 

inkişafında necə  həyata keçməsindən asılıdır. Hər bir fərd müəyyən ölçü, cins, morfologiyasının fərqləndirici 

əlamətləri, davranış xüsusiyyətləri və  dəyişən mühitə qarşı uyğunlaşma dərəcəsinə malikdir. Bu əlamətlərin 

populyasiyada yayılması da onun strukturunu təyin edir.  

Populyasiyanın strukturu sabit deyildir. Orqanizmlərin böyümə  və inkişafı, yenisinin dağılması, müxtəlif 

səbəblərdən ölümü (məhv olma), ətraf mühitin dəyişməsi, düşmənlərinin sayının artma və ya azalması – bütün 

bunlar populyasiya daxilində müxtəlif nisbətlərin dəyişməsinə səbəb olur.  

 

Populyasiyanın cinsi strukturu  

Fərdlərin mühitə tələbatı və onun ayrı-ayrı faktorlara qarşı davamlığı qanunauyğun və əhəmiyyətli dərəcədə 

dəyişir. Ontogenezin müxtəlif mərhələlərində yaşayış yeri, qida tipi, yerdəyişmə xarakteri, orqanizmlərin ümumi 

aktivliyi dəyişə bilər. Çox vaxt növ daxilində ekoloji yaş müxtəlifliyi növlər arasındakı  fərqdən daha yüksək 

dərəcədə təzahür edir.  

Populyasiyanın yaş  fərqləri onun ekoloji müxtəlifliyini və bununla da mühitə müqavimətini  əhəmiyyətli 

dərəcədə gücləndirir.  Şəraitin normadan artıq güclü kənara çıxması zamanı populyasiyada yaşamağa qabil 

fərdlərin bir hissəsinin qalması və populyasiyanın mövcudluğunun davam etməsi ehtimalı çoxalır.  

Populyasiyanın yaş strukturu uyğunlaşma xarakterinə malikdir. O, növün bioloji xassələrinə əsaslanır, lakin 

həmişə ətraf mühit faktorlarının təsir gücünü əks etdirir.  

 

3.5. Bitkilərdə populyasiyanın yaş strukturu 

Bitki senopopulyasiyası müəyyən fitosenoz daxilində onun fenotik vəziyyətindən və ekotopik və genetik 

xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq növün bütün fərdlərini birləşdirir. Bitkilərdə senopopulyasiyanın yaş 

strukturu (yaxud konkret fitosenozun populyasiyasının) yaş qruplarının nisbətilə təyin olunur.  

Cücərtilər – toxumda olan ehtiyat maddələrindən və xüsusi assimlyasiyanın hesabına qarışıq qida alır. Bu 

kiçik bitkilər üçün rüşeym strukturun mövcudluğu səciyyəvidir: rüşeym kökün inkişafı başlayan ləpə  və bir 

qayda olaraq yaşlı bitkilərdən fərqli olaraq sadə formalı böyük olmayan yarpaqlı biroxlu zoğdur.  

İlkin bitkilər – (yuvenil bitkilər) – sərbəst qidalanmağa keçir. Bu bitkidə daha ləpə yoxdur, çox vaxt 

təkoxluluğunu saxlayır, yarpaqlar başqa formada olub yaşlı bitkilərə nisbətən xırdadır.  

İmmatur bitkilər – yuvenil bitkidən yaşlı vegetativ bitkiyə keçid əlamətlərə malikdir. Bunlarda çox vaxt 

zoğun budaqlanması başlayaraq fotosintetik aparatın böyüməsinə şərait yaradır.  

Yaşlı vegetativ bitkilərdə yeraltı  və yerüstü orqanların strukturunda növün həyati forması üçün tipik 

əlamətlər meydana gəlir və vegetativ üzvün quruluşu  əsasən generativ vəziyyətə uyğun gəlir, lakin hələ 

reproduktiv orqanlar yoxdur.  

Bitkinin generativ dövrə keçməsi təkcə çiçək və meyvələrin peyda olması ilə deyil, həm də orqanizmin 

dərin daxili biokimyəvi və fizioloji qurulması ilə təyin olunur.  

Cavan generativ bitkilər – çiçəkləyir, meyvə əmələ gətirir, yaşlı struktur formalaşmasının yekunlaşması 

gedir. Bəzi illərdə çiçəkləmədə fasilə də ola bilər.  

Ortayaşlı generativ bitkilər – adətən  ən yüksək böyümə  həddinə çatır, hər il böyük artım və toxum 

məhsulu verir.  

Qoca generativ bitkilər – reproduktiv funksiyası kəskin aşağı düşür, zoğvermə və köklərin inkişafı prosesi 

zəifləyir. Məhvolma prosesləri yenidənyaranma proseslərini üstələyir, dezinteqrasiya güclənir. Qoca vegetativ 

(subsenil) bitkilərdə toxumvermənin (meyvəvermə) dayanması,  əzəmətliyi aşağı düşür, destruktiv proseslər 

güclənir, zoğ  və kök sistemi arasındakı  əlaqələr zəifləyir, həyati formaların bəsitləşməsi nəzərə çarpa bilər, 

immatur tipli yarpaqlar peyda olur.  

Senil bitkilər – son dərəcə zəif olması, ölçülərinin azalması, bərpa olunduqda az miqdarda zoğun olması ilə 

səciyyələnir, bəzən – yuvenil əlamətlər görünür (yarpaqların forması, zoğların xarakteri və s.). 

Ölmüş fərdlər senil vəziyyətin son dərəcə təzahürüdür, bu zaman bitkidə təkcə ayrı-ayrı canlı toxumalar 

qalır.  

Populyasiyanın fərdlərinin yaş  vəziyyətinə görə bölünməsi onun yaş spektri adlanır. O, müxtəlif yaş 

səviyyələrinin nisbətini əks etdirir.  

Senopopulyasiya  əgər bütün yaş qruplarından (və ya ona yaxın) ibarət olarsa, (konkret növlərin bəzi yaş 

vəziyyətləri, məsələn, immatur, subsenil, yuvenil təzahür etməyə də bilər) ona normal senopopulyasiya deyilir. 

Belə populyasiya asılı olmayıb toxum və vegetativ yolla özünü saxlama qabiliyyətinə malikdir. Belə 

 

53

populyasiyada bu və ya digər yaş qrupu üstünlük edə bilər. Bununla əlaqədar olaraq cavan, ortayaşlı və qoca 

(yaşlı) normal senopopulyasiyalar ayrılır.  

Senopopulyasiyanın yaş strukturu əsasən növün bioloji xüsusiyyətləri ilə toxumvermənin - meyvəvermənin 

dövriliyi, məhsuldar toxumların və vegetativ rüşeymlərin sayı, toxumların bitiş faizinin qalma müddəti, fərdlərin 

bir yaş qrupundan digərinə keçmə sürəti, klon əmələgəlmə qabiliyyəti və b.) təyin olunur. Göstərilən bütün 

bioloji xüsusiyyətlərin təzahürü ətraf mühit şəraitindən asılıdır.  

Bir senopopulyasiyanın fərdlərinin inkişafı  və bir yaş qrupundan digərinə keçmə sürəti müxtəlif 

intensivlikdə ola bilər. Normal inkişafla, yəni yaş  vəziyyətləri biri digərini adi ardıcıllıqla  əvəz etməsi ilə 

müqayisədə inkişaf tezləşə və gecikə bilər, ayrı-ayrı yaş vəziyyətləri sıradan çıxa bilər, təkrar sükutluq başlaya 

bilər, fərdlərin bir hissəsi cavanlaşa və ya məhv ola bilər. Bir sıra çəmən, meşə, bozqır növləri istixanada və ya 

əkinlərdə yaxşı aqrotexniki fonda becərildikdə öz ontogenezlərini qısaldır, məsələn, çəmən topalotu və 

çobantoxmağı 20-25 ildən 4 ilə qədər, yaz gülülü (xoruzgülü) 100-dən 10-15 ilə qədər və s. Digər bitkilər isə 

şərait yaxşılaşdıqda (məs. adi zirə) ontogenez uzana bilər.  

Quraqlıq illərində  və intensiv otarma zamanı senopopulyasiyanın ayrı-ayrı yaş  vəziyyətləri sıradan çıxır, 

bəzi növləri vaxtsız senil vəziyyətinə keçir, bəzi növlərin isə cavan və yetişmiş generativ fərdlərində çiçəkləmə 

fasilə verərək elə bil ki, cavanlaşır və ontogenezini uzadır.  

Yaş spektri yalnız xarici şəraitlə deyil, həm də növün reaktivliyindən və davamlığından asılı olaraq 

tərəddüd edir. Otarmaya qarşı bitkilərdə müxtəlif maneələr olur: otarmada bəzi bitkilərdə cavanlaşma baş verir, 

belə ki, qocalma həddinə çatmamış  məhv edilir (məs. yovşan), digərində isə  bərpa aşağı düşdüyündən 

senopopulyasiyanın qocalmasına səbəb olur (məs. bozqır növü Ledebur çiləotu).  

Bəzi növlərdə arealın bütün sahəsində geniş diapazon şəraitində normal senopopulyasiyalar yaş 

strukturunun  əsas  əlamətlərini saxlayır (məs. adi göyrüş, dovşantopalı, çəmən topalı  və s.). Belə yaş spektri 

əsasən növün bioloji xassələrindən asılı olub baza spektri adlanır.  

Baza spektri ən çox davamlı qruplaşmalarda edifikator növlərin senopopulyasiyalarına xasdır.  

Fərdlər nə  qədər böyük olarsa, onun mühitə  və qonşu bitkilərə  təsiri geniş sferdə olur. Əgər 

senopopulyasiyanın yaş spektrində yaşlı vegetativ fərdlər, cavan və ortayaşlı generativ fərdlər üstünlük təşkil 

edərsə, bütün populyasiya bütövlüklə digərləri arasında davamlı vəziyyət tutacaqdır.  

Beləliklə, senopopulyasiyanın təkcə sayı deyil, həmçinin yaş spektri onun vəziyyətini və xarici mühitin dəyişən 

şəraitinə uyğunlaşmasını əks etdirir və biosenozda növün mövqeyini təyin edir.