QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

Azərbaycanın endem bitkilərinə aiddir («Azərbaycan florası» 1950-1961).   

Azərbaycan Respublikası ərazisində demək olar ki, bitki örtüyünün bütün tiplərinə – qədim meşə borealı, 

səhra, kserofit, bozqır, Qafqaz və adventiv bitki örtüyünə təsadüf edilir. Qədim meşə borealı florasına Talışda, 

Kiçik və Böyük Qafqaz dağlarında, kserofil və Qafqaz bitki tiplərinə  və  sırf boreal bitki tipinə isə 

respublikamızın bütün bölgələrində  təsadüf edilir. Səhra bitki örtüyü əsasən Kür-Araz ovalığı  və Abşeron 

yarımadası üçün səciyyəvidir. Göstərilən bitki tipləri bir çox bitki qruplaşmaları əmələ gətirir.  

Azərbaycanın ayrı-ayrı coğrafi landşaft bölgələrinin flora zənginliyi müxtəlifdir. Naxçıvan MR-in ərazisi 

bitki növləri ilə daha zəngindir. Buranın bitki növləri respublika florasının 43%-ni təşkil edir. Quba-Qusar dağ 

massivinin bitki növləri floramızdakı bitki növlərinin 40%-ni, Kiçik Qafqazın mərkəzi dağlıq hissəsi 34,5%-ni, 

Böyük Qafqazın  şərq massivi 29,4%-ni, Talışın dağlıq hissəsi 27%-ni təşkil edir. Kiçik Qafqazın  şimal 

yamacında bitki növləri nisbətən azdır. Kiçik Qafqazın dağlıq hissəsinin aşağı dağətəyi massivi, Böyük 

Qafqazın dağlıq massivinin qərb hissəsi, Kür-Araz ovalığı florası orta dərəcədə (23-26%) bitki növləri ilə 

zəngindir. Kür düzənliyi, Abşeron yarımadası, Qobustan, Samur-Dəvəçi florasında bitki növləri azdır (Prilipko, 

1966).  

Respublika ərazisində 865-dən artıq şibyə, 500-ə qədər mamır növü vardır.  

Azərbaycanın yabanı dendroflorasında 460-a yaxın ağac və kol növünə təsadüf olunur ki, bu da respublika 

florasındakı bitki növlərinin 11%-ni təşkil edir. Onların 70-i endem növü olub respublikamızdan kənarda bitmir. 

Azərbaycan florasında üçüncü dövrə aid olan relikt ağac və kollar bitir. Onlardan eldar şamı, dəmirağac, ipək 

akasiyası, xəzərlələyi və b. göstərmək olar. Nadir və kökü kəsilmək təhlükəsi altında olan bir çox ağac və kol 

növləri Azərbaycanın Qırmızı kitabına daxil edilmişdir. Onlara ipək akasiyası, Xəzər lələyi, budaqlı danaya, 

---

 

303

dəmirağac, qarmaqvari şam, aptek dəfnəgilası, hirkan ənciri, qanadmeyvə yalanqoz, adi şabalıd, radde tozağacı, 

sarı rododendron, qafqaz rododendronu aiddir.  

Azərbaycan florasına müxtəlif dərman, efiryağlı, dekorativ, meyvə, texniki və digər faydalı bitkilər daxildir.  

Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, insanın uzunmüddətli düşünülməz təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində 

respublikamızın bitki örtüyünün bioloji müxtəlifliyi deqradasiyaya məruz qalmış, dəyişilmiş, kasatlaşmış, 

azalmış, bəzən məhv edilmişdir.  

Bitki örtüyünün bioloji müxtəlifliyinin pozulması  və ya məhv edilməsi ilə  əlaqədar respublikamızın bəzi 

regionlarında müasir bitki örtüyünün BM-i müasir iqlimə uyğun gəlmir. Bunu aşağıdakı misallarla izah etməyə 

çalışaq.  

Kiçik Qafqazın  şimal yamacında vaxtilə  məhsuldar iberiya palıdı meşələri yayılan aşağı dağ-meşə 

qurşağının yerində hazırda çox yerdə kserofil qaratikan kolu üstünlük təşkil edən müxtəlif şiblək qruplaşmaları 

formalaşmışdır. Bunun əsas səbəbi oradakı palıdlıqların məhv edilməsi, ərazinin kənd təsərrüfatı bitkiləri altında 

və örüş kimi istifadə olunmasıdır (şəkil 19.3, 19.4). Meşəsizləşdirilmiş  ərazilər yamacların baxarından və 

meylliyindən asılı olaraq bu və ya digər dərəcədə eroziyaya uğramışdır. Belə sahələrdə antropogen təzyiq 

dayandırılarsa, ilkin BM-in bərpası prosesi konkret sahədə BM-in pozulma dərəcəsindən, onun fiziki-coğrafi 

yerləşməsindən (dəniz səviyyəsindən yüksəkliyindən, yamacın cəhəti və dikliyindən), torpağın pozulma 

dərəcəsindən və s.-dən asılıdır.Məs. meşəsizləşdirilmiş dik yamaclarda palıd meşələrinin yerində formalaşan 

ikinci dərəcəli ağac cinslərindən (əsasən dəmirqara) ibarət ağaclıqarı mal-qaradan mühafizə etmək yolu ilə 

tədricən ilkin palıd meşəsini bərpa etmək olsa da, onun BM-ni olduğu kimi qaytarmaq mümkün deyildir.  

Qaratikan üstünlük təşkil edən güclü dərəcədə eroziyaya məruz qalmış sahələrdə biosenoz (bitki növləri, 

heyvanat aləmi, mikroorqanizmlər) tamamilə pozulduğundan, biotop (torpaq) itirildiyindən ilkin BM-i 

(məhsuldar palıd meşələrini) bərpa etmək qeyri-mümkündür. Belə sahələrdə yerli ağac növlərinin  əkini yaxşı 

nəticə vermir, burada mövcud biotopa uyğun ağac növlərinin (eldar şamı, Krım  şamı, saqqızağac, ardıc, 

söyüdyarpaq armud) becərilməsi məqsədə uyğundur.  

Meşə ekosistemlərinin BM-nin intensiv deqradasiyası  və  məhv edilməsi respublikamızın bütün düzən 

regionlarında Kür-Araz ovalığı, Samur-Dəvəçi düzənliyi, Qanıx-Həftaran vadisi və  Lənkəran ovalığında baş 

vermişdir. Bu ərazilərdə meşələr məhv edilərək kənd təsərrüfatı sahələri və meyvə bağları (aqrosenozlar) və ya 

seliteb landşaftlarla əvəz olunmuşdur (şəkil 19.5).  

Respublikanın bütün dağ sistemlərinin yüksək dağlıq zonasında subalp meşələri məhv edilmiş, ora 

uzunmüddətli intensiv yay otlaqları kimi istifadə olunduğundan meşənin yuxarı  sərhədi 400-1000 m aşağı 

salınmış, nəticədə burada üstünlük təşkil edən tozağac, şərq palıdı və trautvetter ağcaqayını ağaclıqlarının BM 

tamamilə məhv edilmişdir. Onların BM-in antropogen seriyalarına yalnız dik qayalı yamaclarda təsadüf etmək 

olar (şəkil 19.6).  

Qoruqlar, yasaqlıqlar və milli parklar bioloji müxtəlifiyin qorunmasında mühüm rol oynayır. Lakin 

təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, respublikamızdakı xüsusi mühafizə olunan ərazilərdə  təbii ehtiyatlar lazımi 

səviyyədə qorunmur. Qoruq, Milli park və yasaqlıq ərazilərində qanunsuz kəsilən ağaclara tez-tez rast gəlinir. 

Göygöl, Zaqatala, İlisu,  İsmayıllı qoruqlarında meşənin yuxarı  sərhədi yay otlaqları kimi istifadə olunur. 

Qarayazı, Türyançay, Pirqulu qoruqlarında, həmçinin  şəhər, qəsəbəətrafı yaşıl zonalarda, Yalama Milli Parkı 

meşə sahəsində isə ilboyu mal-qara otarılır. Bunun nəticəsində meşə ekosistemlərinin bioloji müxtəlifliyi bu və 

ya digər dərəcədə deqradasiyaya uğramışdır.  

Vəhşi heyvanların yaşayış yerlərinin transformasiyası  əsasən meşə örtüynün məhv edilməsi, meşə 

ekosistemlərinin BM-nin deqradasiyası və aqrosenozlarla əvəz edilməsi ilə əlaqədardır. Belə yerlərdə heyvanat 

aləminin BM-nin deqradasiyası onların yaşayış yerlərinin (stasiyalarının) – yuvalarının, qışlama və çoxalma 

yerlərinin azalması ilə bağlıdır.  

Fermer təsərrüfatlarının artması ilə əlaqədar şum sahələrinin genişlənməsi müşahidə olunur. Bu zaman hey-

vanat aləminin sonuncu qoruyucu stasiyaları yoxa çıxır, gəmiricilər, həşəratlar artır, onların (ziyanvericilərin) 

«partlayışı» nəticəsində kənd təsərrüfatı və meşə təsərrüfatına böyük ziyan dəyir. 

Azərbaycan Respublikasında BM-in qorunması  və davamlı istifadəsinə dair Milli Strategiya və  Fəaliyyət 

Planı Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin 2006-cı il 24 mart tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir. Bura 

aşağıdakılar daxildir: 

 

 

 

---

 

304