QəRİb məMMƏdov mahmud xəLİlov

FİTOMÜHİT (fitosenotik mühit) 

FİTONOMİYA  – botanikanın bölməsi: bitkinin mənşəyi və 

inkişafını öyrənir. 

---

 

170 

 

FİTONSİDLƏR  – Bitkilərin  əmələ  gətirdiyi, bakteriyaların, 

mikroskopik göbələklərin, ibtidailərin böyüməsini və inkişafını saxlayan 

bioloji aktiv maddələr. Bu maddələr antibiotik xassəsi daşıyıb havadakı 

bir çox zərərli və  xəstəlik törədən mikrobları, virusları  məhv edir, 

bununla da havanı saflaşdırır. Aydın olmuşdur ki, təbiətdə fitonsid 

hadisəsi geniş yayılmışdır. Bakteriyalardan tutmuş ali bitkilərə  qədər 

bütün bitki aləmi fitonsid xassəsinə malikdir. Çay, dəniz və göllərin 

suyunda da fitonsidli bitkilərə rast gəlinir. Ağaclar daha çox fitonsid 

xassələri daşıyır. Müəyyən edilmişdir ki, şam, ardıc, qovaq, cökə, 

tozağacı meşələri xəstəlik törədən virusları, mikrobları aloye, sarımsaq, 

soğan və istiotdan da tez məhv edir. Fitonsid buraxan 40-a qədər ağac 

və kol növü müəyyən edilmişdir. Hər bir bitki fitonsidinin özünəməxsus 

təsiredici xassəsi vardır.  Şam ağacının F-i vərəm xəstəliklərinin sağal-

masına kömək edir. Ağ  şamın F-i difteriya mikroblarını  qırır, qovağın 

və palıdın fitonsidləri isə qanlı ishal çöplərini məhv edir. Ardıc ağacının 

F-i difteriya, göyöskürək, qarınyatalağı çöplərinə  və milçəklərə 

öldürücü təsir göstərir. Ağcaqayın, qovaq, tozağacı, sərv F.-i 20-25, 

şam, ardıc və  dəfnə 15, qoz 18, vələs və saqqız 7-8, palıd və 

qaraçöhrənin F-i isə 5-6 dəqiqə  ərzində bakteriyaları  məhv etməyə 

qabildir. F. bitkilərdə  təbii immunitet amillərindən biridir. Antimikrob 

xassələrinə görə F. – tibbdə, baytarlıqda, bitkilərin mühafizəsində 

istifadə olunur. Tibbdə soğan, sarımsaq, qatıqotu və  tərkibində F. olan 

başqa bitkilərdən alınmış preparatlar irinli yaraların, trofik xoraların və 

s. xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilir. Tərkibində F. olan bir sıra 

bitkilər mədə-bağırsaq traktının, ürək fəaliyyətinin hərəkəti və sekretor 

fəallığını stimullaşdırır. 

Yeyinti sənayesində ərzaqları uzun müddət xarab olmaqdan qorumaq 

üçün də fitonsidlərdən istifadə olunur. «Fitonsidli” kağızlara» bükülmüş 

alma, armud, limon, naringi və s. meyvələr 1,5-2,5 dəfə az xəstəliyə 

tutulur. Bitkilərin fitonsid xassələri konserv istehsalında da kara gəlir. 

Bu məqsədlə soğan, sarımsaq,  şüyüd, dağ keşnişi, razyana, xardal, 

darçın, dəfnə yarpağı, kərəviz, çuğundur, pomidor, qatıqotu kökü və s. 

istifadə olunur. Onlar konservləri sterilizasiya edərək mikroblardan 

zərərsizləşdirir. 

Müəyyən edilmişdir ki, bitkilərin yalnız uçucu xassəsi maddələri 

deyil, onların gövdəsinin, meyvə  və giləmeyvələrinin  şirələri də güclü 

antimikrob, yəni fitonsid xassələrinə malikdir. Aydın olmuşdur ki, tünd 

rəngli meyvə  və giləmeyvələrin  şirələri daha çox antimikrob xassəsi 

daşıyır.