”Qurilish materiallari va buyumlari” fanidan o‘quv-uslubiy majmua

1.
Umumiy ma’lumotlar 
Beton ratsional tarkibda tanlangan mineral bog‘lovchi, suv, 
to‘ldirgichlar, maxsus qo‘shimchalardan iborat qorishmani aralashtirib, 
zichlashtirib olingan sun’iy kompozitsion tosh materialidir.
Shartli ravishda, mineral bog‘lovchi, suv, hususiy 
hollarda 
qo‘shiladigan polimer modifikatorlar, mineral aktiv yoki inert dispers 
materiallar aralashmasini mikrokompozitlar, mikrokompozitlarga mayda va 
yirik to‘ldirgichlar aralashtirish natijasida hosil bo‘lgan majmuani 
makrokompozitlar deb atash mumkin.
Betonning fizik-mexanik, deformativ xossalari, sovuqqa chidamligi va 
boshqa ekspluatatsiya hususiyatlari mikro va makrokompozit strukturasiga 
bevosita bog‘liq bo‘ladi.
Beton qorishmasi tayyorlangan dastlabki paytda qayta ishlashqoliplash, 
zichlashtirish kabi jarayonlar oson bo‘ladi. Beton vaqt o‘tishi bilan qotishi 
natijasida o‘ta qattiq tosh materialga aylanadi va uni qayta ishlash juda 
qiyinlashadi.
Ratsional tarkibda tanlangan beton qorishmasida mikrokompozit 
1520% hajmni, mayda va yirik to‘ldirgichlar esa 80-85% hajmni egallaydi. 
Yirik to‘ldiruvchi hosil qilgan majmuani karkas, mikrokompozitni esa 
matritsa deb qarash mumkin.
Mineral bog‘lovchilar va to‘ldirgichlarning turini o‘zgartirib, 
mustahkamligi, deformativ xossalari, turli ekspluatatsiya sharoitlariga mos 
keladigan, o‘rtacha zichligi turlicha bo‘lgan o‘ta og‘ir, yengil, o‘ta yengil, 
olovbardosh, radiatsiya nurini o‘tkazmaydigan va boshqa beton xillarini 
yaratish mumkin.
Beton tarkibiga sement massasiga nisbatan 0,01-1,0% polimer 
qo‘shimchalar kiritib, qorishma va qotgan holdagi hossalarini o‘zgartirsa 
bo‘ladi. Betonga 15-40% oralig‘ida (sement massasiga nisbatan) yuzasi 
maxsus usullarda aktivlashtirilgan dispers materiallar, masalan, kvars va 
tarkibida kvars bo‘lgan minerallarni kiritib betonga yangi xususiyatlar 
berish va portlandsementni tejash mumkin.
Betonni bog‘lovchi va to‘ldirgichning turiga, o‘rtacha zichligiga va 
ishlatish sohasiga nisbatan klassifikatsiyalash mumkin.
Beton bog‘lovchining turiga nisbatan quyidagicha klassifikatsiyalanadi:
sementli, silikatli, gipsli, aralash bog‘lovchili, maxsus bog‘lovchili va 
boshqalar.
To‘ldiruvchining turiga nisbatan betonning quyidagi turlari mavjud:
Zich, g‘ovak, maxsus tayyorlangan to‘ldirgichlar. Maxsus 
to‘ldirgichlarga olovga bardoshli, kimyoviy muhitlarga chidamli, radiatsiya 
nurlarini qaytaruvchi va boshqalar kiradi.
Oddiy og‘ir beton uchun to‘ldirgichlar sifatida maxalliy tabiiy toshlar-
shag‘al, chaqiq tosh, qumlar va sanoat chiqindilari-donador metallurgiya 
shlaklari va boshqalar ishlatiladi.

---

O‘rtacha zichligiga nisbatan beton quyidagicha klassifikatsiyalanadi: 
o‘ta og‘ir beton-o‘rtacha zichligi 2500 kg/m
3
ortiq. O‘ta og‘ir betonlar 
magnetit, barit, cho‘yan qirindisi va boshqa og‘ir to‘ldirgichlar asosida 
tayyorlanadi. Bunday betonlar maxsus himoyalovchi konstruksiyalar va 
qismlar tayyorlashda ishlatiladi. Og‘ir beton-o‘rtacha zichligi 2200-2500 
kg/m
3
bo‘lib, og‘ir tog‘ jinslari asosidagi qum, shag‘al, chaqiq tosh ishlatilib 
olinadi. Og‘ir beton bino va inshootlar uchun konstruksiyalar tayyorlashda 
ishlatiladi. Yengillashtirilgan beton-o‘rtacha zichligi 1800-2200 kg/m
3
bo‘lib, temirbeton konstruksiyalar tayyorlashda ishlatiladi. Yengil betonning 
o‘rtacha zichligi 500-1800 kgm
3
bo‘lib, turli usullarda olinadi: a) g‘ovak 
tabiiy va sun’iy to‘ldiruvchilar (keramzit, agloporit, pemza va sh.k.); b) 
yacheykali betonlar (gazbeton, ko‘pikbeton); v) qumsiz tayyorlanadigan 
zich va g‘ovak to‘ldiruvchilar asosidagi betonlar. O‘ta yengil betonning 
o‘rtacha zichligi 500 kgm
3
kam bo‘lib, g‘ovak to‘ldiruvchilar asosida yoki 
yacheyka hosil qilish usulida olinadi. Bunday betonlar issiqlik izolyasiyasi 
materiali sifatida ishlatiladi.
Umuman betonlar o‘rtacha zichligi 400 dan 4500 kg/m
3
oralig‘ida 
o‘zgaruvchan bo‘lib, ularning g‘ovakligi, mustahkamligi ham mos ravishda 
katta oraliqda o‘zgaradi.
Ishlatilish sohasiga nisbatan betonlar konstruksion (ustunlar, to‘sinlar, 
plitalar va boshq.), gidrotexnik (to‘g‘onlar, kanallar qurish uchun), devorbop 
va yengil yopmalar uchun mo‘ljallangan beton, yo‘lbop va aerodrom 
qoplamalari uchun beton, maxsus betonlar-kimyoviy va biologik muhitlarga 
chidamli, olovga bardoshli, radiatsion muhitlardan himoyalovchi va boshqa 
turlarga bo‘linadi.
Beton bino va inshootlar qurilishida asosiy konstruksion material 
bo‘lib, monolit yoki yig‘ma temirbeton holida ishlatiladi. Beton 
tayyorlashda asosan maxalliy komponentlar ishlatilgani uchun tannarxi 
arzonga tushadi. Ishlab chiqarish texnologiyasining murakkab emasligi 
betonni bevosita kichik sexlarda, qurilish maydonlarida tayyorlash, 
mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish mumkinligi, u asosidagi buyum 
va konstruksiyalar ishlab chiqarishni Yuqori texnologiyalar darajasiga 
ko‘tarish imkoniyatini yaratadi. Beton qorishmasi qoliplarga qulay 
joylanuvchan massa bo‘lgani tufayli istalgan murakkab shakldagi 
konstruksiya va qismlarni tayyorlash mumkin.
Sementli betonning asosiy kamchiligi, uning cho‘zilishdagi 
mustahkamlik chegarasining pastligi bo‘lib, siqilishdagiga nisbatan 10-15 
marta kamdir. Shuning uchun beton asosida konstruksiyalar tayyorlanganda 
cho‘zilish qismi po‘lat armaturalar bilan kuchaytiriladi.