R. D. Do‘smuratov, B. Yu. Mengliqulov qishloq xo‘jaligida buxgalteriya hisobi va statistika asoslari
Yüklə 1,2 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nomoddiy aktivlar
|
Xo‘jalik mablag‘lari
(asosiy va joriy aktivlar) B. Mablag‘larning manbalari (xususiy kapital, zaxiral‐ ar va majburiyatlar) S. Кorxona moliya‐xo‘jalik faoliyatida amalga oshiriladigan xo‘jalik muomalalari 24
to‘xtalib o‘tamiz. Asosiy vositalar – korxona xo‘jalik faoliyatini yuritishda uzoq davom etadigan vaqt mobaynida, mahsulot ishlab chiqarish, ish bajarish va xizmat ko‘rsatish yoki ma’muriy va ijtimoiy-madaniy funksiyalarni amalga oshirish jarayonida foydalaniladigan moddiy aktivlardir. Nomoddiy aktivlar – moddiy-ashyoviy shaklga ega bo‘lmagan, xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan, xo‘jalik faoliyatida foydalanish maqsadida nazorat qilinadigan, shuningdek, uzoq vaqt (bir yildan ko‘p) ishlatish uchun mo‘ljallangan mol-mulk obyektlari. Shuningdek, nomod- diy aktivlar quyidagi talablarga javob berganida aktiv deb olinadi: aktiv ta’rifini qondiradigan; o‘lchanadigan; ahamiyatga molik bo‘lgan; ishon- chli bo‘lgan; kelgusida iqtisodiy naf keltiradigan; ajratiladigan, ya’ni uni ishlatiladigan ishlab chiqarishdan alohida foydalanish mumkin bo‘lgan hollarda. Nomoddiy aktivlarga patentlar, litsenziyalar, «nou-xau», savdo markalari, tovar belgilari, sanoat namunalari, dasturiy ta’minot, gudvill, tashkiliy xarajatlar, franshizalar, mualliflik huquqlari, xizmat ko‘rsatish belgilari va boshqalar kiradi. Korxonaning joriy aktivlariga tovar-moddiy zaxiralari, kelgusi davr xarajatlari va kechiktirilgan qarzlar, olinadigan schotlar (debitor qarzlar), pul mablag‘lari, qisqa muddatli investitsiyalar va boshqalar kiradi. Xo‘jalik yurituvchi subyekt aktivlari tarkibida joriy aktivlarning ro‘yxati keng va xilma-xil bo‘lib, ular doimo aylanishda bo‘lganligi sa- babli uzoq muddatli aktivlarga qaraganda nisbatan yuqori likvidli hisoblanadi. Joriy aktivlarning naqd pulga aylantirish oson bo‘lgan qismi yuqori likvidli deyiladi. Ishlab chiqarish sohasidagi mablag‘larning ikkinchi qismini mehnat buyumlari tashkil etadi. Bular kishi mehnati yo‘naltiriladigan mablag‘lardir. Mehnat buyumlari tarkibiga urug‘lik ko‘chatlar, em- xashak, yosh chorva mollari va boquvdagi mollar, yordamchi Material- lar, yarim tayyor mahsulotlar, ehtiyot qismlar, yoqilg‘ilar, tugallanma- gan ishlab chiqarish, kelgusi davr sarflari va boshqalar kiradi. Mehnat buyumlari ishlab chiqarishi jarayonida qatnashib mehnat vositalaridan farq qilgan holda, bir ishlab chiqarish jarayonida o‘z qiymatini yangidan yaratilgan mahsulotning tannarxiga to‘liq o‘tkazadi. Mehnat buyum- larining pulda ifodalangan yig‘indisi aylanma ishlab chiqarish mab- lag‘lari deb ataladi. 25
tugallanmagan ishlab chiqarish sohasidagi aylanma mablag‘laridan tash- kil topadi. Ishlab chiqarish sohasidagi aylanma mablag‘lari quyidagi- larga bo‘linadi: ishlab chiqarish zaxiralari – o‘stirilayotgan va boquvdagi chorva mollari, urug‘lik va ko‘chatlar, ehtiyot qismlar va ta’mirlash materiallari, neft mahsulotlari, qattiq yoqilg‘i, mineral o‘g‘itlar, zaharli ximikatlar, hunarmandchilik va yordamchi ishlab chiqarishdagi qayta ishlovchi vositalar, idish va idish materiallari, boshqa materiallar, ta’mirlashga va boshqa asosiy faoliyat ehtiyoji uchun ishlatiladigan qu- rulish Materiallari, tugallanmagan ishlab chiqarish – kelgusi yillar hosili uchun qilingan xarajatlar, chorvachilikdagi ishlab chiqarish xarajatlari, hunarmandchilik va yordamchi ishlab chiqarishdagi xarajatlar, ustax- onalarning tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari, kelgusi davr sar- flari. Zaxiralar, kapital quyilmalar va ta’mirlash xarajatlari (qurilma va Materiallar) tugallanmagan kapital qurilish, kapital tuzatish xarajatlari kapital quyilmalar va kapital ta’mirlashdagi aylanma mablag‘lar qatoriga kiradi. Ishlab chiqarilgan mahsulotning tovar qismi (ya’ni sotishga mo‘ljallangan qismi), pul mablag‘lari debitorlar bilan hisoblashuvdagi va muomala jarayoniga xizmat qiluvchi mablag‘lar muomala sohasidagi mablag‘larni tashkil etadi. Sotgan mahsulotlari uchun korxonalar pul oladilar va bu pullardan ishlab chiqarish vositalari (Materiallar, urug‘lik, neft mahsulotlari) sotib olish, ish haqi berish uchun, davlat budjeti bilan hisoblashish uchun va boshqa maqsadlarda foydalanadilar. Korxonaning pul mablag‘lari bankning hisoblashuv schoti va maxsus schotlarida yoki kassada saqla- nadi. Korxona ixtiyorida mahsulot sotishdan va xizmat ko‘rsatishdan tushgan pullardan tashqari ishlab chiqarishni kengaytirishni budjetdan moliyalashtirish yoki mavsumiy sarflarni qoplash ko‘rinishidagi pul mablag‘lari ham bo‘ladi. Sotilgan mahsulot, bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun pul mablag‘lari kelib tushishi amalda mahsulot sotilgan yoki xizmat ba- jarilgan vaqtidan kechikib sodir bo‘ladi. Sotilgan mahsulot yoki ko‘rsatilgan xizmat uchun mazkur korxonaga qarzdor bo‘lgan korxonalar yoki ayrim shaxslar debitorlar, qarzning o‘zi esa, (hisoblashuvdagi mablag‘lar) debitor qarz deb ataladi. 26
amaliyotda tayyor mahsulotlar (tovar) ko‘rinishida omborlarda, pul mablag‘lari kassada yoki hisoblashuvda (debitor qarz) bo‘lishi mumkin. Mablag‘lar mavjudligi va joylashuvi xo‘jalikning iqtisodini to‘liq tavsiflay olmaydi. Buning uchun ularning manbalarini bilish zarur. Xo‘jalik mablag‘lari tashkil topish manbalari va tayinlanishiga ko‘ra korxonaning o‘z mablag‘lari manbalari va majburiyatlari yoki qarzga olingan mablag‘lar manbalariga bo‘linadi. Korxonaning o‘z mablag‘lari manbalari xususiy kapital, maqsadli tushumlar hamda kelgusi davr xarajatlari va to‘lovlari uchun zaxiralar- dan iborat. «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi qonunga muvofiq korxonaning xususiy kapitali: ustav kapitali, qo‘shilgan kapital, zaxira kapitali va taqsimlanmagan foydadan tarkib topadi. Yüklə 1,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|