R. D. Do‘smuratov, B. Yu. Mengliqulov qishloq xo‘jaligida buxgalteriya hisobi va statistika asoslari

Asosiy ishlab chiqarish xarajatlari
— mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan xara-
jatlar. Bularga texnologik ehtiyojlar uchun zarur bo‘lgan xom ashyolar,
Materiallar, yoqilg‘i, elektr energiya, ish haqi va h.k. kiradi. Tayinlan-
ishi bo‘yicha barcha ishlab chiqarish xarajatlari asosiy xarajatlar va ish-
lab chiqarishni boshqarish hamda xizmat qilish xarajatlariga bo‘linadi.
Asosiy ish haqi
— korxonada ishchi va xizmatchilarga haqiqiy ishlagan vaqti va
bajargan ishlari uchun hisoblangan ish haqi. Asosiy ish haqidan tashqari
ishchi va xizmatchilar qo‘shimcha ish haqi ham oladi.
Asosiy Materiallar
— tayyorlanayotgan mahsulotning moddiy asosini tashkil etuvchi
mehnat buyumlari (mashinasozlikda metall, poyabzal fabrikasida charm
va h.k.). Asosiy materiallar 1010 «Xom ashyo va materiallar» schotida
hisobga olinadi.
Asosiy mahsulot 
— nima tayyorlash uchun ishlab chiqarish tashkil etilgan bo‘lsa,
shu asosiy mahsulot. Ko‘pincha asosiy mahsulot bilan birga qo‘shimcha
mahsulot ham olinadi. Mahsulotlarni bunday ajratish ularning tannarxini
kalkulyatsiya qilishda katta ahamiyatga ega.
Asosiy schotlar
— xo‘jalik mablag‘lari va ularning manbalari alohida turlarini,
ya’ni korxona xo‘jalik faoliyatining asosini aks ettirish va nazorat qilish
uchui tayinlangan buxgalteriya hisobi schotlari. Asosiy schotlar aktiv va
passiv bo‘ladi. Buxgalteriya hisobi schotlarini tayinlanishi va tuzilishi
bo‘yicha tasniflashda asosiy schotlar ajratib ko‘rsatiladi.
Asosiy faoliyat 
— yuridik shaxsning umumiy realizatsiya qilish hajmidagi tushum
ulushi ustunlik qiladigan faoliyati.
Balans
— doimo o‘zgarib turadigan, o‘zaro aloqada bo‘lgan holatini
ta’riflovchi ko‘rsatkichlar tizimining tengligi. Balans ikki qismdan iborat
bo‘lgan jadval shaklida ma’lum bir sanaga tuziladi. Balans qandaydir
voqeani ta’riflab, uning qismlari munosabatini ko‘rsatadi. Balans

---

353
qismlarining jami ko‘rsatkichlari o‘zaro teng bo‘lishi kerak. Balans

alohida korxona, ishlab chiqarish birlashmasi (buxgalteriya balansi,
korxonaning daromad va xarajatlar balansi) yoki xalq xo‘jaligi (aholin-
ing daromad va xarajat balansi, to‘lov balansi, savdo balansi, qishloq
xo‘jalik mahsulotlari balansi va b.) masshtabida tuziladi.