R. D. Dusmuratov buxgalteriya hisobi

2. Nazorat funksiyasi
– iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish va 
bozor munosabatlarini erkinlashtirish, turli mulkchilik shakllarining 
mavjudligi sharoitlarida buxgalteriya hisobining nazorat qilish funksi-
yasi kuchaymoqda. Bunga uning shakl va uslublarini takomillashtirish, 
buxgalteriya hisobining xalqaro va milliy standartlarini joriy qilish, 
hisob ishlarini kompyuterlashtirish, buxgalter, iqtisodchi va tahlilchi-
larning avtomatlashtirilgan ish o‘rinlari imkoniyatlaridan keng foydala-
nish sabab bo‘lmoqda. 
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish turli mulkchilik shakllarining mavjud-
ligi, xo‘jalik yurituvchi subyektlar huquqlarining kengaytirilishi, xalq 
xo‘jaligida moliyaviy nazorat tizimining mahsulot ishlab chiqarish va 

---

35 
realizatsiya qilish, ish bajarish va xizmat ko‘rsatish xarajatlari ustidan 
nazoratning pasaytirilishini bildirmaydi. Aksincha, moliya-hisob mar-
kazi (MHM), vazirlik va davlat idoralarining nazorat va taftish xizmat-
lari, banklar, auditorlik tashkilotlar va soliq inspeksiyasi xodimlari 
yangicha xo‘jalik yuritish uslublariga tayangan holda barcha resurs-
lardan oqilona foydalanish ustidan kuchli nazorat o‘rnatishlari lozim. 
Buxgalteriya hisobining yagona yaxlit tizimida nazorat qilish funksi-
yasining roli kuchaymoqda va yanada ulkan ahamiyat kasb etmoqda. 
Chunki, korxona ma’muriyati yoki mulkdorlarga nafaqat o‘z korxona-
sining moliyaviy ahvolini bilish, balki raqobatchi korxonalarning hamda 
hamkorlarining moliyaviy ahvolini, to‘lov layoqatini bilish zarur. 
Buxgalteriya hisobining maxsus usullari va amallari yordamida 
nazoratning uchta turi yuritiladi: 
dastlabki nazorat
– xo‘jalik muomalasi 
sodir bo‘lgungacha; 
joriy nazorat
– xo‘jalik muomalasini amalga 
oshirish; 
keying nazorat
– muomala sodir bo‘lganidan so‘nggi. 
Nazorat qilish quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha amalga oshiriladi: 

ishlab chiqarilgan, jo‘natilgan va sotilgan mahsulotlarning hajmi 
bo‘yicha reja va shartnomalarning bajarilishi; 

korxona mulklarining saqlanishini ta’minlash; 

moddiy xomashyo, yoqilg‘i-energetika, mehnat va moliyaviy 
resurslardan oqilona va samarali foydalanish; 

asosiy vositalar, amortizatsiya fondi va boshqa fondlardan 
foydalanish; 

mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan haqiqiy xarajatlarni 
shakllantirish va ishlab chiqarilgan mahsulotlar (bajarilgan ishlar va 
ko‘rsatilgan xizmatlar) tannarxini hisoblash; 

realizatsiya qilingan mahsulot(ish va xizmat)larning to‘la 
tannarxini shakllantirish; 

turli xarajat smetalarining bajarilishi (masalan, vakillik 
xarajatlari, tijorat va reklama xarajatlari); 

korxonaning turli ichki xo‘jalik bo‘linmalari faoliyati: ishlab 
chiqarish sexlari, uchastkalari va sh.o‘.; 

moliya bozorida ishtirok etish bilan bog‘liq muomalalar 
bo‘yicha (aksiyalar, obligatsiyalar va sh.o‘.); 

korxona faoliyatining moliyaviy natijalarini shakllantirish va 
soliqqa tortiladigan bazani hamda taqsimlanmagan foyda(qoplanmagan 
zarar)ni aniqlash; 

---

36 

mahsulot ishlab chiqarish va realizatsiya qilish bilan bog‘liq 
xarajatlarni kamaytirish; 

shubhali qarzlar bo‘yicha rezervlar va boshqa maxsus fondlarni 
yaratish hamda ularning ishlatilishi; 

korxonaning moliyaviy ahvoli hamda raqobatchi korxonalar 
to‘g‘risida ma’lumot to‘plash; 

moliyaviy hisobot va boshqa turdagi hisobotlarni tuzish. 
Hisob jarayonining axborotlarni to‘plash, o‘lchash, ro‘yxatga 
olishdan tortib, to zarur bo‘lgan oraliq, natijaviy va hisobot ko‘rsatkich-
larini olish bilan yakunlanadigan barcha bosqichlarida kompyuter va 
boshqa tashkiliy-texnik vositalardan foydalanish buxgalteriya hisobining 
boshqaruv tizimidagi nazorat funksiyasini kuchaytirishga doir 
vazifalarni bajarishga yordam beradi. 
Korxona mablag‘larining butun doiraviy aylanishi, ularning 
vujudga kelish manbalari va xo‘jalik jarayonlari buxgalteriya hisobida 
aks ettiriladi. Sifatli hisob axborotlari ishlab chiqarishning barcha 
bosqichlarida nazorat o‘rnatish, zarur bo‘lganda korxona va uning 
bo‘linmalari faoliyatining butun tafsilotini nazorat qilish, uni tahlil qilish 
va ushbu axborotlar asosida boshqaruvning barcha pog‘onalarida tegish-
li boshqaruv qarorlarini tayyorlash, asoslash va qabul qilishga imkoniyat 
yaratadi. 
Bosh buxgalter, moliya hisob markazi xodimlari tegishli 
bo‘linmalar (yordamchi ishlab chiqarish jamoalari va boshqalar)ning 
rahbarlari hamda xodimlari bilan birgalikda quyidagi sohalarni nazorat 
qiladi: 
–
tovar-moddiy zaxiralarni qabul qilish va chiqarish bo‘yicha 
belgilangan qoidalarga rioya qilinishi; 
–
bozor munosabatlari amal qilayotgan sharoitda qo‘llanilayotgan 
baholarning to‘g‘riligi va asoslanganligi; 
–
barcha asoslar bo‘yicha ish haqi hisoblash, hisoblangan ish 
haqidan ushlanadigan summalar (daromad solig‘i, kasaba uyushmasiga 
a’zolik badali, pensiya fondiga ajratmalar va boshqalar) ning to‘g‘riligi; 
–
tarif setkalari, lavozim maoshlarini qo‘llashning to‘g‘riligi, 
shtat, moliya va kassa intizomiga qat’iy rioya qilish; 
–
pul mablag‘lari, tovar-moddiy zaxiralar, asosiy vositalar, 
nomoddiy aktivlar, hisob-kitoblar va majburiyatlarni inventarizatsiya 
qilish qoidalariga rioya qilinishi; 
–
belgilangan muddatlarda debitor qarzlarning undirish va kre-
ditor qarzlarning qaytarilishi, to‘lov intizomiga rioya qilinishi; 

---

37 
–
har xil kamomadlar, yo‘qotishlar, debitor qarzlar va boshqa 
summalarni hisobdan o‘chirishning qonuniyligi; 
–
soliqqa tortiladigan bazani hisob-kitob qilishning to‘g‘riligi; 
–
sof foydani aniqlash, aksiyadorlarga to‘lanadigan dividendlarni 
hisob-kitob qilish va o‘z vaqtida to‘lashning to‘g‘riligi; 
–
taqsimlanmagan foyda, foydaning jamg‘arilishi hamda ishla-
tilishning to‘g‘riligi.