Quliyeva elnarə ariF qızı “Biznesdə korporativ idarəetmənin təkmilləşdirilməsi məsələləri”
Kredit kooperativlərində korporativ idarəetmənin müasir vəziyyəti
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2. Kredit kooperativlərində korporativ idarəetmənin müasir vəziyyəti Bazar münasibətlərinin inkişafının indiki mərhələsində əmtəə istehsalçılarının maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına, onların fəaliyyət səmərəliliyinin artırılmasına əlverişli şərait yaradan kredit kooperativlərinin mahiyyəti və funksionallığını əks etdirən tədqiqatlar xüsusi maraq doğurur. İnkişaf etməkdə olan 33 bu kooperativ təsisat forması çevikliyi və bazar tələbliyi ilə daha üstün mövqedə dayanır. Kredit kooperativi maliyyə təsisatının bir tipi olmaqla, banklar və başqa kredit təşkilatlarından fərqli əhatə arealına malikdir. İstehlak kooperativlərinə aid edilən, bir neçə fiziki və ya hüquqi şəxsin birgə funksiyaları yerinə yetirməsi üçün özü-özünü idarə edən qeyri-kommersiya birliyi kimi kredit kooperasiyası öz iştirakçılarının pul vəsaitlərini qarşılıqlı kredit vermə üçün akkumulyasiya edir. Bir qayda olaraq, kredit kooperasiyası daha çox mənfəət əldə etməyə deyil, öz üzvlərinin və ya iştirakçılarının işinin səmərəsini artırmağı nəzərdə tutur. Kredit kooperasiyasının başlıca məqsədi onun öz mənfəətini deyil, kooperativ üzvlərinin, yəni əmtəə istehsalçılarının, həmin kooperativi yaratmış payçıların mənfəətini maksimum həddə çatdırmaqdan ibarətdir. Kredit kooperativlərinin xırda əmtəə istehsalçıları üçün cəlbediciliyi əsasən onun idarə edilməsinin demokratik formasından, birgə məsuliyyətdən və kapital qoyuluşunun qarşılıqlı sərfəli şərtlərindən irəli gəlir. Qeyd edək ki, kredit kooperativi bankları əvəz etmir və maliyyə bazarında mövcud olan boşluqları doldurur. Kredit kooperativləri mülkiyyətçilər tərəfindən özlərini müvafiq zəruri xidmətlərlə təmin etmək üçün könüllülük əsasında yaradılır. Maliyyə sahəsində qeyri-kommersiya qaydasında fəaliyyət göstərən kredit kooperativləri səhmdar cəmiyyətindən fərqli olaraq öz gəlirini maksimum həddə çatdırmağa çalışmır. Adətən həmin gəlir aşağı faiz dərəcəsi səbəbindən məhdudlaşır. Kredit kooperativləri öz üzvlərinə pul resurslarının cəmləşdirilməsi hesabına xeyli kömək edir, qarşılıqlı zəmanət əsasında fəaliyyət göstərir. Kredit üzvlüyü kooperativ üzvlərinə borc verir, üzvlərdən əmanətlər qəbul edərək saxlayır. Qeyd olunmalıdır ki, bəzi keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə kredit birliklərinin öz üzvlərindən əmanət qəbul etməsinin hüquqi bazası formalaşma mərhələsindədir. Onlar müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərini banklarda depozit kimi yerləşdirir, kooperativ üzvlərinə maliyyə-təsərrüfat məsələlərinə, xarici iqtisadi və başqa fəaliyyət növlərinə dair məsləhətlər verir. Bu məqsədlə kooperativin üzvləri üçün seminarlar keçirir, onların öyrədilməsi üçün başqa formalardan istifadə edir. 34 Kredit kooperativlərində üzvlüyün səciyyəvi cəhəti ondan ibarətdir ki, onun üzvləri kooperativə qoyduqları sərmayədən mənfəət əldə etməyə deyil, öz fəaliyyəti hesabına əlavə xalis gəlir əldə etməyə imkan verən xidmətlərdən istifadə etməyə çalışırlar. Kredit kooperativinin tədiyə qabiliyyətli olmasını təmin edən mühüm amil vəsait ehtiyatı yaratmaqla onun maliyyə sabitliyini saxlamaqdır. Tədqiqatlar göstərir ki, kredit kooperativində ehtiyatların toplanmasının ən səmərəli vasitəsi payçıların məqsədli üzvlük haqları və sahibkarlıq fəaliyyətindən əldə edilən xalis mənfəətdir. Kooperasiya mahiyyətinə görə vəsaitlərin daha səmərəli istifadəsini nəzərdə tutur. Belə ki, kredit kooperativləri öz payçılarının məsrəflərinə qənaət etməklə əlavə gəlir əldə etmək imkanı yaradır. Kredit kooperasiyası qurumlarının (birliklər, ittifaqlar və s.) vəzifələrindən biri ticarət vasitəçilərinin, eləcə də kooperativ mənfəətini mənimsəyən xüsusi sahibkarların diktəsini məhdudlaşdırmaqdır. Bazar şəraitində kredit kooperativləri öz mövcudluğu naminə riskə gedərək sahibkarlıq strukturu kimi fəaliyyət göstərməli və mənfəət əldə etməyə çalışmalıdır. Başqa sözlə, kənd təsərrüfatında kredit kooperativləri kommersiya funksiyasını yerinə yetirmək məcburiyyəti qarşısında qalırlar. Onların əldə etdiyi mənfəət hüquqi şəxs kimi kooperativə deyil, onun payçı üzvləri olan kənd təsərrüfatı istehsalçılarına məxsusdur. Kredit kooperativləri sosial ədalət ideyası daşıyıcılarıdır. Burada əldə edilən gəlir kapitalın həcminə görə deyil, əməyə görə bölünür. Kənd kredit kooperativləri öz fəaliyyətini kooperasiya prinsipləri əsasında öz nizamnaməsində müvafiq qaydada qurur. Kooperasiya formalarının ümumi cəhəti ondan ibarətdir ki, onlar payçıların sərmayə qoyduğu kapitala görə daha çox mənfəət əldə etməyə çalışmaqla payçı üzvlərin fəaliyyətini maddi cəhətdən mümkün qədər çox maraqlandırmalıdır. Kooperativlərin sosial təbiəti, öz fəaliyyətində rəhbər tutduğu kooperativ prinsiplər onları kommersiya strukturlarından əhəmiyyətli dərəcədə fərqləndirir. Odur ki, kredit kooperativləri adətən xalis kommersiya strukturu hesab edilmir. 35 Kredit kooperativləri kreditvermə funksiyalarından əlavə öz üzvləri üçün hüquq və mühasibat məsələlərinə dair məsləhətlər verir, onları öyrədir. Kredit kooperativlərinin üstünlükləri, ilk növbədə onların yaradılması və fəaliyyəti üçün müəyyən edilmiş əsas prinsiplərlə bağlıdır: üzvlüyün könüllü olması; üzvlərin qarşılıqlı yardımı və onların iqtisadi səmərəsinin təmin edilməsi; kooperativin mənfəətinin və zərərlərinin üzvlər arasında onların əməkdə şəxsi iştirakı və ya kooperativin təsərrüfat fəaliyyətində iştirakı nəzərə alınmaqla bölüşdürülməsi; kooperativin üzvləri olmayan şəxslərin fəaliyyətin idarə edilməsində iştirakının məhdudlaşdırılması; üzvlərin əlavə pay haqlarına və assosiasiya edilmiş üzvlərin pay haqlarına görə dividendlərin məhdudlaşdırılması; kooperativin fəaliyyətinin idarə edilməsində kooperatorların bərabər iştirakı; kooperativin fəaliyyəti barədə informasiyanın kooperativin bütün üzvləri üçün əlyetərli olması. Kooperativlər müvafiq prinsipləri qəbul edən və onların fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün əsas qaydaları müəyyən edən qanunlar əsasında yaradılır və fəaliyyət göstərir. Bu fəaliyyət təsərrüfat ortaqlıqlarının və cəmiyyətlərinin fəaliyyətindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Ona görə də son illərdə bütün əmtəə istehsalçıları kooperasiyaya daha çox diqqət yetirir, onu iqtisadi və sosial effektivliyin artırılması üçün bir imkan hesab edirlər . Kredit kooperasiyasının inkişafının təhlili göstərir ki, onlar bazar münasibətləri şəraitində yalnız o halda inamla fəaliyyət göstərə bilər ki, onlar maliyyə bazarının tamhüquqlu iştirakçılarına çevrilsinlər. Başqa sözlə, həmin kooperativlər həm kommersiya, həm də qeyri-kommersiya fəaliyyət növləri ilə məşğul olsunlar. Onların fəaliyyətinin səmərəliliyi kommersiya banklarına xas olan bəzi funksiyaları yerinə yetirməsindən, o cümlədən müxtəlif növ kreditlər verilməsi, əmanət əməliyyatları və başqa fəaliyyətlə məşğul olmasından asılıdır. Kredit 36 kooperativləri müasir texnika və texnologiyalara malik olmalı, müştərilərin tələbatına uyğunlaşmalıdır. Mövcud reallıqlar göstərir ki, ümumilikdə kooperativ sahibkarlıq fəaliyyətindən imtina etməməlidir. Bununla belə, əldə edilən mənfəətdən kooperativin üzvlərinin, onun payçılarının mənafeyi üçün istifadə edilməlidir. Kooperasiyanın iqtisadi və sosial səmərəsinin artırılması problemlərinin həllində ən üstün istiqamətlər bu sahədə iqtisadi münasibətlərin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi, kooperativ müəssisələrin səmərəli fəaliyyətinə şərait yaradan normativ-hüquqi bazanın təmin edilməsi, qiymətlərin səviyyəsinin sabitləşdirilməsi, qiymətlərə və vergilərə nəzarət edilməsi, aqrar-sənaye kompleksinin maliyyə-kredit baxımından dəstəklənməsi məsələləridir. Kredit kooperasiyasının təşəkkülü mərhələsində dövlət onu bazarın kortəbii təsirindən qoruma istiqamətində təsirli tədbirlər görməli və həmin tədbirlər kompleks xarakterli olmalıdır. Kredit kooperativlərinin maliyyə sabitliyini təmin etmək üçün kifayət qədər xüsusi kapital toplanmasına və əhalinin pul vəsaitlərini cəlb etmək mexanizminin tənzimlənməsinə şərait yaradılmalıdır. Kooperativ müəssisələrinin maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşdırılması iqtisadiyyatın sabitləşməsindən, borclar probleminin həllindən, eləcə də kooperativlərə büdcə dəstəyinin və onların bazar gəlirlərinin artmasını təmin edən bir sıra tədbirlər görülməsindən asılıdır. Kooperativlərin dövlətdən kommersiya və özəl müəssisələrlə müqayisədə daha sanballı dəstək almağa ehtiyacı vardır. Dövlət dəstəyi vergitutma və kreditvermə məsələlərində güzəştlər tətbiq edilməsində, informasiya təminatında ifadə edilə bilər. Son nəticədə bu dəstək kənd təsərrüfatı əmtəə istehsalçılarının mövqeyini möhkəmlətməyə şərait yaradacaqdır. Kredit kooperativlərinin rolu və əhəmiyyəti ilə bağlı məsələləri təhlil edərkən bu istiqamətdə əvvələr mövcud olmuş təcrübəyə və nəzəri mülahizələrə də baxış keçirmək vacibdir. Bu baxış həm də kredit kooperativlərinin genişləndirilməsi və inkişaf etdirilməsi baxımından da əhəmiyyətlidir. Belə ki, kredit təyinatlı kooperativ institutu tarixən mövcud olmuşdur. XIX əsrin ortalarında Almaniyada 37 öz prinsiplərinə görə bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənən kooperativ kredit strukturlarının iki tipi fəaliyyət göstərirdi. Birinci qrupa aid olan kredit kooperativləri kənd kredit kooperativlərinin banisi V.F.Rayffazen tərəfindən təşkil edilmişdi. İkinci qrupa aid edilən kooperativlərin banisi onun müasiri və həmvətəni Q.Şultse-Deliç idi. Kredit kooperasiyasının bu müəlliflərinin kooperativ kredit qurumlarının təşkil edilməsi üçün tətbiq etdikləri prinsiplər müvafiq mənbələrdən göründüyü kimi, bir-birinə zidd idi. Onların əsas prinsipial fərqləri kredit kooperativlərinin kommersiya və qeyri-kommersiya xarakterli olması məsələsi ilə bağlıdır. Belə ki, Rayffazenin prinsipləri pay kapitalının inkar edilməsinə, kooperativlərin işinin lokallaşdırılmasına, bütün seçkili vəzifəli şəxslərin əməyinin təmənnasız olmasına, kooperativ üzvünün eyni vaxtda bir neçə kooperativdə iştirak etməsinə qadağan qoyulmasına əsaslanırdı. Q.Şultse-Deliç pay kapitalının xeyriyyəçilik fəaliyyətindən əldə edilən vəsaitlərlə əvəz edilməsi barədə fərqli prinsiplər təklif edirdi. Maraqlıdır ki, Q.Şultse-Deliç pay kapitalına əsaslanmayan ortaqlığın qanunvericilik yolu ilə ləğv edilməsinə nail olmuşdu. Transformasiya prosesləri davam edən ölkələrin əksəriyyəti dilemma qarşısında qalmışdır: ya paylar iri olmalı və kredit kəndli üçün əlçatmaz olmalı, ya da paylar xırda olmalı və kooperativ dövlətdən, hüquqi və fiziki şəxslərdən (xeyriyyəçilik və Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|