Qərib Məmmədov

§ 59. Sarı dağ-meşə torpaqları 

 
159
 
Sarı dağ-meşə torpaqları  Lənkəran vilayəti rütubətli subtropiklərinin səciyyəvi torpaq tipidir. Coğrafi 
cəhətdən bu torpaqlar dağətəyi və alçaq dağlıq qurşaqda dəniz səviyyəsindən 50-100 m-dən 600-700 m-dək 
yüksəkdə qonur dağ-meşə və podzollu-sarı torpaqlar arasındakı qurşaqda yerləşir. Viləşçaydan şimalda sarı dağ-
meşə torpaqları dağ-qəhvəyi torpaqlar ilə qovuşur. Astaraçaydan  cənuba İran ərazisinə doğru davam edir. Bu 
yüksəkliklər daxilində yamaclar kifayət dərəcədə parçalanmışdır. Bu isə denudasiya proseslərinin inkişafı üçün 
əlverişli  şərait yaradır. Məhz bu amillərin təsiri altında torpaqlar nisbətən qısa profilə,  əsasən yuxa və orta 
qalınlıqlı narın torpaq qatına malik olur.  
Sarı dağ-meşə torpaqlarının yayıldığı ərazilər rütubətli subtropik iqlimə malik olması ilə səciyyələnir. Bu 
iqlim tipi qışın yumşaq, payız-qış ayılarının  yağmurlu, yayın mülayim isti olması ilə  fərqlənir. Orta illik 
temperatur 14,0-14,3
0
-dir.  Ən soyuq ayda (yanvar) temperatur 0-3
0
 arasında tərəddüd edir. Şaxtasız günlərin 
sayı şimalda 270-280-ə, cənubda isə 300-ə çatır. 
Ovalıq hissədə günəş radiasiyasının miqdarı 135, dağ  ətəyində 120, orta dağlıq sahədə 140 kkal/sm
2
-ə 
bərabərdir. Ərazinin ovalıq hissəsində fəal temperaturların cəmi 4400-4500
0
-yə çatır. 
Bu ərazi Azərbaycan üzrə maksimum yağıntı sahəsi hesab edilir. Yağıntıların orta illik miqdarı 1300-1400 
mm-ə çatır.  Ən çox yağıntı vilayətin cənub-şərq hissəsində müşahidə edilir (1700 mm-ə  qədər). Yağıntıların 
maksimum miqdarı payız və yazda, minimum miqdarı yayda (10-12%) düşür.  Ə.M.Şıxlinski meteoroloji 
məlumatlara  əsasən ovalığın  şimal hissəsində orta illik mümkün buxarlanmanın 800-1000 mm arasında 
dəyişdiyini müəyyən etmişdir. Rütubətlənmə əmsalı 100-150% arasında dəyişir. İlin isti dövründə onun qiyməti 
25-50% -dək aşağı düşür. 
Sarı dağ-meşə torpaqlarının yayıldığı  ərazilərin iqlim şəraitinə aid yuxarıda göstərilən materiallar ərazidə 
fəsillər üzrə istilik, rütubət və temperatur amplitudunda kəskin fərqlərin olduğunu, yağıntıların paylanmasının 
aydın seçilən mövsümi xarakterə malik  olmasını (maksimum soyuq, minimum isti dövrdə) aydın  şəkildə 
göstərir. 
İqlim  şəraiti ilə  əlaqədar olaraq sarı dağ-meşə torpaqların yayıldığı  ərazilərdə ilin böyük hissəsi  ərzində 
yüksək rütubətlənmə şəraiti hakim olur. Bu isə yuyucu su rejiminin yaranmasına və yağışlı payız-qış dövründə 
torpaqların üst qatında izafi rütubətin əmələ gəlməsinə səbəb olur. 
Sarı dağ-meşə torpaqları enliyarpaqlı hirkan meşələri - dəmirağacı, palıdlı-vələsli-dəmirağacı  (şabalıd 
yarpaq palıd), vələsli palıdlı və meşəaltı ot bitkilərinin də inkişaf etdiyi palıd meşələri altında formalaşır (şəkil 
16).  

 
160
 
 
Şəkil 16.   Rütubətli subtropik meşə landşaftının sarı dağ-meşə torpağı 
Bəzi sahələrdə, xüsusilə  cənub baxarlı meylli yamaclarda meşələr qırılmışdır. Bu meşələrdə mezo - və 
kserofil meşələrdə olduğu kimi qalın meşə döşənəyi əmələ gələ bilmir. Onun qalınlığı çox vaxt 1-3 sm təşkil 
edir. Meşə döşənəyinin ehtiyatı orta hesabla 59-86 s/ha-dan artıq olmur. Dəmirağacı meşələrində meşə xəzəlinin 
kül elementlərinin tərkibində Fe, Ca, Si, Mg, Al, Mn, S, P rast gəlinir. Dəmirağacı meşələrinin döşənəyi silisium 
və biryarım oksidlərlə (Al
2
O
3
, Fe
2
O
3
) və manqanla, palıd-vələs
 
meşələri – kalsium və maqneziumla (biryarım 
oksidlər az olur) daha zəngin olur. Meşə döşənəyinin minerallaşması artdıqca həmin elementlərin miqdarı 
dəyişir. Ca və Mg tədricən yuyulması, Fe, Al və qismən Si artması baş verir. İzafi rütubət və turş mühitin olması 
ilə  əlaqədar olaraq mikrobioloji fəaliyyət zəifləyir, döşənəyin parçalanması yavaş-yavaş gedir. Ancaq 
minerallaşma prosesi uzun dövr (ilin böyük hissəsi)  ərzində davam etdiyi üçün döşənək kifayət dərəcədə 
parçalana bilir.
 
Bitki qalıqlarının yüksək dərəcədə minerallaşması  və  əmələ  gəlmiş humus turşularının 
yuyulması ilə əlaqədar olaraq humusun böyük miqdarda toplanması və qalın humus horizontunun əmələ gəlməsi 
müşahidə edilir. 
Sarı dağ-meşə torpaqlar əsasən çökmə və qismən püskürmə süxurların sarı rəngli aşınma qabığı, yamacların 
aşağı hissələrində və şleyflərində isə həmin aşınma qabığının delüvüsi üzərində formalaşır. Bu süxurların əsas 
xüsusiyyətləri aşağıdakılardan ibarətdir: yüksək gilli, skeletli olması, alüminium və  dəmir oksidləri ilə 
zənginliyi, silisium birləşmələrinin azlığı, yüksək udma tutumu, qələvi torpaq əsasları ilə doyması  və 

 
161
karbonatsız olması. Rütubətli subtropik iqlim, pH qiymətinin aşağı, torpaq mühitinin doymamış olduğu bir 
şəraitdə aşınma və torpaqəmələgəlmə prosesləri üzvi və üzvi mineral birləşmələrin təkrar paylanmasına səbəb 
olur. Bu zaman mütəhərrik birləşmələrin yuyulması, torpaq və aşınma qabığında dəmir, alüminium və qismən 
silisium oksidlərinin hidratlarının toplanması baş verir. Tipik şəraitdə bu prosesin inkişafı lokal şəkildə 
“podzollaşmış” sarı torpaqların formalaşmasına səbəb olur. Həmin torpaqlarda ağımtıl boz və nisbətən yüngül 
qranulometrik tərkibə malik olan elüvial A
2
 horizontu, dəmir və alüminium oksidi birləşmələri ilə zənginləşmiş, 
dəmirli-manqanlı yeni törəmələrin tez-tez rast gəlindiyi xeyli gilləşmiş illüvial B horizontu  əmələ gəlir. 
Lənkəran vilayətinin sarı rəngli aşınma qabığı eroziya prosesinin inkişafı ilə əlaqədar daim yeniləşən cavan 
törəmədir. Yamaclarda hətta meşələrin olduğu hallarda belə humus qatı yuyulmaya məruz qalır. Yamaclarda 
meşələrin qırılması  və eroziyaya qarşı mübarizə  tədbirlərinə  əməl etmədən həmin torpaqlardan təsərrüfatda 
istifadə olunması humusun və narın torpaq qatının yuyulmasına, skeletliliyin artmasına, profilin nazikləşməsinə 
səbəb olur. 
Geomorfoloji quruluşunun xüsusiyyətlərinə, fiziki-kimyəvi xassələrinə  əsasən sarı dağ-meşə torpaqları 
aşağıdakı yarımtiplərə ayrılır: tipik sarı dağ-meşə torpaqları, podzollaşmış sarı dağ-meşə torpaqları, sarı-qonur 
dağ-meşə torpaqları. 
Tipik sarı dağ-meşə torpaqları. Bu torpaqlar alçaq dağlığın dərə-təpəli relyef şəraitində  Lənkəran, 
Viləşçay və Boradigahçayın aşağı axınlarında subtropik meşələr altında yayılmışdır. 
Tipik sarı dağ-meşə torpaqların yayıldığı  ərazilərdə  əsas torpaqəmələgətirici süxurlar sarı  rəngli aşınma 
qabığının çınqıllı karbonatsız gillicələrindən ibarətdir. Təsvir edilən torpaqlar morfoloji cəhətdən profilin zəif 
ayrılması, yuxa və orta qalınlıqlı narın torpaq qatına malik olması ilə  fərqlənir. Bu torpaqların kəsiminin 
V.R.Kovalyov (1966) tərəfindən verilmiş ümumiləşdirilmiş təsvirini nəzərdən keçirək. 
A
O 
- yumşaq meşə döşənəyi,  əsasən ağac yarpaqlarından, bəzi yerlərdə mamır örtüyündən ibarətdir. 
Döşənəyin qalınlığı azdır, döşənəkdən məhrum sahələrə (ləkələrə) rast gəlinir. Qalınlığı 0-3 sm. 
A
1
 – boz, yaxud sarımtıl çalarlı tünd-boz, topavari-qozvari, nazik köklər, bərkvari, bəzi hallarda çatvari, az 
hallarda humus axıntıları, ağır gillicəli, keçidi aydın, qaynamır. Qalınlığı 5-15 sm. 
A
2
 - bozumtul-sarı, humus axıntıları, nöqtə  şəkilli-manqan-dəmir konkresiyaları, topavari-qozvari, az 
hallarda kəltənvari, quruluşu bərkdir, çoxlu ağac kökləri, qranulometrik tərkibi ağır, əsasən gillidir, qaynamır, 
keçidi aydın deyil. Qalınlığı 10-12 sm. 
B
1
 - açıq sarı (saman rəngi), yaxud bozumtul-sarı, qırmızımtıl-sarımtıl çalarları olur, strukturu xırda 
kəltənvari-prizma şəkilllidir, bərkdir, çatvaridir. Struktur elementlərin səthi humusla laklanmışdır. Tək-tək ağac 
kökləri. Çınqıl və iri qum qarışıq gilli, xüsusilə aşağı qatlarda. Qaynamır, keçidi tədricidir. Qalınlığı 35-40 sm. 
B
2
 - açıq sarımtıl-qonur, dəmir ayrılması ilə əlaqədar rəngbərəng, bərkimiş, çınqıl və iri qum qarışıq gilli, 
yaxud gillicəli, qaynamır, keçidi aydındır. Qalınlığı 30-40 sm. 
C- yumşaq, yaxud bərkimiş sarı aşınma qabığı qatı. Sarı-qırmızı (oxra rəngi) və qonur dəmir ayrılmaları ilə 
əlaqədar olaraq rəngbərəngdir. Gil mineralları ilə  əhatələnmiş çoxlu miqdarda aşınmış  bərk süxur qırıntıları, 
çınqıllı, qaynamır. Qalınlığı 40-50 sm. 
Torpaq profilinin yuxarıda verilmiş  təsvirindən də göründüyü kimi, tipik sarı dağ meşə torpaqlarının 
morfoloji quruluşunun özünəməxsus diaqnostik göstəriciləri vardır. Bunlardan aşağıdakıları qeyd etmək olar: 
torpaqların səthindəki meşə döşənəyi qatı qalın olmur, 0-3 sm təşkil edir. Profilin narın torpaq qatından ibarət 
olan hissəsi çox qalın deyildir. Belə ki, həmin hissə qalın torpaqlarda 60-100 sm, orta qalınlıqlı torpaqlarda 60-
100 sm, yuxa torpaqlarda isə 30-60 sm-ə bərabər olur.  Humus qatının qalınlığı da az olub orta hesabla 10-15 sm 
təşkil edir. Profilin xeyli gilləşməsi və  aşağı hissəsinin skeletliyi bu torpaqların mühüm diaqnostik 
əlamətlərindən biridir. Gilləşmə  əlamətinin daha qabarıq müşahidə edildiyi illüvial B
1
  və  B
2
 horizontlarında 
qırmızı-sarı (oxra rəngi)-pas rəngi fonunda yeni dəmir-manqan törəmələrinə rast gəlinir. Humus qatı ilə 
müqayisədə bu qat daha çox bərkiyərək çox vaxt topavari-qozvari, kəltənvari-prizmavari struktura malik olur. 
Aşağıda həmin qat daha çox və ya az çınqıllı aşınma qabığına keçir. Mühüm diaqnostik göstəricilərdən biri bu 
torpaqların demək olar ki, bütün profilinin karbonatlardan yuyulmasıdır. Tipik sarı torpaqlarda dərinliyə doğru 
litogenlik əlaməti hiss olunacaq dərəcədə artır. Bu C və CD horizontlarının çınqıllığının yüksək olması, profilin 
qısalması və genetik qatların qalınlığının az olması ilə ifadə olunur. 
Tipik sarı dağ-meşə torpaqların kimyəvi və fiziki-kimyəvi xassələrində  də özünəməxsus cəhətlər 
mövcuddur. Bu torpaqlarda humus ehtiyatı böyük deyildir. Onun miqdarı 0-100 sm-lik qatda 203,8 t/ha təşkil 
edir ki, bunun da yarısı (102,4 t/ha) üst 0-20 sm-lik qatın payına düşür. Torpağın A
1
 horizontunda humusun 
miqdarı 7,65% təşkil edir (cədvəl 52). 
 
Cədvəl 52  
Sarı torpaqların fiziki-kimyəvi göstəriciləri 
(V.R.Kovalyov, 1966) 
 
Dərinlik, Humus,
Azot,
C/N  Udulmuş <0,001 <0,01 pH 

 
162
sm % % 
əsasların 
cəmi 
mm mm 
(su) 
 
1 2 
3 
4 
5 6 
7 
8 
1-6 7,65 
0,362 
12,2 
33,3 12,4 
38,4 
6,1 
14-19 3,73 0,216 
9,1 29,0  7,9 40,2 
5,6 
30-45 2,60 0,170 
8,9 30,0 14,0 
45,5 
6,0 
45-50 1,44 0,095 
8,8 31,6 18,6 
53,5 
6,1 
70-75 0,92 0,09 
8,4 35,9 19,8 
42,6 
6,6 
95-100 0,82  -  -  37,6  17,2 33,3 
6,6 
120-135 0,72  -  -  31,4 
- 
- 6,1 
 
Profil boyu dərinliyə doğru hərəkət edərkən A
2
 qatında humusun miqdarı kəskin şəkildə, sonra isə tədricən 
azalır.  İlboyu isti mövsümün çox davam etməsi nəticəsində üzvi maddələrin minerallaşması çox intensiv 
getdiyindən torpaqda daha yüksək miqdarda humus maddəsi toplana bilmir. Torpaqlar üçün humat-fulvat 
tərkibli humus səciyyəvidir. Humin turşusunun fulvoturşuya nisbəti 0,6-0,7 arasında tərəddüd  edir. Humus 
turşularının əsas hissəsi kalsium və biryarım oksidlərlə birləşmiş halda olur. 
Təsvir edilən torpaqlarda ümumi azotun miqdarı humusun miqdarı, profildə paylanması, həmçinin torpağın 
mədəni səviyyəsindən asılı olaraq dəyişir. Humusla zəngin olan üst qatda onun miqdarı 0,2-0,4% arasında 
dəyişir. Ümumiyyətlə, bu torpaqlarda azotun orta miqdarı 0,34±0,1%-dən yüksək olmur. Meşə örtüyü qırılmış 
və şumlanmış sahələrdə humusla bərabər azotun da azalması müşahidə edilir. C/N nisbəti çox vaxt 8-10-dan çox 
olmur. 
Tipik sarı dağ-meşə torpaqları yüksək udma tutumuna malik olması ilə səciyyələnir. A
1
 horizontunda udma 
tutumunun orta miqdarı 39,8 m-ekv təşkil edir. Udulmuş kationlar arasında kalsium və maqnezium 95% 
(bundan 70-85% kalsium), natrium və kalium 2,4%-dək, hidrogen (alüminium) isə 1%-dən 3%-ə  qədərdir. 
Humusun və lil hissəciklərinin miqdarının bir qədər azaldığı humuslu qatın aşağı hissəsində udma tutumunun 
miqdarı 17-30 m-ekv-dək azalır. Lakin daha çox gilləşmiş illüvial horizontda onun miqdarı 100 q torpaqda 30-
45 m-ekv-dək çoxalır. Torpaqəmələgətirici süxurlara keçid təşkil edən illüvial qatın aşağı hissəsində  və ana 
süxurlarda sarımtıl aşınma qabığında udma tutumu yenidən azalır. Lakin bu qabıqda lil fraksiyalarının miqdarı 
yüksək olduqda azalma müşahidə edilmir. 
Təsvir edilən torpaqların yüksək udma tutumuna malik olması torpaqəmələgətirici süxurların xarakteri 
torpaqəmələgəlmə prosesinin xüsusiyyətləri ilə bilavasitə  əlaqədardır. Tipik sarı dağ-meşə torpaqlarının 
yayıldığı  ərazilərdə süxurlar qələvi torpaq və  qələvi  əsaslarla zəngindir. Aşınma süxurları yüksək gilliyə  və 
udma qabiliyyətinə malik olur. Onların udulmuş kalsium və maqneziumla doyma dərəcəsi də yüksək olur. 
Torpaqəmələgətirici süxurların bu xassələri isə
 
müəyyən dərəcədə torpağa keçir. Torpaq mühitinin reaksiyası 
adətən zəif turş olur, pH-ın orta qiyməti 5,8±0,22 təşkil edir. 
Tipik sarı dağ-meşə torpaqlarının qranulometrik tərkibi müxtəlifdir. Lakin ana süxurların xarakteri ilə 
əlaqədar gilli növmüxtəliflikləri üstünlük təşkil edir. Tam inkişaf etməmiş yuxa və orta qalınlıqlı torpaqlar daha 
skeletli və az gilli, tam inkişaf etmiş qalın torpaqlar isə az skeletli, daha çox gilləşmiş olurlar. Aşınmaya daha 
çox məruz qalan gilli şistlər, sarımtıl aşınma qabığının delüviləri üzərində torpaqlar aşınmaya davamlı süxurlara 
nisbətən az skeletli və daha gilli olurlar. Profilin lil fraksiyasının miqdarına görə  fərqlənməsi çox zəif ifadə 
olunmuşdur. Bu xüsusiyyət göstərilən torpaqları podzollaşmış yarımtiplərdən fərqləndirir. Torpaqların üst 
qatında lil hissəciklərinin orta miqdarı 21,4±2,5%, fiziki gilinki isə 62,7±4,2% təşkil edir. Ayrı-ayrı hallarda 
illüvial horizontda lil hissəciklərinin toplanması müşahidə edilsə  də analitik cəhətdən ifadə olunmur. Lil 
fraksiyaları qarışıq struktura malik olan gilli minerallarla xeyli zənginləşmişdir. Həmin minerallar əsasən slyuda 
və hidroslyudadan, az miqdarda montmorillonit-kallinit mineralları və dəmir və alüminium oksidlərindən ibarət 
olur. 
Tipik sarı dağ-meşə torpaqlarında silisium-oksid bütün profil boyu bərabər paylanmışdır. Həmin 
birləşmənin akkumulyativ horizontda toplanmasına da təsadüf edilmir. Onun ümumi miqdarı nisbətən yüksək 
deyil və 55-58%-dən artıq olmur. Təsvir edilən torpaqların tərkibində biryarım oksidlərin ümumi miqdarı 28-
33%-ə, lil fraksiyalarında isə 36-48%-ə çatır. Oksidlərin içərisində Al
2
O
3
 miqdarı daha çox – Fe
2
O
3
-ə nisbətən 
2-3 dəfə artıq olur. Gürcüstanın və Azərbaycanın qırmızı  və sarı torpaqlarında biryarım oksidlərin miqadrını 
müqayisə edən A.İ.Romaşkeviç (1974) respublikamızın sarı torpaqlarında onun miqdarının bir neçə dəfə yüksək 
olduğunu göstərir. Bu isə Talış zonasının rütubətli subtropiklərində allitləşmə əlamətlərinin olduğunu göstərir. 
SiO
2
/Al
2
O
3
 profil üzrə 5,7-5,8-5,4, SiO
2
/Fe
2
O
3
 – 17,0-17,3-16,7-dir. 
Podzollaşmış sarı dağ-meşə torpaqları yarımtipi. R.V.Kovalyov (1966) bu torpaqları təsvir edərkən lil 
hissəciklərinin əhəmiyyətli bir dəyişikliyə məruz qalmadan mexaniki şəkildə yerdəyişməsini torpağın profilinin 
morfoloji cəhətdən fərqlənməsinin əsas göstəricisi hesab etmişdir. Podzollaşmış sarı dağ-meşə torpaqları üçün 
genetik horizontlar üzrə lil fraksiyalarının oxşar ümumi tərkibi, zəif doyma dərəcəsi, udma tutumunun yüksək 

 
163
olması, mövsümi qleyləşmə  əlamətlərinin olması  və s. əlamətlər səciyyəvidir. Bu əlamətlər isə daha şimal 
enliklərin torpaqları üçün səciyyəvi olan podzollaşma prosesi üçün o qədər də tipik deyildir. Yuxarıda göstərilən 
diaqnostik göstəricilər podzollaşmış sarı dağ-meşə torpaqlarının morfoloji-genetik əlamətlərinin 
özünəməxsusluğunu göstərir. Bu səbəbdəndir ki, ədəbiyyatda Lənkəran zonasının bu torpaqlarında podzollaşma 
əlamətlərinin olmaması (B.Həsənov, 1983), onların  psevdo – podzollaşmış torpaqlar adlandırmaq (E.Salayev, 
1991) kimi fikirlər irəli sürülmüşdür.  
Təsvir edilən torpaqlar tipik sarı dağ-meşə torpaqları ilə demək olar ki, eyni bioiqlim şəraitinə malik olan 
ərazilərdə yayılmışdır. Podzollaşmış sarı dağ-meşə torpaqları hamarlanmış, daha çox rütubətli  şimal baxarlı 
yamaclarda və meylli dağ şleyflərində daha çox yayılmışdır. Karbonatsız gillicələr və çox az məsaməliliyə və su 
keçirmə qabiliyyətinə malik gillicələr bu torpaqların yayıldıqları  ərazilərdə  əsas torpaqəmələgətirici süxurlar 
rolunu oynayır. Torpaqəmələgəlmə prosesi nisbətən yüksək səthi rütubətlənmə  və torpaqların daha dərindən 
islanması  şəraitində gedir. Turş  və  zəif turş  şəraitdə bu prosesin uzun müddət davam etməsi mineral 
elementlərin və lil hissəciklərinin profildə mexaniki yerləşdirilməsinə səbəb olur. Təsvir edilən torpaqlar üçün 
hiss olunacaq dərəcədə elüviləşmə, profilin lil hissəciklərinin, Al və Fe oksidlərinin aparılması hesabına 
fərqlənməsi, səthi qleyləşmə əlamətləri və zəif podzollaşma səciyyəvidir. 
Podzollaşmış sarı dağ-meşə torpaqları kifayət qədər aydın  şəkildə özünü göstərən genetik horizontlara 
ayrılmışdır. Profildə elüvial və illüvial horizontlar yaxşı seçilir. 
Bu torpaqların morfoloji əlamətləri ilə tanış olmaq üçün ümumiləşdirilmiş  təsvirini nəzərdən keçirək 
(R.V.Kovalyov, 1966). 
A
O
 – yarpaq və yaxud yosunlardan ibarət yumşaq meşə döşənəyi. Qalınlığı 3±0,6 sm. 
A
1
 – bozumtul-açıq sarı, tozlu-dənəvər, gilli, keçidi bir çox hallarda dillər şəkilli, aydın. Qalınlığı 10±3 sm. 
A
2
  – ağımtıl-açıq sarı, üst hissəsində humus axıntıları, alt hissəsində aydın ifadə olunmayan qöy ləkələr, 
noxud dənəsi ölçüsündə manqan-dəmir konkresiyaları, davamsız topavari, xırda məsaməli, bərkvari, ağır 
gillicəli, çoxlu ağac kökləri, keçidi tədricidir. Qalınlığı 20±6 sm. 
B
1
 – samanı sarı, qırmızımtıl, yaxud sarı, yuxarı hissəsi ağımtıl, qleyvari ləkələr və noxud dənələri 
ölçüsündə manqan-dəmir konkresiyaları, topavari-qozvari, yaxud kəltənli-prizmaşəkilli, struktur aqreqatların 
kənarlarında humus yaxıntıları. Çoxlu miqdarda ağac kökləri. Xeyli çınqıl və iri qum qarışıqlı gilli, keçidi 
tədrici. Qalınlığı 50±8 sm. 
B
2
 – saman sarı-sarımtıl, yaxud açıq sarımtıl-qonur, dəmir ayrılmaları ilə  əlaqədar rəngbərəng, zəif 
strukturlaşmış, bərkimiş, çınqıl və iri qum qarışıqlı gilli. Keçidi tədrici. Qalınlığı 60±5 sm. 
C/D -  çox və ya az dərəcədə yumşaq sarımtıl aşınma qabığı təbəqəsi. Rəngi açıq və dəmirdən oxra şəkilli 
ayrılmalar hesabına rəngarəng, aşağı sərhədində yarı aşınmış ana süxur qırıntıları (gilli şistlər). 
Yuxarıda verilən morfoloji təsvirdən aydın olur ki, bu torpaqların morfoloji quruluşunun özünəməxsus 
səciyyəvi xüsusiyyətləri vardır. Bu əlamətlərdən birinci növbədə  həmin torpaqların profilinin aydın  şəkildə 
elüvial horizontların da dəqiq seçildikləri ayrı-ayrı genetik qatlara ayrılmasını göstərmək olar. Təsvir edilən 
torpaqların humuslu-akkumulyativ horizontu kifayət qədər qalınlığa malik olur. Bozumtul kül rəngi almış 
elüvial A
2
 horizontu üçün zəif strukturluq, aşağı hissədə qleyləşmə əlamətlərinin müşahidə edilməsi, manqan-
dəmir konkresiyalarının mövcudluğu səciyyəvidir. Podzollaşmış sarı dağ-meşə torpaqlarının illüvial horizontu 
lilləşmə  və qleyləşmə  əlamətlərinin olması, qonurumtul oxra rənginə boyanması, noxud dənələri ölçüsündə 
manqan-dəmir konkresiyalarının mövcudluğu ilə digər yarımtiplərin eyni adlı horizontundan kifayət dərəcədə 
fərqlənir. Həmin horizont sarımtıl aşınma qabığına tədricən keçir. 
Podzollaşmış sarı dağ-meşə torpaqlarının əsas tərkib hissələri aşağıdakı cədvəldə (  53) öz əksini tapmışdır. 
Cədvəl 53 
Podzollaşmış sarı dağ-meşə torpaqlarının əsas tərkib hissələri 
(R.V.Kovalyov, 1966) 
 
Dərinlik, 
sm 
Humus,% Azot,% C/N 
Udulmuş 
əsasların 
cəmi, 
m-ekv 
<0,001 
mm 
<0,01 
mm 
pH 
(su) 
0-1 14,16 
0,610 
16,0 
30,4 
29,5 
68,9 
5,7 
1-5 7,86 
0,361 
12,6 
17,6 
28,7 
68,7 
6,3 
5-10 2,85 
0,174 
9,5 
23,5 
32,,4 
75,2 
6,0 
14-19 1,95 0,120 
9,4 
33,6 24,3 
67,1 
5,5 
25-30 1,50 0,105 
8,3 
33,,1 50,0 
77,6 
5,,2 
40-45 1,15 0,079 
8,5 
35,5 29,8 
71,0 
4,7 
65-70 0,75  - - 34,3 29,6 
70,0 
4,9 
90-95 0,70  - - 37,2 29,,0 
64,6 
4,3 
145-155 0,60  -  -  29,3  -  - 4,5 

 
164
 
Göstərilən torpaqlarda humusun miqdarı 6,9-14,2% arasında tərəddüd edir. Profil boyu aşağıya doğru 
humusun miqdarı əvvəlcə kəskin şəkildə, sonra isə tədricən azalır. R.V.Kovolyova görə podzollaşmış sarı dağ-
meşə torpaqlarının üst 0-100 sm-lik qatı 131,7 t/ha humus ehtiyatına malikdir və bunun 87,2 t/ha 0-20 sm-lik 
qatın payına düşür. 
Humusun tərkibi tipik və podzollaşmış sarı dağ-meşə torpaqlarında bir-birinə yaxındır. Humin turşularının 
fulvo turşularına nisbəti profil boyu aşağıya doğru 1-dən 0,45-0,6-dək dəyişir. Bu profilboyu alt qatlarda fulvo 
turşularının artdığını göstərir. Torpaqların üst qatında ümumi azotun miqdarı 0,21-0,55 (0,61)%-dən yüksək 
olmur. 
Təsvir edilən torpaqlarda humus maddəsinin xeyli hissəsi biryarım oksidlərlə və kalsiumla birləşmiş halda 
olur. Bu, humusun mütəhərrikliyini xeyli zəiflədir. 
Podzollaşmış sarı dağ-meşə torpaqları nisbətən yüksək udma tutumu ilə səciyyələnir. Bu, birinci növbədə 
sarımtıl aşınma qabığının təbiəti, profildə lil-kolloid hissəciklərinin və humusun miqdarı ilə əlaqədardır. Profilin 
üst qatında udulmuş əsasların cəmi 30,4-42,4 m-ekv arasında tərəddüd edir. Onun 90-95%-i udulmuş kalsium və 
maqnezium kationlarının payına düşür. Hidrogen və alüminiumun miqdarı az olub 4,9 və 1,87 m-ekv-dən 
yüksək deyildir. Adətən profilin orta hissəsində A
2
 və B horizontlarında udulmuş hidrogenin miqdarının artması 
müşahidə edilir. 
Təsvir edilən torpaqlarda mühitin reaksiyası  əksər hallarda zəif turş  və turşdur. pH-ın qiyməti humus 
horizontunun üst hissəsində əksər hallarda 5,5-6,5 arasında tərəddüd edir. Aşağı qatlara doğru, adətən, mühitin 
turşuluğu artır. Qranulometrik tərkibinə görə podzollaşmış sarı dağ-meşə torpaqları ağır gillicəli və gilli tərkibə 
malik olur. Torpağın üst qatında lil hissəciklərinin (<0,001 mm) miqdarı 29,5, fiziki gilin (<0,01 mm) miqdarı 
isə 68,9 %-dən çox olmur. Lil
 
hissəcikləri və fiziki gil profilin orta hissəsində (illüvial horizontda) üst və alt 
hissələrlə müqayisədə daha çox toplanmış olur. Bu isə narın dispers hissəciklərin yüksək mövsümi atmosfer 
rütubətlənməsi ilə əlaqədar elüviləşməsi (hissəciklərin profil boyu mexaniki hərəkəti) prosesi ilə izah edilməlidir 
(Kovalyov, 1966). 
Təsvir edilən torpaqların lil fraksiyalarının mineraloji tərkibinin öyrənilməsi göstərir ki, həmin hissəciklər 
törəmə gilli minerallarla, xüsusilə hidroslyuda, dəmir hidroksidin (hidrogetit) iştirak etdiyi vermikulit-
montmorillonit mineralları ilə zəngindir. 
Podzollaşmış sarı dağ-meşə torpaqlarının üst qatlarında (A
1
  və  A
2
) SiO
2
/Fe
2
O
3
  və SiO
2
/R
2
O
3
 nisbətinin 
qiyməti geniş olub illüvial B horizontunda daralır. Bu A qatında SiO
2
-nin, illüvial B
2
 qatında isə biryarım 
oksidlərin miqdarının bir qədər yüksək olduğunu göstərir. Göstərilən xüsusiyyət Lənkəran vilayətinin 
podzollaşmış sarı dağ-meşə torpaqları üçün səciyyəvidir. 
Bundan başqa istər torpaqda, istərsə  də lil hissəciklərinin tərkibində  dəmirin qeyri-silikat formalarının 
mövcudluğu, A qatında mütəhərrik dəmirin çoxluğu və  aşağı qatlarda isə  kəskin  şəkildə azalması da 
podzollaşma əlamətlərini göstərir. 
Sarı-qonur dağ-meşə torpaqları yarımtipi. Bu torpaqlar dəniz səviyyəsindən 400-500 m-dən 1000-1200 
m-dək yüksəkliklərdə çox məhdud  şəkildə yayılmışdır. Onlar qonur dağ-meşə torpaqları ilə sarı torpaqlar 
arasında keçid zolağı  təşkil edir. Azərbaycanın yarımrütubətli subtropiklərinin bu torpaqları üçün “sarı-qonur 
torpaqlar” adını ilk dəfə B.H.Həsənov (1968) təklif etmişdir. Sarı-qonur dağ-meşə torpaqlarının yayıldığı 
ərazilər üçün iqlimin mülayimliyi, müsbət yanvar temperaturuna (0,4-2,1
0
) malik isti qış, davamsız, qısa 
müddətli qar örtüyü, iyulun orta temperaturunun 21,0-23,5
0
 olduğu isti qızmar olmayan yay səciyyəvidir. 
Ərazidə yağıntının orta illik miqdarı 800-1100 mm olub bunun 75%-i payız-qış mövsümünə düşür. Mütləq 
rütubətliliyin yüksək olması ilə  əlaqədar olaraq rütubətlənmə  əmsalı 1,44-ə çatır. Fəal temperaturların cəmi 
4584-4776
0
-dir. Bütövlükdə götürdükdə sarı-qonur dağ-meşə torpaqları rütubətli subtropik iqlim şəraitində 
formalaşır və torpaqəmələgəlmə yuyucu su rejimi şəraitində inkişaf edir. 
Sarı-qonur dağ-meşə torpaqları  əsasən vələs, fıstıq və  ağcaqayınlı,  şabalıdıyarpaq palıd meşələri və 
həmişəyaşıl kol və alçaqboyli ağaclardan ibarət olan qarışıq meşələr altında formalaşırlar. Yüksək temperatur və 
rütubətlik şəraitində maddələrin dövranı daha intensiv  gedir. 
Sarı-qonur dağ-meşə torpaqlarının morfoloji quruluşu ilə tanış olmaq üçün Lənkəran vilayətində Alaşar-
Burovar sıra dağlarının  şərq yamacında 800-850 m yüksəklikdə meşə altında qoyulmuş  kəsimin təsvirini 
nəzərdən  keçirək (B.İ.Həsənov). 
A
O
 – şabalıdıyarpaq palıd, fıstıq və qismən vələs ağaclarının yarpaq və  xırda budaqlarından ibarət çox 
parçalanmış döşənək. Qalınlığı 0-2 sm. 
A
1
 – bozumtul-qonur, topavari-qozvari strukturu, ağır gillicəli, yumşaqvari, məsaməli, köklər, keçidi 
tədrici, qaynamır. Qalınlığı 15-17 sm. 
A
2
 – ağımtıl-açıq sarı-boz, zəif sarı çalarlı, topavari-qozvari, ağır gillicəli, yumşaqvari, köklər, soxulcan 
yolları, təzə, keçidi aydın, qaynamır. Qalınlığı 16-18 sm. 
A/B – sarımtıl, iri topavari, gilli, bərkvari, köklər, dil şəkilli humus axıntıları, ağımtıl ovuntu (toz) izləri, 
süxur qırıntıları və az miqdarda iri qum, keçidi hiss olunur, qaynamır. Qalınlığı 14-16 sm. 

 
165
B
1
 -  sarı-qonurumtul, iri topavari, gilli, bərkimiş, köklər, kiçik dəmir-manqan nöqtələri və konkresiyaları, 
süxur qırıntıları və iri qumlar, təzə, keçidi tədricən, qaynamır. Qalınlığı 12-18 sm. 
B
2
 -  sarı-qonurumtul tonun üstünlük təşkil etdiyi ala-bəzək (rəngarəng), gilli, çoxlu çınqıl və süxur 
qırıntıları, dəmir-manqan nöqtə və konkresiyaları, sıx, təzə, keçidi aydın, qaynamır. Qalınlığı 25-27 sm. 
C – gilli, çox bərk, narın torpaq qarışıqlı süxur qırıntıları, struktur seçilmir, çatlar üzrə tünd-sarı  ləkələr, 
keçidi aydındır, qaynamır. Qalınlığı 10-17 sm.  
C/D -  sarımtıl aşınma qabığının zəif aşınmış mergeli, çatlar boyu qonur axmalar, çoxlu narıncı pas rəngli 
ləkələr, qaynamır. 
Sarı-qonur dağ meşə torpaqlarının əsas diaqnostik göstəriciləri aşağıdakılardan ibarətdir. Bunlardan birinci 
növbədə profilin aydın seçilən genetik horizontlara ayrılmasını, nazik döşənək qatının (1-2 sm) olmasını (A
O
) 
qeyd etmək mümkündür. Bu torpaqların humus horizontu çox da qalın olmur. Həmin qatın alt hissəsinin rəngi 
bir qədər açıqlaşıb qonurumtul-sarı tona malik olur, yuyulma əlamətləri müşahidə olunur, kök yolları və çatlar 
boyunca humus axıntıları müşahidə edilir. Profildə illüvial B horizontu aydın seçilir. Həmin horizont bir qədər 
gilləşib bərkimişdir, yaxşı aqreqatlaşaraq qonur, açıq sarı - sarı tona malikdir. Orada dəmir-manqan nöqtə  və 
konkresiyalarına rast gəlinir. B
2
 və B/C horizontlarında gilləşmə artır. C və C/D horizontlarında isə çoxlu süxur 
qırıntıları  və  çınqıla təsadüf olunur. Torpaqəmələgətirici süxurlar əsasən andezit-bazalt, gilli şistlərin aşınma 
məhsullarından ibarət olur. 
Humusun miqdarı  və onun profil üzrə paylanması sarı-qonur dağ-meşə torpaqlarının  əsas diaqnostik 
göstəricilərindən hesab olunur. Torpağın üst qatında onun miqdarı 5,1-12,2 % arasında dəyişir (M.E.Salayev, 
1991).
 
Ancaq humusla daha yaxşı  təmin olunmuş torpaqlarda onun miqdarı 8-15%-ə çata bilir. Humusa 
müvafiq şəkildə azotun miqdarı da yüksək olub 0,2-0,6% təşkil edir. İstər humusun, istərsə də azotun miqdarı 
A
1
 qatı ilə müqayisədə  A
2
 qatında kəskin  şəkildə  aşağı düşür, sonra isə profil boyu aşağı horizontlara doğru 
onun miqdarının tədricən azalması müşahidə olunur. C/N nisbəti dar (7-9) olub üzvi maddələrin dərindən 
parçalandığını göstərir. Təsvir edilən torpaqlarda humusun tərkibi fulvat tiplidir, humin turşularının fulvo 
turşularına nisbəti 0,7-0,8-dir. Dərinliyə doğru fulvo turşular daha çox üstünlük təşkil edir. Humusun xeyli 
hissəsi biryarım oksidlərlə birləşmiş  və alüminium-dəmirin fulvat-humat üzvi-mineral birləşmələri  şəklində 
təmsil olunmuşdur. 
Talış vilayətinin sarı-qonur torpaqları  zəif doymamış torpaqlardır. Doymama üst qatlarda 3-4, B 
horizontunda isə 6,1-16,2% təşkil edir. Üst horizontda udulmuş H 8-1,4 m-ekv, pH qiyməti isə 5,3-5,9-dir. 
Dərinliyə getdikcə mühitin turşuluğu artır (pH 4,4-4,6) ki, bu da profilin orta hissəsində udulmuş alüminiumun 
(4,3-9,2 m-ekv.) olması ilə izah edilə bilər. 
Torpaqəmələgəlmə  şəraitindən asılı olaraq sarı-qonur dağ-meşə torpaqlarının morfoloji və fiziki-kimyəvi 
göstəricilərində böyük fərqli cəhətlər müşahidə edilə bilər. 
Təsvir edilən torpaqların qranulometrik tərkibi gilli və ağır gillicəlidir. Profilin orta hissəsində narın dispers 
hissəciklərin toplanması müşahidə edilir.  
Göstərilən torpaqların profilində oksidlərin paylanmasına nəzər salsaq SiO
2
-nin humus horizontunda, dəmir 
oksidlərinin isə illüvial horizontda zəif toplanması müşahidə olunar. Bütövlükdə oksidlər, xüsusilə Fe
2
O
3
 
torpaqəmələgəlmədə mühüm rol oynayır və sarı-qonur dağ-meşə torpaqlarında allitləşmə əlamətləri özünü aydın 
şəkildə göstərir.