Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

 
YETTI YULDUZ VA O‘N IKKI BURJ ATAMALARI 
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asarida astronomik 
atamalar tizimi yaxshi berilgan. Asarning bir bo‘limi (“Yeti 
kavākib, on iki buruj” yoki “Yeti yulduz on iki ökäk buruj 
ayur”) koinotning tuzilishiga bag‘ishlangan.
Yusuf Xos Hojib koinotning tuzilishi to‘g‘risida bahs etar 
ekan, ko‘kdagi jismlarni birma-bir sanab o‘tadi. Muhimi, 
kitobni o‘qib, butun bir astronomik atamalar tizimiga 
to‘qnashamiz. Bejiz emas, shu tizimning o‘zi-yoq o‘sha kezda 
astronomik bilimlar yuqori bosqichda ekanligidan belgi berib 
turadi. Har bir atama koinot jismlarining ko‘rinishi, holati va 
harakatidan kelib chiqqan holda yasalgan. Bu hodisani o‘sha 
kezlardagi soha taraqqiyoti, qadimgi turkiy tilda atama yasash 
va tanlash prinsiplarining puxta ishlab chiqilgani hamda til 
an’anasining uzoq asrli takomiliga bog‘laganimiz ma’qul. 

---

224
Astronomik atamalarning ma’nosini uqib, ularni farqlay 
bilish matn mag‘zini chaqishga yo‘l ochadi. Avval “Yer yuzi” 
va “falak” tushunchalari qanday atalgani to‘g‘risida. Muallif 
“falak”ni 
kök, ewrän
, ora-chora 
falak
deb ataydi. “Yer kurrasi; 
olam” esa 
Yer, ažun, dunya
yoki 
tezginč
atalgan. “Koinot”ni 
yer-kök
deydi. Matnda 
yer-kök i

isi
degan birikmani ham 
uchratamiz, bu sifat “yeru ko‘kning (koinotning) egasi, 
Tangri”ni bildiradi. 
Dostonda falakka 
yašïl
(“moviy”), yerga esa 
yağïz
(“qo‘ng‘ir rang”) sifati berilgan: 
yašïl kök, yağïz yer.
Endi ko‘kdagi yulduzlarga ko‘chamiz. Asarda “yulduz” 
yulduz
yoki 
kavkab
, “yulduzlar turkumi, burj” esa 
ew, ökäk, 
buruj
deyilgan. Yulduzlar ilmi bilan shug‘ullanuvchi olimni 
yulduzčï
deb ataydi. Yusuf Xos Hojib yulduzchilarga “Yetti qat 
falakning sirlarini yerda yotgan xaschalik bilib ol” (
Yeti qat 
falaknï yatur yamča tut
) degan talabni qo‘yadi (QB.4277). 
Buning bilan inson yetti falakning sirinigina bilishi mumkin, 
degan fikrga tayangan chog‘i (Masalan, to‘qqizinchi falak – 
Arsh a’lo (
e

iz ‘arš
) sirlarini yechishga qodir emas).
Yulduz va burjlarning otlari turkcha. Yetti yulduz 
quyidagicha atalgan: Zuhal (Saturn) yulduzini – 
Sekäntir
, 
Mushtariy (Yupiter) yulduzini 
Oŋay
yoki 
Qaraquš
, Mirrix 
(Mars)ni 
Körüd
yoki 
Baqïrsoquna
, Quyoshni 
Yašïq
yoki 
Kün
, 
Zuhra (Venera) yulduzini 
Sewit
, Utoridni 
Arzu
, Oyni 
Ay
yoki 
Yalčïq
deydi. Uning zamondoshi Mahmud Koshg‘ariy o‘zining 
“Devonu lug‘atit turk” kitobida “Mirrix”ni 
Baqïrsoqum
deb 
bergan va uning ko‘rinishi haqida “qizillikda misga 
o‘xshatiladi” deb yozadi (MK.I.342). Mushtariy yulduzini 
Qaraquš
deb ataydi va “Bu tong vaqtida chiqadi. Ba’zan buni 
Qaraquš yulduz
deb ham ataydilar” deya qayd etadi 
(MK.III.240). 
“Qutadg‘u bilig”da yulduzlarning holati va o‘rni ham 
yaxshi berilgan. Ularning ba’zilari yuqori, ba’zisi quyi. 
Yulduzlar ushbu ketma-ketlikda yetti falakka joylashadi. 

---

225
Bulardan eng ustda, ya’ni sakkizinchi falakda Sekantir (Zuhal) 
yuradi. U bir burjda ikki yilu sakkiz oy qoladi. Ikkinchisi – 
O‘ngay (Mushtariy), u bir burjda o‘n ikki oy qoladi. Uchinchisi 
– Ko‘rud (Mirrix), u qay tomon qarasa, yashnab turgan narsa 
quriydi. To‘rtinchisi – Yashiq (Quyosh), dunyoni yoritadi. 
Beshinchisi – Sevit (Zuhra). Undan keyin Arzu (Utorid) keladi. 
Bulardan eng oldin Yalchiq (Oy) yuradi. U Yashiq bilan qarshi 
kelsa, to‘lishadi. Oy joy va yo‘li birinchi falakda.
“Qutadg‘u bilig”da Yetti qaroqchi yulduz –