Qərib Məmmədov

§ 86.Torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsi 
 
Dövlət torpaq kadastrının  ən  əhəmiyyətli tərkib hissəsi torpaqların (torpaq yerinin) iqtisadi 
qiymətləndirilməsidir.  Torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsi kənd təsərrüfatında  əsas istehsal vasitəsi olan 
torpaq yerinin münbitliyinin iqtisadi göstəricilər əsasında səciyyələndirilməsidir. 
Torpaqların bonitirovkası və torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsi arasında çox sıx əlaqə mövcuddur; hər 
iki tədbir torpaq sahələri üzərində hüquqların dövlət qeydiyyatına, torpaqların kəmiyyət və keyfiyyətcə uçotuna, 
torpaq tədqiqat materiallarına və torpaqların istehsal göstəricilərinə dair statistik məlumatlara istinad edir. 
Torpaqların bonitirovkası  və torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsi torpaq yerinin istehsal qabiliyyətinin 
müəyyən edilməsinin vahid prosesi kimi çıxış edir. Belə ki, torpağın təbii və qazanılmış xassələri, torpaq yerinin 
məkanı və texnoloji xüsusiyyətləri, həmçinin istehsalın intensivliyi əkinçi əməyinin məhsuldarlığına həm eyni 
vaxtda və həm də qarşılıqlı surətdə təsir göstərir. 
Torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsinin torpaqların bonitirovkasından  əsas fərqi odur ki, torpaqların 
bonitirovkası torpağı  təbiət cismi kimi, kənd təsərrüfatı istehsalının iqtisadi şəraitini nəzərə almadan öyrənir. 
Torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsi zamanı isə torpaq yeri kənd təsərrüfatında  əsas istehsal vasitəsi kimi 
götürülür. Ona görə də torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsi torpaq yerlərinin keyfiyyətindəki fərqləri, iqtisadi 
münbitlik nöqteyi-nəzərindən  əkinçilikdə  əldə edilmiş intensivliyin səviyyəsinə uyğun olaraq kifayət qədər 

 
255
dəqiqliklə əks etdirilməlidir. Bu cür qiymətləndirmə yerli təbii və istehsal şəraiti, sahənin yeri, kənd təsərrüfatı 
məhsullarını  əldə etməkdən ötrü sərf edilmiş  əmək və  vəsaitlər nəzərə alınmaqla aparılır. Lakin bununla 
torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsinin vəzifəsi bitmir. Torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsi təkcə  kənd 
təsərrüfatı  təyinatlı torpaqların deyil, bütün vahid torpaq fondundan səmərəli istifadənin vacibliyini nəzərə 
almalıdır. 
Torpaqların bonitirovkasında torpağın bonitet balı torpağın sırf təbii və qazanılmış xassə  və  tərkibləri 
əsasında tapılırsa, torpağın iqtisadi qiymət göstəricilərinin formalaşmasına onun istehlak bazarına, sənaye 
mərkəzlərinə  və  nəqliyyat qovşaqlarına yaxınlığı  və digər amillər də  təsir göstərir. Torpaqların iqtisadi 
qiymətləndirilməsinin obyekti, dövlət torpaq kadastrında olduğu kimi, müxtəlif kateqoriyalardan olan torpaqlar 
və  kənd təsərrüfatı yerləri (uqodiyalarla) ilə  təmsil olunmuş, vahid torpaq fondudur. Torpağın iqtisadi 
qiymətləndirilməsinin predmeti isə torpağın iqtisadi münbitliyidir. Münbitlik nöqteyi-nəzərindən torpaq yeri və 
torpaq anlayışları eynidir. Fərq yalnız, qeyd edildiyi kimi, torpaqla müqayisədə torpaq yerinin daha geniş 
anlayış olmasıdır. 
Torpaq kadastrında torpağa vahid məfhum – torpaq münbitliyinin daşıyıcısı və qiymətləndirmənin predmeti 
kimi baxılır. Çünki torpaqların bonitirovkası mərhələsində təbii münbitliyin qiymətləndirilməsi həyata keçirilir, 
sonra torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsi mərhələsində obyektiv iqtisadi amillər (təsərrüfatın səviyyəsi və 
ixtisaslaşması, kənd təsərrüfatı yerlərinin strukturu və s.) nəzərə alınmaqla iqtisadi münbitliyin səviyyəsi 
müəyyən edilir. Bununla da torpaq-qiymətləndirmə məlumatlarının ardıcıllığı təmin edilir. 
Torpaq-qiymətləndirmə  işləri zamanı torpaqların bonitirovkası  və iqtisadi qiymətləndirilməsinin eyni 
taksonomik vahidlər üzrə aparılması vacibdir. Respublikamızda torpaqların bonitirovkası (yekun bonitet şkalası 
qurularkən) torpaq növmüxtəliflikləri, torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsi isə torpaqların aqroistehsalat 
keyfiyyət qrupları üzrə aparılır. Lazımi məlumatların kifayət qədər olduğu hallarda torpaqların iqtisadi 
qiymətləndirilməsində taksonomik vahid kimi torpaq növmüxtəliflikləri götürülə bilər. 
Torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsində qiymət göstəricilərinin düzgün seçilməsinin böyük əhəmiyyəti 
vardır. Onlar obyektiv olmalı  və müəyyən praktiki əhəmiyyət kəsb etməlidir. Yalnız bu halda torpaqların 
iqtisadi qiymətləndirilməsi istehsalatda özünün geniş tətbiqini tapa bilər. Qiymət göstəricilərinin hesablanması 
suvarılan və suvarılmayan torpaqlar üçün ayrı-ayrılıqda hesablanır. 
Torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsi fərdi və ümumi olur. Torpaqların fərdi iqtisadi qiymətləndirilməsi 
müxtəlif torpaqlarda konkret kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsinin səmərəliliyini təyin edir. Ona görə də 
torpaqların fərdi iqtisadi qiymətləndirilməsi kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığına, məsarif ödənişinə və 
differensial gəlirə görə aparılır. 
Torpaqların ümumi iqtisadi qiymətləndirilməsi münbitliyin obyektiv göstəricilərini və torpaqdan istifadənin 
effektivliyini xarakterizə edən göstəriciləri təyin edir. Torpaqların ümumi iqtisadi qiymətləndirilməsi ümumi 
məhsulun dəyərinə, məsarif ödənişinə və differensial gəlirə görə aparılır. 
İqtisadi nöqteyi-nəzərdən torpaq yerinin keyfiyyəti torpağın münbitliyinə görə müəyyən edilir. Torpaqların 
münbitliyindəki fərqlər kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığında fərqlərin yaranmasına səbəb olur. Bununla 
da kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsində əsas göstərici kimi çıxış 
edir. Bu göstərici  əsasında torpaq yerlərinin keyfiyyətini müqayisəli  şəkildə qiymətləndirmək mümkündür. 
Torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsi üçün seçilmiş kənd təsərrüfatı bitkilərinin tərkibi torpaq-kadastr rayonu 
üçün səciyyəvi olmalıdır. 
Torpağın qiymət göstəricisi kimi məhsuldarlığın kənd təsərrüfatı istehsalının bir sıra məsələlərinin həllində 
böyük əhəmiyyəti vardır. Lakin o yalnız müxtəlif keyfiyyətli torpaqlara eyni miqdarda xərc qoyulduğu şəraitdə 
torpaqların keyfiyyətini əks etdirir. 
Kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı əsasında torpaq yerlərinin iqtisadi qiymətləndirilməsinin çətinliyi 
ayrı-ayrı bitkilərin və bitki qruplarının məhsuldarlığının torpağın keyfiyyəti haqqında məlumat verə bilməməsi 
ilə  əlaqədardır. Bəzən kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını yem vahidləri (örüş yerlərini çıxmaqla) ilə 
əvəz etmək cəhdləri də müəyyən çətinliklər yaradır. Məhsuldarlığın obyektiv göstəriciləri olan ümumi məhsulun 
dəyəri və differensial gəlir artıq praktikada öz üstünlüklərini göstərmişdir. 
Ümumi məhsulun dəyəri  əkinlərin sahəsi, məhsuldarlığı  və qiyməti nəzərə alınmaqla bütün bitkilər üzrə 
müəyyən edilir. Torpaq yerlərinin kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı  və ümumi məhsulun dəyəri 
vasitəsilə ifadə edilmiş göstəricisi eyni miqdar məsariflər  şəraitində torpağın iqtisadi münbitliyinin mütləq 
səviyyəsini xarakterizə edir. 
Torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsi zamanı müxtəlif keyfiyyətli torpaq yerlərindən  əldə edilmiş 
məhsuldarlığın və ümumi məhsulun dəyərinin istehsal məsariflərinin öyrənilməsi zəruridir. Nəzərə almaq 
lazımdır ki, yalnız eyni miqdar istehsal məsarifləri  şəraitində formalaşmış  məhsuldarlıq və ümumi məhsulun 
dəyər göstəriciləri torpağın keyfiyyətini düzgün əks etdirə bilər. 
Ümumi məhsulun dəyəri aşağıdakı düstur əsasında tapılır: 
 
D = (M
1
A
1
P
1
 + ...M
2
A
2
P
2
+... M
n
A
n
P
n
): P
1
 +P
2
 +...P
3 

 
256
 
Burada: D – ümumi məhsulun dəyəri; M
1
, M
2
, ....M
n
 – kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı; A
1
, A
2, 
....A
n 
– məhsulun dövlət satınalma qiyməti (keçmiş metodikalarda kadastr qiyməti); P
1
, P
2
,...P
n
 – kənd təsərrüfatı 
bitkilərinin sahəsi 
Məsarif ödənişi torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsi zamanı təsərrüfatçılığın bərabər iqtisadi şəraitində, 
torpaq yerinin münbitliyinin çox əhəmiyyətli göstəricisidir. O, eyni keyfiyyətli torpaq yerlərində  əkinçiliyin 
intensivliyindən asılı olaraq iqtisadi münbitliyin səviyyəsini səciyyələndirmək üçün olduqca əlverişlidir. Məsarif 
ödənişi aşağıdakı düstur vasitəsilə təyin edilir: 
MÖ = D / M
f 
 
Burada: MÖ – məsarif ödənişi; D – ümumi məhsulun dəyəri; M
f
 – ümumi xərclər. 
Yaxşı  və pis torpaqlarda kənd təsərrüfatı istehsalının iqtisadi səmərəliliyi özünü təmiz gəlir formasında 
göstərir. Torpaq yerlərinin təmiz gəliri həmin sahələrdən alınan ümumi məhsulun dəyərindən onun 
alınmasından ötrü sərf olunmuş istehsal xərclərini çıxmaqla tapılır.  Differensial gəlir  təmiz gəlirin  əlavə 
hissəsidir. Əslində differensial gəlir pis torpaq yerləri ilə müqayisədə yaxşı keyfiyyətli torpaq yerlərində daha 
məhsuldar  əmək hesabına yaradılmış  təmiz gəlirdir. O, nisbi münbitliyin kəmiyyət səciyyəsi olub, 
qiymətləndirilən torpaqlarda az məhsuldar torpaqlarla müqayisədə  məsariflərə  qənaətin həcmini ifadə edir. 
Torpaq yerlərinin iqtisadi qiymətləndirilməsində meyar kimi götürülən differensial gəlir aşağıdakı düstur 
vasitəsilə tapılır: 
 
DG = (AQ – FQ) x U 
 
Burada: DG – differensial gəlir, man/ha; AQ – məhsulun alış qiyməti, man/ha; FQ – məhsulun fərdi 
qiyməti, man /ha; U – bazis məhsuldarlıq, sen/ha. 
Differensial gəlirin tapılması üçün çox əhəmiyyətli göstərici olan məhsulun fərdi qiyməti (FQ) aşağıdakı 
düstur əsasında tapılır: 
 
FQ = M x (Rn + 100):100 
 
Burada, FQ – məhsulun fərdi qiyməti, man/sent; M – məhsulun maya dəyəri; Rn – rentabelliyin normativ 
səviyyəsi. 
Məhsulun fərdi qiyməti hesablanarkən istifadə edilən rentabelliyin normativ səviyyəsi 45% -dən az 
olmamaq  şərtilə bütün kənd təsərrüfatı bitkiləri üçün eyni qəbul edilir. Bu göstəriciyə görə  əldə edilmiş 
differensial gəlir ən təmiz gəlir hesab olunur. 
Beləliklə, torpaq yerlərinin iqtisadi qiymətləndirilməsində ilkin məlumat kimi 1 hektar sahədən alınan 
məhsulun miqdarı  və bu məhsulun istehsalına sərf olunmuş  məsariflər götürülür. Bu göstəricilər  əsasında 
istehsalın səmərəliyini xarakterizə edən göstəricilər – ümumi məhsulun dəyəri, məsarif ödənişi, təmiz və 
differensial gəlir hesablanır. 
Əldə edilmiş göstəricilər  əsasında torpaq kadastr (qiymət) rayonlarının torpaq yerlərinin iqtisadi qiymət 
şkalaları  tərtib edilir. Şkala torpağın keyfiyyətini səciyyələndirən müxtəlif göstəricilər üzrə qurulur. Şkalada 
əkinçilikdə intensivliyin səviyyəsi istehsal məsariflərinin ölçüsünə görə, istehsalın səmərəliliyi – məsarif 
ödənişi, gəlirli olması – differensial gəlirin həcminə görə müəyyən edilir. 
Hesablamalar torpaq (keyfiyyət) qrupları üzrə  əkin üçün ümumi, kənd təsərrüfatı bitkiləri (taxıl, üzüm, 
kartof və s.) üçün fərdi qiymətləndirmə şkalaları qurulmaqla aparılır. 
Torpaqların normativ (pulla) qiymətinin müəyyən  edilməsi həm torpaq istifadəçilərini, həm də dövləti 
maraqlandıran məsələdir. Respublikamızda torpaq islahatından sonra təşəkkül tapmaqda olan yeni torpaq-
mülkiyyət münasibətləri bu məsələni daha vacib etmişdir. Belə ki, torpaqların alqı-satqısı, girov qoyulması, 
bağışlanması, vərəsəlik yolu ilə verilməsi və digər hallarda onun normativ qiymətləndirilməsinə ehtiyac 
yaratmışdır. 
Torpaqların bonitirovkası və iqtisadi qiymətləndirilməsindən fərqli olaraq respublikamız da daxil olmaqla 
keçmiş Sovetlər İttifaqında torpaqların normativ qiymətləndirilməsi sahəsində kifayət qədər təcrübə olmamışdır. 
Keçən  əsrin 20-30-cu illərində torpaqların bonitirovkası  və iqtisadi qiymətləndirilməsinə qoyulmuş qadağalar 
50-60-cı illərdə onların geniş öyrənilməsi və  tətbiqi ilə  əvəz edilsə  də, torpaqların normativ (pulla) 
qiymətləndirilməsi problemi yalnız keçən əsrin 70-80-ci illərində mütəxəssisləri narahat etməyə başladı və bu 
sahədə konkret addımlar atmağa təhrik etdi. Bununla belə o dövrdə bu istiqamətdə aparılan araşdırmalar dövrün 
siyasi-iqtisadi və ictimai mühitindən doğan məhdudiyyətlər çərçivəsində aparılır, bəzi mütəxəssislər tərəfindən 
sosializm cəmiyyətində torpağın ümumxalq mülkiyyətində olması  səbəbindən dəyərsizliyi və onun alqı-satqı 
obyekti olmaması fikri irəli sürülür. Bununla belə, 70-90-cı illərdə bəzi tədqiqatçılar öz araşdırmalarında dəyərli 
nəticələr əldə edə bilirdilər. 

 
257
Rus tədqiqatçısı V.İ.Andropovun (1989) nəzərincə, torpaq kadastr tədbiri kimi torpaq istifadəçilərinin 
qeydiyyatı, torpaqların kəmiyyət uçotu, torpaqların bonitirovkası və iqtisadi qiymətləndirilməsinin ardınca onun 
pulla qiymətləndirilməsi tədbiri həyata keçirilməlidir. 
Torpaqların pulla qiymətləndirilməsi məsələsi ilk dəfə S.D.Çeryomuşkin (1967) tərəfindən tədqiq 
edilmişdir. O, bir hektar əkinəyararlı torpağın qiymətini müəyyən etməkdən ötrü iki mərhələli qiymətləndirmə 
qaydası təklif etmişdir: birinci mərhələdə, müəllif 1 hektar kənd təsərrüfatı yerinin (uqodiyanın) qiymətini (P) 
tapmağı və bundan ötrü aşağıdakı düsturdan istifadə etməyi təklif edir: 
P = TG x Ə 
Burada, P – 1 hektar kənd təsərrüfatı yerinin (uqodiyanın) qiyməti, rubl; TG – 1 hektar kənd təsərrüfatı 
yerindən əldə edilmiş  təmiz gəlir, rubl/ha; Ə – təmiz gəlirin “kapitallaşma” əmsalı (əsas istehsal vasitələrinin 
kənd təsərrüfatında işlədilmə müddəti orta hesabla 20 ilə bərabər götürüldüyü üçün Ə = 20). 
Bu mərhələdə  həmçinin təmiz gəlirin balla ifadə edilmiş nisbi qiyməti (B) və respublika üzrə  kənd 
təsərrüfatı yerinin (uqodiyanın) təmiz gəlirə görə ümumi qiymət balı (B
or
) tapıldıqdan sonra II mərhələdə 
müəllif bilavasitə 1 hektar torpaq sahəsinin qiymətini tapmaqdan ötrü aşağıdakı düsturdan istifadə etməyi təklif 
edir: 
 
T = (P x B): B
or
 
Burada: T – 1 hektar torpağın qiyməti, rubl/ha; P – 1 hektar kənd təsərrüfatı yerinin (uqodiyanın) qiyməti, 
rubl/ha; B – təmiz gəlirin balla ifadə edilmiş nisbi qiyməti; B
or
 – təmiz gəlirə görə ümumi qiymət balı. 
Torpağın pulla ifadə edilmiş qiymətini tapmaqdan ötrü tədqiqatçılar tərəfindən müxtəlif göstəricilər təklif 
edilmişdir: torpaqların aqroistehsalat (keyfiyyət) qruplarından əldə edilən təmiz gəlir (rubl/ha) və kapitallaşma 
(%) norması (A.Y.Boruk,1972), differensial gəlir (E.S.Kornouxova, 1977), differensial gəlir və bank kredit 
norması (V.M.Qabov, 1966), orta gəlir norması (M.Q.Rotqauz, 1967). 
Lakin keşən  əsrin 90-cı illərinin  əvvələrində torpağın pulla ifadə edilmiş qiyməti tapılarkən torpağın 
keyfiyyətinin nəzərə alınması fikri daha tez-tez səslənirdi. Bu sahədə  İ.İ.Karmanov (1990) və 
Q.Ş.Məmmədovun (1990) tədqiqatları diqqəti daha çox cəlb edir. İ.İ.Karmanovun nəzərincə, torpağın pulla 
ifadə edilmiş qiyməti iki göstərici əsasında formalaşmalıdır: 1) ərazinin konkret ekoloji şəraiti nəzərə alınmaqla 
torpağın potensial münbitliyinin göstəricisi olan bonitet balı (TEi) və 2) bitkiçilikdən əldə edilən orta illik təmiz 
gəlir əsasında alınmış torpağın tarif kateqoriyası. 
Bu metodla torpağın qiyməti aşağıdakı düsturdan istifadə edilməklə tapılırdı: 
T
q
 = TEi x K
t
 
 
Burada, T
q
 – 1 hektar torpağın pulla qiyməti; Tei – torpaq-ekoloji indeks (balla); K
t
 – 1 hektar torpağın tarif 
kateqoriyası. 
İ.İ.Karmanovun hazırladığı torpaq-ekoloji indeksi (Tei) təkcə torpağın potensial göstəricilərini deyil, 
ərazinin digər ekoloji amillərini də özündə əks etdirir: 
TEİ = 12,5 · (2-p) ·n·∑ T > 10
0
 (RƏ – 0,02) : (RƏ + 100) 
 
Burada, TEİ – torpaq-ekoloji indeksi; p – torpağın bir metrlik qatdakı  sıxlığı, qr/sm
2
; “2” - torpağın 
maksimal saxlığı; n – bir metrlik qatdakı torpağın “faydalı  həcmi”; RƏ – rütubətlənmə  əmsalı; KƏ – 
kontinentallıq əmsalı; ∑ T > 10
0 
 - 10
0
C –dən yuxarı temperaturların cəmi; 
Torpaqların pulla qiymətləndirilməsinə dair İ.İ.Karmanov metoduna yaxın qiymətləndirmə qaydaları 
V.N.Li (1990) tərəfindən irəli sürülmüşdür. O, suvarılan pambıqaltı torpaqları qiymətləndirməkdən ötrü 
aşağıdakı düsturu təklif etmişdir: 
 
P = B x (40:100) x K x D x A 
 
Burada, P – 1 hektar pambıqaltı torpağın qiyməti; B – torpağın bonitet balı; 40 – etalon torpaqdan (100 bal) 
alınan orta maksimal məhsuldarlıq (sen/ha); K -  əla keyfiyyətli 1 ton pambığın alış qiyməti; D – pambıq-yonca 
əkin dövriyyəsinin müddəti (il); A – icarə müddəti. 
Qeyd etmək lazımdır ki, istər  İ.İ.Karmanov, istərsə  də digər mütəxəssislərin tədqiqatlarında torpaq alğı-
satqı obyekti kimi götürülmür və ona konkret bazar qiyməti olan istehsal vasitəsi kimi baxılmırdı. Bununla belə, 
bu müəlliflərin torpaqların normativ (pulla) qiymətləndirilməsi üçün təklif etdikləri metodlar bütövlükdə müsbət 
dəyərləndirilməlidir. Bu mövqedən çıxış edərək Q.Ş.Məmmədov (1990) Azərbaycan torpaqlarının qiymət 
şkalasını tərtib etmişdir. 
Lakin keçən  əsrin 90-cı illərinin ikinci yarısından etibarən respublikamızda torpaq islahatlarının həyata 
keçirilməsi nəticəsində torpaq-mülkiyyət münasibətlərinin dəyişməsi torpaqların normativ qiymətləndirilməsini 
aktuallaşdırmışdır. Hazırda respublikamızda torpaqların normativ qiymətinin müəyyən edilməsinin vahid 
sistemi işlənmişdir. Bu sistemə uyğun olaraq 1hektar torpağın normativ qiyməti torpaqların (əkin, dincə 

 
258
qoyulmuş  və çoxillik əkmələr üçün) aqroistehsalat (keyfiyyət) qrupları üzrə tapılmış differensial gəlirləri 
(man/ha) bir insan nəslinin orta ömür müddətinə (100 il) vurulmaqla tapılır: 
 
N = Dr x 100 
 
Burada, N – torpağın normativ qiyməti; Dr – aqroistehsalat (keyfiyyət) qrupundan alınan differensial gəlir; 
100 – bir insan nəslinin orta ömrü. 
 
Əkin, dincə qoyulmuş və çoxillik əkmələraltı torpaqlardan fərqli olaraq biçənəklərin, kəndətrafı örüşlərin, 
yay və  qış otlaqlarının normativ qiyməti həmin torpaqlarda aparılmış geobotaniki tədqiqatların nəticələri 
əsasında bitki formasiyaları üzrə müəyyən edilmiş məhsuldarlığa görə hesablanır. 
Respublikamızda torpaqların normativ qiymətinin müəyyən edilməsinin bu qaydası Azərbaycan 
Respublikası Nazirlər Kabinetinin 1998-ci il 23 iyul tarixli 158 nömrəli qərarı ilə  təsdiq edilmişdir. Qərarda 
torpaqların normativ qiymətinin  ərazi-əhatə vahidləri – 25 kadastr qiymət rayonu və 3 kadastr qiymət 
yarımrayonu da göstərilmişdir. 
Azərbaycanın torpaq-kadastr (qiymət) rayonlarının fərqli relyef-iqlim, torpaq və  təsərrüfat  şəraiti ilə 
əlaqədar torpaqların normativ qiymətində konkret ərazilər üçün düzəlişlərin edilməsi tələb olunur. Bundan ötrü 
kadastr (qiymət) rayonları və yarımrayonlarına daxil olan inzibati rayonların torpaqlarının normativ qiymətini 
hesablamaq üçün təshih əmsalları hazırlanmışdır. 
 
§ 87. Respublika ərazisinin təbii-kənd təsərrüfatı və torpaq-kadastr rayonlaşdırılması 
 
Torpaqların obyektiv qiymətləndirilməsinin vacib şərti təbii və iqtisadi amillərin dəqiq uçotunun 
aparılmasıdır. Respublikamızın hüdudlarında, xüsusən də dağlıq  ərazilərdə torpaq-iqlim, relyef və digər 
amillərin dəyişkənliyi kənd təsərrüfatı istehsalına, o cümlədən təsərrüfat yerlərinin məhsuldarlığına və torpaq 
örtüyünün münbitlik göstəricilərinə güclü təsir göstərir. 
Böyük  ərazilərdə (respublika miqyasında, təbii-coğrafi vilayətlərdə) kənd təsərrüfatı bitkilərinin 
məhsuldarlığına və istehsalın səmərəliliyinə təsir göstərən ən böyük təbii amil  iqlimdir. İqlim torpaq örtüyünün 
zonallığına, onun münbitlik göstəricilərinin ərazi daxilində dəyişkənliyinə təsir göstərir. Bununla belə, torpağın 
münbitlik göstəriciləri aqrotexniki, meliorativ və digər tədbirlər vasitəsilə dəyişdirildiyi, yaxşılaşdırıldığı halda, 
iqlim göstəriciləri idarəolunmazdır. 
İqlim şəraitinin uçota alınmasının ən mükəmməl forması ərazinin təbii-iqlim rayonlaşdırılmasıdır. Ərazinin 
təbii iqlim rayonlaşdırılmasında aşağıdakı iqlim göstəriciləri ucota alınır: ərazinin istiliklə təmin olunması (5
0
, 
10
0
, 15
0
-dən yuxarı temperaturların cəmi), yağıntılar (orta illik, vegetasiya dövründə), iqlimin kontinentallıq 
dərəcəsi (KƏ), bitkinin qışlama  şəraiti, təbii bitki örtüyünün xüsusiyyətləri,  ərazinin relyefi, əlverişsiz iqlim 
təzahürlərinin (leysan yağışları, dolu və s.) təkrarlığı və s. 
Tədqiq edilən ərazi kiçildikcə və rayonlaşdırılan ərazidə müxtəliflik azaldıqca, torpaq örtüyünün uçotu daha 
çox əhəmiyyət kəsb edir. Respublikamızın ərazisinin sahəcə kiçikliyinə baxmayaraq, qeyd edildiyi kimi, zəngin 
torpaq-iqlim  şəraiti və mürəkkəb relyef quruluşu burada həm iri, həm də kiçik ərazi vahidləri daxilində 
rayonlaşdırma aparmağa imkan verir. 
Kənd təsərrüfatı bitkilərinin tələbi baxımından təbii amillərin uçota alınmasının  ən çox sınaqdan çıxmış 
forması  ərazinin təbii-kənd təsərrüfatı rayonlaşdırılmasıdır. Respublika ərazisinin təbii-kənd təsərrüfatı  və 
torpaq-kadasr rayonlaşdırılması sahəsində  tədqiqatlara keçən  əsrin 80-ci illərində başlanmışdır. Bu sahədə ilk 
tədqiqat işi H.Ə.Əliyev və B.T.Nəzərovaya (1980) məxsus olmuşdur. Müəlliflər Azərbaycan Respublikası 
daxilində təbii-kənd təsərrüfatı rayonlaşdırılmasının aşağıdakı taksonomik vahidlərini ayırmışlar:  
-
 
təbii - kənd təsərrüfatı qurşağı; 
-
 
təbii – kənd təsərrüfatı zonası; 
-
 
təbii – kənd təsərrüfatı əyaləti; 
-
 
təbii – kənd təsərrüfatı dairəsi; 
-
 
təbii – kənd təsərrüfatı rayonu; 
Təbii-kənd təsərrüfatı qurşağı    təbii-kənd təsərrrüfatı rayonlaşdırılmasının  ən yüksək vahidi olub, kənd 
təsərrüfatı istehsalına münasibətdə kompleks təbii  şəraiti səciyyələndirir. Təbii-kənd təsərrüfatı qurşağında 
başlıca göstərici torpaq və bitki örtüyünün zonal tiplərinə uyğun olaraq ərazinin istilik və nəmliklə təminatıdır. 
Qurşaq kənd təsərrüfatı istehsalının tipini müəyyən edən kompleks şəraitlərə görə yarımqurşaqlara da bölünə 
bilər. 
Təbii-kənd təsərrüfatı zonası - təbii-kənd təsərrüfatı rayonlaşdırılmasının  əsas vahididir. O, bitkilərin 
vegetasiya dövründə istilik və  nəmliyin müəyyən balansı ilə  səciyyələnir. Burada torpaqəmələgəlmənin və 
bitkilərin mineral qidalanmasının xüsusiyyətləri, həmçinin aqrotexniki və meliorativ tədbirlərin müəyyən 
strukturu da nəzərə alınır. Zonanın kompleks təbii şəraiti kənd təsərrüfatının zonal tipini müəyyən edir. 

 
259
Təbii-kənd təsərrüfatı  əyaləti – təbii-kənd təsərrüfatı daxilində ayrılır. Bu taksonomik vahid əsasən 
aqroiqlim və torpaq-bioloji göstəriciləri ilə səciyyələnir. 
Təbii-kənd təsərrüfatı dairəsi - ərazinin geomorfoloji xüsusiyyətlərinə, müxtəlif qranulometrik, şorlaşma, 
şorakətləşmə tərkibli torpaqların nisbətinə, makro- və mikroiqlim xüsusiyyətlərinə görə ayrılır. Təbii-kənd təsər-
rüfatı dairəsinin kənd təsərrüfatı üçün müəyyən tərkibli kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsi, aqrotexnikanın 
tipi, kənd təsərrüfatı yerlərinin nisbəti və  mənimsənilməsi, həmçinin meliorasiyanın müəyyən növü və s. 
səciyyəvidir. 
Təbii-kənd təsərrüfatı rayonu – dairənin bir hissəsi olub, kənd təsərrüfatı istehsalının yerləşdirilməsini təyin 
edən müəyyən kompleks təbii və iqtisadi şəraitlərlə  səciyyələnir. Rayonun xüsusiyyətləri becərilən bitkilərin 
növ tərkibini, ixtisaslaşmanın dar çərçivəsini müəyyən edir. 
Yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq, müəlliflər Azərbaycan Respublikası daxilində iki təbii-kənd təsərrüfatı 
qurşağını ayırmışlar: isti-subtropik və isti. 
İsti-subtropik qurşaq 3 zonanı, 3 əyaləti, 5 dairəni və 13 təbii-kənd təsərrüfatı rayonunu əhatə etməklə 
Azərbaycan Respublikası ərazisinin 54,5%-ni və ya 4705,6 min hektar sahəni tutur. 
İsti-subtropik qurşaq 3 zonaya – Subtropik dağətəyi-yarımsəhra,  Kolluqlu-bozqır-quru meşə  və Rütubətli 
subtropik meşə zonasına ayrılmışdır. Bu zonaların hər biri Azərbaycan şəraitində müəyyən təbii-kənd təsərrüfatı 
əyalətlərinin sərhədləri ilə üst –üstə düşür: 
Subtropik dağətəyi-yarımsəhra zonası  → Kür-Araz əyaləti 
Kolluqlu-bozqır-quru meşə zonası  → Şərqi Zaqafqaziya əyaləti 
Rütubətli subtropik meşə zonası  → Cənubi Azərbaycan əyaləti 
 Əyalətlər öz növbəsində 5 dairəyə bölünmüşdür:  Şirak-Muğan, Yevlax-Bakı,  İori-Alazan,  Şirak və 
Lənkəran.  
Cədvəl 77 
Azərbaycanın təbii-kənd təsərrüfatı rayonlaşdırılması 
(H.Əliyev, B.Nəzirova, 1980) 
Zona 
Əyalət Dairə Rayon 
 
1 2 3  4 
İsti subtropik qurşaq 
Subtropik 
dağətəyi-
yarımsəhra 
Kür-Araz 
Şirak -Muğan 
Şirvan 
Mil-Qarabağ 
Muğan -Salyan 
Yevlax-Bakı Abşeron-Qobustan 
Mingəçevir-Ağsu 
Yevlax-Ağdam 
Təzəkənd-Cəlilabad 
Zəngilan-Füzuli 
Kolluqlu-bozqır-
quru meşə 
Şərqi 
Zaqafqaziya 
İori-Alazan Alazan-Həftəran 
Acınohur 
Şirak Ceyrançöl 
Qazax-Naftalan 
Rütubətli 
subtropik meşə 
Cənubi 
Azərbaycan 
Lənkəran Lənkəran-Astara 
İsti qurşaq 
Talış dağlıq və 
dağətəyi 
Talış dağ-
rütubətli meşə  
Talış-Diabar Zuvand-Diabar 
Lerik -Yardımlı 
Qafqaz-Krım 
dağlıq və 
dağətəyi 
Böyük Qafqaz 
dağ-çəmən-meşə 
Yüksək dağlıq Babadağ-
Tipovrovskiy 
Babadağ-Şahdağ 
Dağ quru-meşə 
cənub 
Balakən –Lahıc 
Dağ quru-meşə 
şimal-şərq 
Qusar-Xaltan 
Xaçmaz-Dəvəçi 
Şamaxı-Altıağac 
Kiçik Qafqaz 
dağ-çəmən-meşə-
bozqır 
Yüksək dağlıq Gamış-Şahdağ 
Dəlidağ-Böyük Kirs 
Zəngəzur-Qapıcıq 

 
260
1 2 3  4 
Quru-meşə 
şimal-şərq 
Daşkəsən-Gədəbəy 
Qarabağ 
Bozqır cənub-
qərb 
Laçın-Qubadlı 
Naxçıvan dağ-
vadi 
Şahbuz-Paraqaçay 
Şərur-Ordubad 
 
Şirak-Muğan dairəsi daxilində 3 rayon: Şirvan, Mil-Qarabağ, Muğan-Salyan; Yevlax-Bakı dairəsi daxilində 
5 rayon: Abşeron-Qobustan, Mingəçevir-Ağsu, Yevlax-Ağdam, Zəngilan-Füzuli, Təzəkənd-Cəlilabad;  İori-
Alazan dairəsi daxilində 2 rayon: Alazan-Həftəran, Acınohur;  Şirak dairəsi daxilində 2 rayon: Ceyrançöl, 
Qazax-Naftalan; Lənkəran dairəsi daxilində 1 rayon: Lənkəran-Astara 
İsti qurşaq 2 zonanı, 3 əyaləti, 8 dairəni və 16 təbii-kənd təsərrüfatı rayonunu əhatə etməklə Azərbaycan 
Respublikası ərazisinin 45,4 %-ni və ya 3928,6 min hektar sahəsini tutur. Müəlliflər isti qurşaq daxilində Talış 
və Qafqaz-Krım dağ vilayətlərini, 3 əyaləti – Talış dağ-rütubətli meşə, Böyük Qafqaz dağ-çəmən-meşə, Kiçik 
Qafqaz dağ-çəmən-meşə-bozqır ayırmışlar. Talış  əyaləti daxilində yalnız bir dairə - Talış-Diabar dairəsi 
müəyyən edilmişdir. 
Böyük Qafqaz əyaləti daxilində 3 dairə - yüksək dağlıq, dağ-quru-meşə cənub, dağ quru-meşə şimal-şərq 
dairəsi ayrılmışdır. Eynilə Kiçik Qafqaz əyaləti daxilində yüksək dağlıq, quru meşə şimal-şərq, bozqır cənub-
qərb və Naxçıvan dağ-vadi dairələri müəyyən edilmişdir.  
Dairələr daxilində rayonlar ayrılmışdır. Talış-Diabar dairəsində  2 rayon ayrılmışdır – Zuvand-Diabar və 
Lerik-Yardımlı. 
Böyük Qafqazın yüksək dağlığında iki rayon ayrılmışdır: Babadağ-Tipovrossovskiy və Babadağ-Şahdağ. 
Digər dairələrdə  də bölgü aşağıdakı kimi getmişdir: dağ-quru meşə  cənub dairəsində Balakən-Lahıc; dağ 
quru meşə şimal-şərq dairəsində 3 rayon  - Qusar-Xaltan, Xaçmaz – Dəvəçi, Şamaxı – Altıağac; Kiçik Qafqaz 
əyalətinin yüksək dağlıq dairəsində 3 rayon – Qamış-Şahdağ, Dəlidağ-Böyük Kirs, Zəngəzur-Qapıcıq; quru 
meşə  şimal-şərq dairəsində iki rayon – Daşkəsən, Qarabağ; bozqır cənub-qərb dairəsində Laçın-Qubadlı; 
Naxçıvan dairəsində iki rayon – Şahbuz- Paraqaçay və Şərur-Ordubad rayonları ayrılmışdır. 
Müəlliflər respublika ərazisinin təbii-kənd təsərrüfatı rayonlaşdırılması əsasında torpaq-kadastr rayonlarını 
ayırmış, həmin  ərazilərin torpaq, iqlim, relyef səciyyəsini vermişlər. Sonrakı dövrlərdə bu sahədə  tədqiqatlar 
torpaq-kadastr rayonlarının sərhədlərinin dəqiqləşdirilməsi, bonitirovkası  və iqtisadi qiymətləndirilməsi 
istiqamətində olmuşdur. 
Son zamanlar aqrar və torpaq islahatları ilə bağlı torpaq-mülkiyyət münasibətlərində baş vermiş 
dəyişikliklər, kolxoz və sovxoz torpaqlarının xırda torpaq mülkiyyətçiləri arasında bölünməsi torpaq-kadastr 
işlərinin və onunla bağlı rayonlaşdırmanın rolunu nəiki azaltmamış,  əksinə qarşısına daha böyük vəzifələr 
qoymuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, əgər torpaq islahatının ilk mərhələlərində ön planda torpaq xəritələrinin və 
bonitirovka kartoqramlarının dəqiqliyinə yüksək tələbkarlıq qoyulurdusa, islahatlar dərinləşdikcə, torpaq 
sahələri alqı-satqı predmetinə çevrildikcə, onlar girov qoyulduqca və icarəyə verildikcə, torpaq vergiləri 
müəyyən edildikcə, təbii kənd təsərrüfatı rayonları əsasında kartoqrafik materiallardan istifadə ilə torpaq-kadastr 
rayonlaşdırılması xüsusi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 
Azərbaycanda təbii-kənd təsərrüfatı rayonlaşdırılması əsasında torpaq-kadastr rayonlaşdırılması sahəsində 
kifayət qədər təcrübə toplanmışdır (H.Ə.Əliyev, B.T.Nəzirova, 1982 və b.). Keçmiş sovet dövründə bu tədbirlər  
SSRİ-nin təbii-kənd təsərrüfatı rayonlaşdırılması çərçivəsində keçirildiyi və ictimai mülkiyyətə söykənən kənd 
təsərrüfatının regional ixtisaslaşmasına və yerləşdirilməsinə xidmət etdiyi üçün təbiidir ki, bu zaman 
Azərbaycana məxsus bir sıra özəlliklər nəzərdən qaçırılmışdı.  Ən böyük çatışmazlıq isə torpaq-kadastr 
rayonlaşdırılması zamanı əsas istehsal vasitəsi olan torpağın nəzərə alınmaması idi. Bu çatışmazlıqlar təbii-kənd 
təsərrüfatı rayonlaşdırılmasına həsr olunmuş elmi hesabatlarda (1991-1994) da özünü göstərmişdir. 
80-90-cı illərdə Azərbaycanda xəritəçəkmə üzrə müntəzəm işlərin aparılması  və ölkə  ərazisinin böyük 
hissəsində aqroekoloji və torpaq-bonitirovka işlərinin həyata keçirilməsi  əvvəlki illərdə aparılmış  kənd 
təsərrüfatı rayonlaşdırılmasına bir sıra dəqiqləşdirmələrin  əlavə edilməsi üçün şərait yaratdı. Digər tərəfdən, 
Dövlət Torpaq və  Xəritəçəkmə Komitəsinin Yerquruluşu Layihə  İnstitutunda kadastr rayonlarındakı torpaq 
yerlərinin iqtisadi qiymətləndirilməsi üzrə  həyata keçirilən işlər kadastr rayonlarının və yarımrayonlarının 
sərhədlərini dəqiqləşdirməyə və əsaslandırmağa imkan yaratdı. 
Ötən illərin tədqiqat materiallarının müqayisəli analizi və yeni torpaq-bonitirovka tədqiqatları  nəzərə 
alınmaqla onların müqayisəli səciyyəsi  

 
261
 
 
Şəkil 39. Torpaq-kadastr rayonları   
 

 
262

 
263
Azərbaycanın torpaq-kadastr rayonlaşdırılmasına müfəssəl dəqiqləşdirmələr etməkdə yardımçı olmuşdur. 
Yuxarıda deyilənlərin hamısını  nəzərə almaqla, respublikanın sərhədləri daxilindəki 5 təbii-kənd təsərrüfatı 
vilayəti hüdudlarında 28 kadastr vahidi (25 torpaq-kadastr rayonu və 3 torpaq-kadastr  yarımrayonu) ayrılmışdır. 
Bu kadastr vahidlərindən 22-si əkinçilik rayonu və yarımrayonu, 6-sı isə yay və  qış otlaqları rayonlarından 
ibarətdir. Torpaq-kadastr rayonlarının sərhədləri çəkilərkən  ərazinin relyefi, iqlimi,  geomorfoloji, torpaq-
landşaft  şəraiti  əsas götürülməklə yanaşı, onların kənd təsərrüfatı ixtisaslaşması  və iqtisadi göstəriciləri də 
nəzərə alınmışdır. Bu prinsiplər  əsasında Qusar-Qonaqkənd, Cəlilabad, Dağlıq  Şirvan kadastr rayonları  və 
Xaldan-Xınalıq, Təzəkənd -Üçtəpə, Mərəzə -Hilmilli kadastr yarımrayonları ayrılmışdır. 
Beləliklə, aparılmış  dəqiqləşdirilmələrin nəticəsində Azərbaycan  ərazisi aşağıdakı rayonlara və 
yarımrayonlara bölünmüşdür (şəkil 26): 
1. Abşeron-Qobustan; 2. Dəvəçi-Xaçmaz; 3.Qanıx-Türyançay; 4.Acınohur; 5. Şəki-Zaqatala; Qusar-
Qonaqkənd (daxilində Xınalıq-Xaldan yarımrayonu); 7.Dağlıq Şirvan (daxilində Mərəzə-Hilmilli yarımrayonu); 
8.Babadağ-Qutan;  9. Gəncə-Qazax; 10.Mil-Qarabağ; 11. Arazboyu;              12. Ceyrançöl; 13. Daşkəsən-
Gədəbəy; 14. Laçın-Qubadlı; 15. Dağlıq Qarabağ; 16. Dəlidağ-Şahdağ; 17. Muğan-Salyan; 18. Aran Şirvan; 19. 
Lənkəran-Astara; 20. Cəliliabad (daxilində Üçtəpə-Təzəkənd yarımrayonu); 21. Lerik-Yardımlı; 22. Peştəsər-
Burovar; 23. Şərur-Ordubad; 24. Şahbuz-Parağaçay; 25. Biçənək-Qapıçıq. 
Hazırda Azərbaycanın kənd təsərrüfatında baş verən dəyişikliklər, bazis göstəricilərinin dinamikası, yeni 
ixtisaslaşmaların (şəkər çuğunduru istehsalı, çəltikçilik və s.) meydana gəlməsi, torpaq islahatları və onunla 
bağlı başqa dəyişikliklər, şübhəsiz ki, təbii-kənd təsərrüfatı rayonları əsasında torpaq-kadastr 
rayonlaşdırılmasının yeni təkmilləşdirilməsi zərurətini doğurmuşdır.

 
264
YEDDİNCİ  HİSSƏ 
 
DÜNYA TORPAQLARININ COĞRAFİYASI 
 
XXVI FƏSİL. RUSİYA, MƏRKƏZİ ASİYA VƏ CƏNUBİ QAFQAZ ƏRAZİSİNİN TORPAQ-
COĞRAFİ VƏ TƏBİİ-KƏND TƏSƏRRÜFATI  RAYONLAŞDIRILMASI